Soŋǧy uaqytta Reseige qarsy salynǧan sanksiialar negızınde otandyq kinoteatrlar öz jūmystaryn toqtata ma degen mäsele köterılgen bolatyn.
Eske sala ketsek, Batys kompaniialarynyŋ Resei naryǧynan bas tartuy, osy eldıŋ kino salasyn ülken daǧdarysqa ūşyratty.
Resei sarapşylary gollivudtyq şyǧarylymdarsyz kinoprokat salasy 5 milliard rublge deiın qūldyrauy mümkın dep boljaǧan bolatyn.
Desek te, taiaqtyŋ bır ūşy Qazaqstanǧa da tigenı jasyryn emes. Soǧan qaramastan, ministrlık şetel filmderın elge tıkelei äkelıp, qazaq tılınde dubliaj jasamaiyz dep mälımdedı.
Rasul Bereketūly Jūmaly, qazaqstandyq saiasattanuşy, diplomat, qoǧam jäne memleket qairatkerı:
- Jalpy būl taqyrypta Reseige salynǧan sanksiia mäselesıne de toqtalyp, aita ketu jön şyǧar. Osy kezeŋde belgılı bolǧany, halyqaralyq kino önımderdı bız köbınese Resei arqyly alyp kelgendıgımız.
Qazır endı älemdık brendter öz önımderın Reseige jetkızudı toqtatu jaiyly şeşım qabyldady.
Al onyŋ zardabyn bügın Resei men qatar Qazaqstan da şektı. Bızdıŋ barlyq kinoteatrlar Resei arqyly jūmys jasap kelgendıgı anyq boldy. Būlda şeşılmegen mäsele.
Reseige kırıptar bolyp qalǧanymyzdan bızdıŋ azamattarymyz şeteldıŋ kontentın qazır köre almai otyr. Bızdıŋ osy saladaǧy azamattarymyz şyǧynǧa ūşyrap jatqandyǧy da bar.
Būl tūrǧyda bız Reseige degen täueldılıkten aiyryluymyz kerek. Al endı qazaqşa dubliaj mäselesıne kelsek, rasymen de, būl baiaǧydan aitylyp, qozǧalyp kele jatqan mäsele.
Bırınşıden, tek qana kinolarda ǧana emes, jalpy aqparttyq önımde, teledidar, kabeldık teledidar jäne t.b. Reseidıŋ būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ şeşımı jürıp tūr.
Ekınşıden, halyqaralyq önımderdıŋ barlyǧyn bız, äsırese teledidar jaily söz etetın bolsaq, sol orys tılınde qabyldap kele jatqandyǧymyz da bar.
Jaraidy jeke arnalar bolsa meilı, öz önımderı. Bıraq, halyqaralyq arnalar nelıkten orysşa söileuı kerek? Men osy närsenı tüsınbei-aq qoidym.
Būrynnan berı aitylyp kele jatqan mäsele, nelıkten olar qazaqşa dubliajdardy şyǧarmaidy. Menıŋ aityp otyrǧanym “Animal Planet”, “Discovery”, balalarǧa arnlǧan “Cartoon network” barlyǧy.
Nelıkten olar aidaladaǧy eldıŋ tılınde, orys tılınde söileuı kerek. Menıŋşe, būl jerde Qazaqstanda ülken käsıbi dubliaj ortalyǧyn aşu kerek. Men osy mäselenı ūlttyq keŋeste de talai märte kötergen bolatynmyn.
Bızdıŋ özımızdıŋ otandyq baspasözdı de ärine, damytu kerek. Söz joq, atalǧan dünieler qazaqi kontenttı qamtamasyz etedı, bıraq būl bükıl älemdık täjıribe.
Türkiiadaǧy “Discovery” türık tılınde söileidı, Ūlybritaniiadaǧy “Discovery” aǧylyşynşa söileidı, Qytaidaǧy“Discovery” qytaişa söileidı. Sonda nege Qazaqstanda ol orysşa söileuı kerek?
