Ýkraınada bolyp jatqan oqıǵa – álemde, onyń ishinde Qazaqstandy qamtıtyn Eýrazııalyq Balqan aımaǵyna (Bzejınskııdiń termıni) aıtarlyqtaı saldary bar geosaıası oqıǵa.
Ýkraınadaǵy qaqtyǵys elimizdiń ekonomıkalyq damýyna qalaı áser etedi? Qandaı boljamdar jasaýǵa bolady? Nelikten bul jaǵdaı boldy? Bul — kóptegen adamdardyń kókeıinde júrgen suraqtar. Olarǵa jaýap berý úshin geosaıasat salasyndaǵy kórnekti, bedeldi mamandarǵa júginemiz.
Bir qyzyǵy, Keńes Odaǵy ydyraǵannan bergi 30 jyl ishinde Ýkraınanyń geosaıası mańyzy týraly kóptegen eńbekter jazyldy.
Geosaıasattyń kórnekti mamandarynyń biri KSRO-da, odan keıin Reseıde bolyp jatqan proesterdi tereń túsinýimen erekshelenetin Zbıgnev Bzejınskıı boldy. Kolýmbııa ýnıversıtetiniń professory, AQSh Prezıdentiniń ulttyq qaýipsizdik jónindegi keńesshisi Bjezınskıı osy aımaqtyń damýy jaıly kóptegen kitaptar jazdy.
Osy maqalanyń aıasynda men avtordyń úsh shyǵarmasyna ǵana toqtalǵym keledi. Onyń eń tanymal kitaby — 1997 jyly shyqqan «Úlken shahmat taqtasy» («Velıkaıa shahmatnaıa doska»). Avtor AQSh-tyń geosaıası maqsattaryn, álemde AQSh-tyń ústemdigin saqtaýdyń mańyzdylyǵyn ashyq aıta otyryp, kitapta Reseıge eleýli oryn berilgeni, osyǵan baılanysty Ýkraınaǵa kóp kóńil bólingeni anyq.
«Amerıka jáne álemniń qalǵan bóligi» («Amerıka ı ostalnoı mır») atty ekinshi eńbegi 2008 jyly jaryq kórdi jáne onda Zbıgnev Bzejınskıı men AQSh prezıdentiniń ulttyq qaýipsizdik jónindegi keńesshisi bolǵan taǵy bir kórnekti amerıkandyq syrtqy saıasat qaıratkeri Brent Skoýkroft arasyndaǵy suhbat usynyldy.
Munda buryn aıtylǵan keıbir oılar túzetilgendeı seziledi, alaıda bul tańǵalarlyq jaǵdaı emes, sebebi ekinshi kitap birinshi eńbekten soń 10 jyldan keıin jaryq kórdi. Bul eńbekte Ýkraınanyń bolashaǵyna qatysty sarapshylar arasyndaǵy dıalog kóp berilgen.
Al avtordyń «Strategııalyq kózqaras: Amerıka jáne jahandyq bılik daǵdarysy» («Strategıcheskoe vıdenıe: Amerıka ı krızıs globalnoı vlastı») atty úshinshi kitaby 2011 jyly jazylǵan. Bul shyǵarmasynda avtor álemde bolyp jatqan ózekti oqıǵalardy eskere otyryp, buryn tujyrymdalǵan oı-pikirlerin túzetýdi jalǵastyrǵan.
Bul eńbekterde kóptegen qyzyqty málimetter bar, avtor barlyq aımaqtyq geosaıası oıynshylardy, olardyń ambıııalaryn jáne geosaıası mańyzdy dep atalatyn elderdi sıpattaıdy. Men sizderge úsh kitaptaǵy Ýkraınadaǵy qazirgi oqıǵalarǵa tikeleı qatysty negizgi ıdeıalardy ǵana usynýǵa tyrysamyn.
