Sońǵy ýaqytta Reseıge qarsy salynǵan sankııalar negizinde otandyq kınoteatrlar óz jumystaryn toqtata ma degen másele kóterilgen bolatyn.
Eske sala ketsek, Batys kompanııalarynyń Reseı naryǵynan bas tartýy, osy eldiń kıno salasyn úlken daǵdarysqa ushyratty.
Reseı sarapshylary gollıvýdtyq shyǵarylymdarsyz kınoprokat salasy 5 mıllıard rýblge deıin quldyraýy múmkin dep boljaǵan bolatyn.
Desek te, taıaqtyń bir ushy Qazaqstanǵa da tıgeni jasyryn emes. Soǵan qaramastan, mınıstrlik shetel fılmderin elge tikeleı ákelip, qazaq tilinde dýblıaj jasamaıyz dep málimdedi.
Rasýl Bereketuly Jumaly, qazaqstandyq saıasattanýshy, dıplomat, qoǵam jáne memleket qaıratkeri:
- Jalpy bul taqyrypta Reseıge salynǵan sankııa máselesine de toqtalyp, aıta ketý jón shyǵar. Osy kezeńde belgili bolǵany, halyqaralyq kıno ónimderdi biz kóbinese Reseı arqyly alyp kelgendigimiz.
Qazir endi álemdik brendter óz ónimderin Reseıge jetkizýdi toqtatý jaıyly sheshim qabyldady.
Al onyń zardabyn búgin Reseı men qatar Qazaqstan da shekti. Bizdiń barlyq kınoteatrlar Reseı arqyly jumys jasap kelgendigi anyq boldy. Bulda sheshilmegen másele.
Reseıge kiriptar bolyp qalǵanymyzdan bizdiń azamattarymyz sheteldiń kontentin qazir kóre almaı otyr. Bizdiń osy saladaǵy azamattarymyz shyǵynǵa ushyrap jatqandyǵy da bar.
Bul turǵyda biz Reseıge degen táýeldilikten aıyrylýymyz kerek. Al endi qazaqsha dýblıaj máselesine kelsek, rasymen de, bul baıaǵydan aıtylyp, qozǵalyp kele jatqan másele.
Birinshiden, tek qana kınolarda ǵana emes, jalpy aqparttyq ónimde, teledıdar, kabeldik teledıdar jáne t.b. Reseıdiń buqaralyq aqparat quraldarynyń sheshimi júrip tur.
Ekinshiden, halyqaralyq ónimderdiń barlyǵyn biz, ásirese teledıdar jaıly sóz etetin bolsaq, sol orys tilinde qabyldap kele jatqandyǵymyz da bar.
Jaraıdy jeke arnalar bolsa meıli, óz ónimderi. Biraq, halyqaralyq arnalar nelikten oryssha sóıleýi kerek? Men osy nárseni túsinbeı-aq qoıdym.
Burynnan beri aıtylyp kele jatqan másele, nelikten olar qazaqsha dýblıajdardy shyǵarmaıdy. Meniń aıtyp otyrǵanym “Animal Planet”, “Discovery”, balalarǵa arnlǵan “Cartoon network” barlyǵy.
Nelikten olar aıdaladaǵy eldiń tilinde, orys tilinde sóıleýi kerek. Menińshe, bul jerde Qazaqstanda úlken kásibı dýblıaj ortalyǵyn ashý kerek. Men osy máseleni ulttyq keńeste de talaı márte kótergen bolatynmyn.
Bizdiń ózimizdiń otandyq baspasózdi de árıne, damytý kerek. Sóz joq, atalǵan dúnıeler qazaqı kontentti qamtamasyz etedi, biraq bul búkil álemdik tájirıbe.
Túrkııadaǵy “Discovery” túrik tilinde sóıleıdi, Ulybrıtanııadaǵy “Discovery” aǵylyshynsha sóıleıdi, Qytaıdaǵy“Discovery” qytaısha sóıleıdi. Sonda nege Qazaqstanda ol oryssha sóıleýi kerek?