Iа bolmasa, qazır bastapqyda ondai mümkındıgımız bolmaityn bolsa, jüzdegen kanaldardy tıkelei qazaqşaǧa audara almasa, özderınıŋ töl tılınde söilesın.
“Discovery” aǧylyşyn tılınde söilesın, türıkşe arnalar türıkşe söilesın. Bıraq, nege orysşa söileuı kerek.
Qaita sol “Cartoon network” aǧylşynşa bolatyn bolsa, balalarymyzda aqyryndap aǧylyşnşa üirene beredı. Būl tek mäselenıŋ bır jaǧy ǧana. Al ekınşı jaǧy, Ukraina ülken talaptar qoiyp otyr.
Pribaltika elderı de osy şeşımderdı qabyldap qoiǧan.
Iаǧni, kez kelgen jaŋa tuyndyǧa mındettı türde basymdyq berılu kerek jäne memlekettık tılde jüruı qajet. Alǧaşqy kino prokattarda bır nemese ekı aptada, sūranystyŋ köp kezınde filmder mındettı türde, tek qana sol eldıŋ tılınde jürgızıledı.
Jaŋa filmderdı alǧaşqy aptalarda zaman talabyna sai, gollivudtyŋ talaptaryna sai, sapaly türde audaryp şyǧu täjıribesı bızde de bar. Degenmen, mūny naqty türde bızdıŋ kinoteatrlarǧa mındetteu qajet.
Sebebı, būl bükıl älemde bar täjıribe. Memlekttık tılde şyǧatyn filmderdı, kädımgıdei praim taimǧa qoiu äzırge jolǧa qoiylmaǧan.
Qazaqşa mülde joq, tıptı jaqsy dubliaj bolǧan künnıŋ özınde ony ne azanda qoiady, ne tünde qoiady. Jūrt köp keletın uaqytta, sauda ortalyqtarynda köbıne orys tıldı kinolardy beredı. Būl mäselenı de menıŋşe, tüzetu qajet.
Degenmen, būrynǧymen salystyrǧanda, qazır sūranys äjeptäuır bar. Qoǧam qazaqilanyp kele jatyr. Mysaly, “Chelovek-pauk” bolsyn, basqalaryn bolsyn qazaqşa körgısı keledı.
Bıraq, bızdıŋ azamattarymyz ondai mümkındıkten şektelgen. Menıŋşe, būl da memlekettık tūrǧydan qabyldanatyn şeşım. Al negızı ainalyp kelgende, bastapqy oi bızde ırı dubliajdyq ortalyq boluy qajet.
Ol filmder bola ma, telearnalar bola ma, ǧylymi telearnalar bola ma, eŋ bastysy sapaly qazaq tılındegı audaru, dybystau ortalyǧy bolsa. Belgılı bır uaqyt ötıp ketkennen keiın ǧana emes, däl, naqty uaqytta audaru dūrys.
Bır jyl, ekı jyl ötıp, barlyǧy körıp bolǧannan soŋ emes, uaqytynda, der kezınde şyǧaru älemdık täjıribege negızdelgen.
Qazaq tılın damytamyz, qazaq tılıne mümkındık beremız dep kelemız, degenmen, arasynda orysşa sözder qyltiyp şyǧyp qalatyny da bar. Köbınese internet, äleumettık jelılerde.
Teledidar men internttı qosa qalsaŋ, toqsan toǧyz paiyzy orys, aǧylşyn tılderındegı kontent. Bükıl älemnıŋ kontentın Resei qūrap otyrǧan joq qoi, ol tek ekı nemese üş paiyzyn alady.
Al qalǧan basym köpşılıgı aǧylyşyn tılıne tiesılı. Iаǧni, bızdıŋ elımızge äkelıngen aǧylyşyn tılındegı önımder nege osyşa sairauy qajet.