Bir qyzyǵy, taldaý 20 jyldan astam ýaqyt buryn júrgizilgen (birinshi kitap) jáne Ýkraınada bolyp jatqan oqıǵalar sarapshylar sıpattaǵan eń qarańǵy senarıılerdiń biri retinde júzege asyrylýda.
Osy jerde «Bul ne?» degen suraq týyndaıdy. Avtordyń bolashaq geosaıası oqıǵalardy boljaı bilý qabileti me nemese áreket etý nusqaýlary ma?
Tómendegiler joǵaryda atalǵan úsh kitaptan alynǵan ıdeıalar. Jarııalanǵan jyly jaqshada kórsetilgen, siz qandaı jumys týraly aıtyp jatqanyn sodan túsine alasyz.
*(1997) Bzejınskıı Reseıdiń óz ornyn izdeýin zertteıdi. Ol KSRO-nyń ydyraýymen paıda bolǵan úsh yqtımal senarııdi anyqtaıdy:
- AQSh-pen birikken strategııalyq seriktestik;
- AQSh pen EO-nyń múddelerin teńestirýge qabiletti Máskeýdiń ústemdigi kezindegi ıntegraııanyń belgili bir nysany bar jaqyn shetelge basa nazar aýdarý;
- AQSh-tyń ústemdigin tómendetýge baǵyttalǵan antıamerıkandyq koalıııa.
*(1997) Bzejınskıı Reseı úshin bir ǵana geosaıası nusqa bar, ol Eýropamen jaqyndasý dep sanaıdy. Bul AQSh-pen jaqsy qarym-qatynastyń kilti bolmaq. Avtor bul tańdaýdy júzege asyrý úshin Reseıge ýaqyt kerek dep esepteıdi. Demokratııalyq ınstıtýttardyń damýymen, naryqtyq ekonomıkanyń ilgerileýimen NATO jáne EO-men tyǵyz yntymaqtastyq bolýy múmkin.
* (1997) Bzejınskııdiń pikirinshe, burynǵy Keńes Odaǵynyń barlyq elderiniń ishinde Ýkraına — Reseı úshin eń mańyzdysy. Tipti, Baltyq elderi men Polshasyz Ýkraınadaǵy yqpaldy saqtaý Reseıge ımperııa, eýrazııalyq sýperderjava bolý quqyǵyn talap etýge múmkindik beredi. Bzejınskıı belgili bir kezeńde Ýkraınanyń EO pen NATO-ǵa qosylýy týraly tańdaýy bolady dep esepteıdi. Belgili bir sharttarmen Ýkraına 2005-2010 jyldar aralyǵynda EO men NATO-ǵa qosylý týraly kelissózderdi bastaýy múmkin.
Osy jerde Reseı kúrdeli dılemmaǵa tap bolady: 1) Ýkraınanyń sheshimin qabyldap, maquldap, Eýropanyń bir bóligine aınalady, bul senarıı EO Reseımen quptap, tyǵyz yntymaqtastyq ornatady dep boljaıdy nemese 2) Ýkraınanyń sheshimin qabyldamaıdy jáne qýylady. Avtor bul sheshimniń Reseı úshin mańyzdylyǵyn atap ótedi.
*(2008) Ekinshi kitapta Bzejınskıı men Skoýkrofttyń Ýkraına men Grýzııanyń NATO-ǵa qosylýy máselesine qatysty qyzý pikirtalastary beriledi. Onda Ýkraına men Grýzııa esebinen NATO-nyń keńeıýine qatysty Reseıdiń kelispeýshiligi aıtylady. Skoýkroft Batys EO jáne NATO ınstıtýttaryn aralastyratynyn, mundaı jaǵdaıda bul elderdiń EO-ǵa kirýi durysyraq, sodan keıin jaǵdaı birtindep damýy kerek degen pikirin bildiredi, ol Ýkraına men Reseıdiń tarıhı tyǵyz baılanystary bar dep sanaıdy. Bzejınskıı bul sheshimdi Reseıdiń yqpalynsyz Ýkraınanyń ózi qabyldaýy kerek dep esepteıdi. Eki kórnekti geosaıasat bir pikirge qosyla almaıdy.