Ia bolmasa, qazir bastapqyda ondaı múmkindigimiz bolmaıtyn bolsa, júzdegen kanaldardy tikeleı qazaqshaǵa aýdara almasa, ózderiniń tól tilinde sóılesin.
“Discovery” aǵylyshyn tilinde sóılesin, túrikshe arnalar túrikshe sóılesin. Biraq, nege oryssha sóıleýi kerek.
Qaıta sol “Cartoon network” aǵylshynsha bolatyn bolsa, balalarymyzda aqyryndap aǵylyshnsha úırene beredi. Bul tek máseleniń bir jaǵy ǵana. Al ekinshi jaǵy, Ýkraına úlken talaptar qoıyp otyr.
Prıbaltıka elderi de osy sheshimderdi qabyldap qoıǵan.
Iaǵnı, kez kelgen jańa týyndyǵa mindetti túrde basymdyq berilý kerek jáne memlekettik tilde júrýi qajet. Alǵashqy kıno prokattarda bir nemese eki aptada, suranystyń kóp kezinde fılmder mindetti túrde, tek qana sol eldiń tilinde júrgiziledi.
Jańa fılmderdi alǵashqy aptalarda zaman talabyna saı, gollıvýdtyń talaptaryna saı, sapaly túrde aýdaryp shyǵý tájirıbesi bizde de bar. Degenmen, muny naqty túrde bizdiń kınoteatrlarǵa mindetteý qajet.
Sebebi, bul búkil álemde bar tájirıbe. Memlekttik tilde shyǵatyn fılmderdi, kádimgideı praım taımǵa qoıý ázirge jolǵa qoıylmaǵan.
Qazaqsha múlde joq, tipti jaqsy dýblıaj bolǵan kúnniń ózinde ony ne azanda qoıady, ne túnde qoıady. Jurt kóp keletin ýaqytta, saýda ortalyqtarynda kóbine orys tildi kınolardy beredi. Bul máseleni de menińshe, túzetý qajet.
Degenmen, burynǵymen salystyrǵanda, qazir suranys ájeptáýir bar. Qoǵam qazaqılanyp kele jatyr. Mysaly, “Chelovek-paýk” bolsyn, basqalaryn bolsyn qazaqsha kórgisi keledi.
Biraq, bizdiń azamattarymyz ondaı múmkindikten shektelgen. Menińshe, bul da memlekettik turǵydan qabyldanatyn sheshim. Al negizi aınalyp kelgende, bastapqy oı bizde iri dýblıajdyq ortalyq bolýy qajet.
Ol fılmder bola ma, telearnalar bola ma, ǵylymı telearnalar bola ma, eń bastysy sapaly qazaq tilindegi aýdarý, dybystaý ortalyǵy bolsa. Belgili bir ýaqyt ótip ketkennen keıin ǵana emes, dál, naqty ýaqytta aýdarý durys.
Bir jyl, eki jyl ótip, barlyǵy kórip bolǵannan soń emes, ýaqytynda, der kezinde shyǵarý álemdik tájirıbege negizdelgen.
Qazaq tilin damytamyz, qazaq tiline múmkindik beremiz dep kelemiz, degenmen, arasynda oryssha sózder qyltıyp shyǵyp qalatyny da bar. Kóbinese ınternet, áleýmettik jelilerde.
Teledıdar men ınterntti qosa qalsań, toqsan toǵyz paıyzy orys, aǵylshyn tilderindegi kontent. Búkil álemniń kontentin Reseı qurap otyrǵan joq qoı, ol tek eki nemese úsh paıyzyn alady.
Al qalǵan basym kópshiligi aǵylyshyn tiline tıesili. Iaǵnı, bizdiń elimizge ákelingen aǵylyshyn tilindegi ónimder nege osysha saıraýy qajet.