Menıŋ aityp otyrǧanym osy. Sondyqtan osy düniege qarajat bölınuı qajet. Eger olar qazaqşa söilemes, bızdıŋ balalarymyz da qazaq tılınen maqrūm bolady. Tıptı qarapaiym, “National geographic” sekıldı tanymdyq dünielerdı qaraidy. Eger olardy audarsa, tılımız auyz ekı tılden, ǧylymi, zamanaui tılge ainalady.
Sonda ǧana köp närse tüzeledı. Adamdar gollivudta soŋǧy şyqqan filmderdı körgılerı keledı. Mysaly, soŋǧy şyqqan “Betman” kinosynyŋ Reseide körsetılımı bolmaǧannan keiın, kei adamdar osyny köru üşın ǧana Qazaqstanǧa keldı degen de aqparattar şyqty.
Būl tek bır ǧana mysal. Eger osy sekıldı kinolarda qazaq tılınde sapaly şyǧatyn bolsa, qazaqtrady bylai qoiǧanda, orys tıldıler üşın de äjeptäuır bır türtkı, mäjbürleu.
Sol filmdı ūnasa da, ūnamasa da mäjbürlı türde qazaqşa körse qūlaǧy aqyryndap osy tılge üirenedı. Būl menıŋşe, tek qana filologiialyq qana emes, saiasi äleumettık maŋyzy bar şarua.Dosmahambet Qalmahanūly Köşım, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı:
- Būl taqyryppen, būl mäselemen kezınde talai adamdar şūǧyldandy. Negızınen qoiylǧan mäsele, kinonyŋ sapasyna jäne t.s.s. qatysy joq, ony kino mamandary bıledı.
Al bızge, ūlttyq baǧyttaǧy azamattarǧa kinonyŋ qazaq tılınde şyǧuy, qazaq tılınde körsetıluı, kinoteatrlarda dubliajdalǧan, qazaqtyŋ köşırme kinolaryn ǧana körsetu mäselesı boldy.
Ol mäsele kezınde de qoiylǧan. 2012 jyly Parlamentte arnaiy Zaŋ qabyldandy. Oǧan kinonyŋ distribiutorı, kinozaldyŋ basşylary, qazaq filmnıŋ mamandary tartyldy. Solardyŋ bärı jinalyp kelıp, kinolar qazaqşaǧa audarylǧannan keiın ǧana kinoteatrlarda körsetılu kerek degen zaŋ qabyldandy.
Bıraq ūmytpasam 2016 jyldyŋ küzınde mädeniet zaŋyna özgertuler men tolyqtyrular engızetın jūmysşylar tobynyŋ qauymdastyǧy qūrylyp, menı kırgızdı.
Sol jerde osy mäsele qaita köterıldı. Būl jerde distribiutorlar, kinonyŋ mamandary bärı jylap-syqtap, dubliaj jasau öte qiyn ekenın, uaqyt pen aqşa ketetının aitty. Sol sebeptı, dubliaj jasamai-aq, tek ony titrlarmen, ne bolmasa kadr syrtyndaǧy audarmamen jıbereiık degendı aitty.
Sol jerde bız otyrdyq jäne Nūrtai Sabilianov boldy. Osy aitylǧandarǧa Nūrtai Sabilianov ekeumız öte qarsy şyǧyp, öz aitarymyzdy, öz oiymyzdy aittyq.
Men, osynşama jyldyŋ ışınde qazq tılınıŋ damuyna äser etetın jalǧyz zaŋ qabyldanǧanyn, endı sonyŋ özın qaita alyp tastaularyna qarsy bolyp, aiqaiǧa deiın bardyq. Sonymen būl mäsele uaqytşa keiınge qaldyryldy.