*(2008) Ekinshi kitapta Skoýkroft Reseı Prezıdentiniń Mıýnhende aıtqan sózin taldaıdy. Onyń paıymdaýynsha, Reseı qaıtadan bılikke ıe boldy degen habarlama ózine laıyqty qurmetti qajet etedi jáne yntymaqtastyqty teń negizde jalǵastyrýǵa daıyn.
*(2011) Úshinshi kitapta qaýip tónip turǵan elder bóliminde Ýkraınaǵa da nazar aýdarylady. Avtordyń pikirinshe, 1) Reseımen qarym-qatynastar shıelenisken, 2) Ýkraınanyń Reseı úshin mańyzdylyǵyn eskere otyryp, Reseı Ýkraınany ortaq ekonomıkalyq aımaq qurýǵa yntalandyrýdy jalǵastyrady, Ýkraınanyń áskerı áleýetin álsiretedi, 3) Reseı neǵurlym aıqynyraq áreketke barýy múmkin, ulttyq narazylyq týdyryp jáne jarylys ákeletin kúsh qoldaný arqyly qaıta birigýge tyrysady.
Júrgizilgen taldaý eń jaǵymsyz senarııdiń oryndalǵanyn kórsetedi. Eger 1997 jyly bul senarııdiń sulbasyn Reseıdiń EO-men jaqyndasý jolyn tańdaýy týraly belgili bir optımızm fonynda anyqtaý qıyn bolsa, keıin shyqqan kitaptarda bir sátte, ókinishke qaraı, jarylys senarııi paıda bolady.
Osyndaı sumdyq tańdaý aldynda turǵan elderdiń basshylary problemalardy betpe-bet talqylaýǵa, adam shyǵyny men qıraýyn barynsha azaıtatyn sheshim tabýǵa tyrysýǵa múmkindik tappaı otyrǵany tańǵaldyrady. Al onyń sheshimin, túptep kelgende, maıdan alańynda tabatynyn qabyldaý da, túsiný de múmkin emes.
Dúnıede qanshama qarý-jaraq jınaqtalǵan bizdiń zamanymyzda dıplomatııa tili kúrdeli máselelerdiń sheshimin tabýdyń kiltine aınalyp otyrǵany anyq. Al Memleket basshysynyń joǵary deńgeıdegi dıplomat ekenin eskersek, el múddesi eń qıyn jaǵdaıda da qorǵalady dep úmittenýge bolady.
Ári qaraı ne isteý kerek?
Rýbıkondy kesip ótkeni qazirdiń ózinde anyq. Statýs-kvo buzyldy. Tańdaýdy Reseı jasady, basqa iri geosaıası oıynshylar óz sheshimderin qabyldaýda. Al Qazaqstan osy geosaıası keńistikte bola otyryp, belgili bir sharalardy qabyldaýǵa májbúr bolmaq.
Ýkraınadaǵy jaǵdaıdy baqylaý mańyzdy. Taldaý negizinde oqıǵalar tizbegin saralap, kúrdeli geosaıası teketirestiń saldaryn barynsha azaıtý úshin oqıǵalardy boljaýǵa tyrysý qajet.
Jekelegen ózekti máselelerdiń kontýry qazirdiń ózinde aıqyn. Bul eldiń ártúrli saıası jáne ekonomıkalyq qondyrmalarǵa qatysýy, ekonomıkany sankııalardan qorǵaý, energetıkalyq resýrstardy tasymaldaýdyń balamaly joldaryn damytý máseleleri bolýy múmkin.
Alda atqaratyn is kóp, árbir basqan qadamdy tarazyǵa salyp, ony elimizdiń múddesin qorǵaýǵa baǵyttaý kerek.
Abaı Alpamysov,
ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty.