Meniń aıtyp otyrǵanym osy. Sondyqtan osy dúnıege qarajat bólinýi qajet. Eger olar qazaqsha sóılemes, bizdiń balalarymyz da qazaq tilinen maqrum bolady. Tipti qarapaıym, “National geographic” sekildi tanymdyq dúnıelerdi qaraıdy. Eger olardy aýdarsa, tilimiz aýyz eki tilden, ǵylymı, zamanaýı tilge aınalady.
Sonda ǵana kóp nárse túzeledi. Adamdar gollıvýdta sońǵy shyqqan fılmderdi kórgileri keledi. Mysaly, sońǵy shyqqan “Betman” kınosynyń Reseıde kórsetilimi bolmaǵannan keıin, keı adamdar osyny kórý úshin ǵana Qazaqstanǵa keldi degen de aqparattar shyqty.
Bul tek bir ǵana mysal. Eger osy sekildi kınolarda qazaq tilinde sapaly shyǵatyn bolsa, qazaqtrady bylaı qoıǵanda, orys tildiler úshin de ájeptáýir bir túrtki, májbúrleý.
Sol fılmdi unasa da, unamasa da májbúrli túrde qazaqsha kórse qulaǵy aqyryndap osy tilge úırenedi. Bul menińshe, tek qana fılologııalyq qana emes, saıası áleýmettik mańyzy bar sharýa.
Dosmahambet Qalmahanuly Kóshim, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri:
- Bul taqyryppen, bul máselemen kezinde talaı adamdar shuǵyldandy. Negizinen qoıylǵan másele, kınonyń sapasyna jáne t.s.s. qatysy joq, ony kıno mamandary biledi.
Al bizge, ulttyq baǵyttaǵy azamattarǵa kınonyń qazaq tilinde shyǵýy, qazaq tilinde kórsetilýi, kınoteatrlarda dýblıajdalǵan, qazaqtyń kóshirme kınolaryn ǵana kórsetý máselesi boldy.
Ol másele kezinde de qoıylǵan. 2012 jyly Parlamentte arnaıy Zań qabyldandy. Oǵan kınonyń dıstrıbıýtori, kınozaldyń basshylary, qazaq fılmniń mamandary tartyldy. Solardyń bári jınalyp kelip, kınolar qazaqshaǵa aýdarylǵannan keıin ǵana kınoteatrlarda kórsetilý kerek degen zań qabyldandy.
Biraq umytpasam 2016 jyldyń kúzinde mádenıet zańyna ózgertýler men tolyqtyrýlar engizetin jumysshylar tobynyń qaýymdastyǵy qurylyp, meni kirgizdi.
Sol jerde osy másele qaıta kóterildi. Bul jerde dıstrıbıýtorlar, kınonyń mamandary bári jylap-syqtap, dýblıaj jasaý óte qıyn ekenin, ýaqyt pen aqsha ketetinin aıtty. Sol sebepti, dýblıaj jasamaı-aq, tek ony tıtrlarmen, ne bolmasa kadr syrtyndaǵy aýdarmamen jibereıik degendi aıtty.
Sol jerde biz otyrdyq jáne Nurtaı Sabılıanov boldy. Osy aıtylǵandarǵa Nurtaı Sabılıanov ekeýmiz óte qarsy shyǵyp, óz aıtarymyzdy, óz oıymyzdy aıttyq.
Men, osynshama jyldyń ishinde qazq tiliniń damýyna áser etetin jalǵyz zań qabyldanǵanyn, endi sonyń ózin qaıta alyp tastaýlaryna qarsy bolyp, aıqaıǵa deıin bardyq. Sonymen bul másele ýaqytsha keıinge qaldyryldy.