Keiınge qaldyrylǧan uaqytty men bılmeimın, sebebı men odan keiın jūmys tobyna bara almadym, mümkındıgım bolmady. Bıraq, bälkım bır aptadan keiın nemese bır aidan keiın jūmys tobynyŋ kelesı otyrysynda būl mäsele qaralyp, ötıp ketkenge ūqsaidy.
Sebebı, osydan keiın qazaqşa dubliajdamai-aq, kadr syrtyndaǧy dauyspen, bolmasa astyndaǧy titrmen beruge köştı.
Būl adam tözuge bolmaityn mäsele. Kez kelgen memlekettıŋ kinoteatryndaǧy filmderdıŋ bärı sol memlekettıŋ tılınde boluy barlyq älemdegı bar täjıribe.
Al bızdegı filmderımızdı astyndaǧy titrmen körgen uaqyttarda adamnyŋ jylaǧysy keledı. Qorlau sekıldı sezıledı, sebebı būl qazaq tılın qorlau, memlekettık tıldı qorlaǧan bolyp esepteledı.
Menıŋ oiymşa, dubliaj eşqandai qiyndyq tudyrmaidy. Sol kezde distribiutorlar kinony dubliajdau üşın köp qarajat ketedı degen. Al menıŋşe, olai emes. Sebebı, men basqa elderdıŋ dubliaj jasaǧandarynyŋ barlyǧyn sol uaqytta qyzyq retınde qarap şyqtym.
Kez kelgen filmdı ärı ketse bır aiǧa tolmaityn uaqyt ışınde tamaşa etpı dubliajdap şyǧuǧa bolady, tıptı odan da erte uaqytta aiaqtauǧa bolady. Sol uaqytta osylai özgertudı ūsynǧan kino mamandarynyŋ aituy boiynşa, bır jylda nebärı üş filmdı dubliajdap ülgerdık deidı.
Būǧan senuge bolmaidy. Qysqasy, būlar qazaq tılınde kinony kinozalda körsetu kerek degen tūjyrymǧa qarsy şyqty.
Iаǧni, özderı qabyldaǧan zaŋǧa özderı qarsy şyqty. Jäne memleket jaǧynan, Parlament jaǧynanda tosqauyl qoiylǧan. Mıne, qazır osyndai jaǧdaidamyz.
Mysaly, Türkiiada şeteldıŋ filmderı men multfilmderın beredı. Bıraq olar türık tılıne audarylmaǧan närsenı şyǧarmaidy. Bızdıŋ jasy kışkentai, üş-tört jasar balalarymyzdyŋ qazaq tılın tüsınbei, orys tılınde söilep ketuınıŋ sebebı de mıne osynda.
Öitkenı, bızdegı körsetılımderdıŋ barlyǧy da orys nemese şet tılınde ǧana bolady. Jäne ony dubliajsyz keŋ auditoriiaǧa, respublika kölemınde körsteuge bolmaidy degen zaŋdy alyp tastady.
Būl ülken bır soqqy boldy. Mıne qazır qazaq kinosynyŋ jaǧdaiy osyndai. İä, qazaq tılınde şyǧarylǧan kinolar bar. Bıraq, eŋ qyzyǧy, qazaq tılınde tüsırıldı degen kinonyŋ bärın negızınen orysşa tüsıredı de, sol jerden dubliajdaidy.
Menıŋ estuımşe “Tomirista” solai bolǧan. Sebebı, ärtısterdıŋ, akterlardyŋ köbısı orys tılınde söileidı. Būryn Oljas Süleimenov orysşa jazyp, ony qaitadan qazaq tılıne audaratyn edık qoi. Däl sol siiaqty mäselege bız qaita keldık otyz jyldyŋ ışınde.
Al būl mäsele on jyldyŋ ışınde joǧalyp ketuı kerek edı. Mūndai qūbylys bolmau kerektūǧyn. Būl bilıktıŋ, memlekettıŋ, ükımettıŋ memlekttık tılge degen közqarasy.
Güldana ERMEKQYZY