Keıinge qaldyrylǵan ýaqytty men bilmeımin, sebebi men odan keıin jumys tobyna bara almadym, múmkindigim bolmady. Biraq, bálkim bir aptadan keıin nemese bir aıdan keıin jumys tobynyń kelesi otyrysynda bul másele qaralyp, ótip ketkenge uqsaıdy.
Sebebi, osydan keıin qazaqsha dýblıajdamaı-aq, kadr syrtyndaǵy daýyspen, bolmasa astyndaǵy tıtrmen berýge kóshti.
Bul adam tózýge bolmaıtyn másele. Kez kelgen memlekettiń kınoteatryndaǵy fılmderdiń bári sol memlekettiń tilinde bolýy barlyq álemdegi bar tájirıbe.
Al bizdegi fılmderimizdi astyndaǵy tıtrmen kórgen ýaqyttarda adamnyń jylaǵysy keledi. Qorlaý sekildi seziledi, sebebi bul qazaq tilin qorlaý, memlekettik tildi qorlaǵan bolyp esepteledi.
Meniń oıymsha, dýblıaj eshqandaı qıyndyq týdyrmaıdy. Sol kezde dıstrıbıýtorlar kınony dýblıajdaý úshin kóp qarajat ketedi degen. Al menińshe, olaı emes. Sebebi, men basqa elderdiń dýblıaj jasaǵandarynyń barlyǵyn sol ýaqytta qyzyq retinde qarap shyqtym.
Kez kelgen fılmdi ári ketse bir aıǵa tolmaıtyn ýaqyt ishinde tamasha etpi dýblıajdap shyǵýǵa bolady, tipti odan da erte ýaqytta aıaqtaýǵa bolady. Sol ýaqytta osylaı ózgertýdi usynǵan kıno mamandarynyń aıtýy boıynsha, bir jylda nebári úsh fılmdi dýblıajdap úlgerdik deıdi.
Buǵan senýge bolmaıdy. Qysqasy, bular qazaq tilinde kınony kınozalda kórsetý kerek degen tujyrymǵa qarsy shyqty.
Iaǵnı, ózderi qabyldaǵan zańǵa ózderi qarsy shyqty. Jáne memleket jaǵynan, Parlament jaǵynanda tosqaýyl qoıylǵan. Mine, qazir osyndaı jaǵdaıdamyz.
Mysaly, Túrkııada sheteldiń fılmderi men mýltfılmderin beredi. Biraq olar túrik tiline aýdarylmaǵan nárseni shyǵarmaıdy. Bizdiń jasy kishkentaı, úsh-tórt jasar balalarymyzdyń qazaq tilin túsinbeı, orys tilinde sóılep ketýiniń sebebi de mine osynda.
Óıtkeni, bizdegi kórsetilimderdiń barlyǵy da orys nemese shet tilinde ǵana bolady. Jáne ony dýblıajsyz keń aýdıtorııaǵa, respýblıka kóleminde kórsteýge bolmaıdy degen zańdy alyp tastady.
Bul úlken bir soqqy boldy. Mine qazir qazaq kınosynyń jaǵdaıy osyndaı. Iá, qazaq tilinde shyǵarylǵan kınolar bar. Biraq, eń qyzyǵy, qazaq tilinde túsirildi degen kınonyń bárin negizinen oryssha túsiredi de, sol jerden dýblıajdaıdy.
Meniń estýimshe “Tomırısta” solaı bolǵan. Sebebi, ártisterdiń, akterlardyń kóbisi orys tilinde sóıleıdi. Buryn Oljas Súleımenov oryssha jazyp, ony qaıtadan qazaq tiline aýdaratyn edik qoı. Dál sol sııaqty máselege biz qaıta keldik otyz jyldyń ishinde.
Al bul másele on jyldyń ishinde joǵalyp ketýi kerek edi. Mundaı qubylys bolmaý kerektuǵyn. Bul bıliktiń, memlekettiń, úkimettiń memlekttik tilge degen kózqarasy.
Gúldana ERMEKQYZY
