Ótken jyly osynda "Qytaıda Qazaq qaýpi bar ma? " atty postymdy jazyp bolǵan soń ile-shala artynan sııamdy qurǵatpaı "Qazaqstan qytaıdyń strategııalyq tuzaǵyna túse me" atty saraptamalyq maqalamdy jazyp daıyndap qoıyp edim, biraq jurtqa jarııa etpedim. Onyń sebebi kóp edi...
Búgin jarııalanbaǵan dál sol taqyrybym bolmasa da kókeıde júrgen birer oıymdy talqyǵa salmaqshymyn.
Shyny kerek, qytaı áli kúnge deıin "qazaq qaýpi" úreıinen seıilgen joq. Qytaıdyń sońǵy on, on bes jyldan bergi Ortalyq Azııa men Shyńjań máselesi týraly jazǵan ǵylymı saraptamalyq maqalalarynyń qortyndysy – Qazaqstandaǵy ulttyq rýhanı jańǵyrý qytaıdaǵy qazaq pen uıǵyrǵa jan jaqtyly yqpal jasaıdy jáne odan qalaı saqtanamyz degenge saıady. Ásirese qytaı qazaǵy ózin ult retinde ne Qazaqstandy tańdaýy kerek, ne qytaıdy tańdaýy kerek deıtin kúrdeli "suraq" qoıýǵa ákep soǵyp otyr. Bir qyzyǵy on, on bes jyldan beri ortalyq Azııa jáne Qazaqstan men Shyńjań ult máselesin talqyǵa salyp júrgen ǵylymı kishi qyzmetkerlerdiń laýazymy ósti. Olar on bes jyldan beri bir oryndyqta tapjylmaı keshke sheıin maqala jazdy deısiz be, joǵa, olardyń aldy memlekettiń eń mańyzdy jumystaryna ıdeıalogııalyq keńesshi bolyp kóterildi. Olar oılaryn keshe teorııa júzinde aıtyp kelse (mysaly, qazaq qaýpi) búgin saıası praktıkada sony shynaıy iske asyryp jatyr nemese úkimet qulaǵyna keńes berip jatyr.
Siz oılaýyńyz múmkin, Qazaqstan qytaıdy "qorqytyp" úreı salatyndaı alpaýyt el emes qoı dep. Árıne, Qazaqstandy birge bir qytaımen qatar qoıyp teńestirý múmkin emes, biraq másele onda emes. Másele, qazaq qytaıǵa eshbir qarjynyń shyǵynysyz, eshbir áskerı kúshsiz tarıhı hám tabıǵı suryptalyp búgingi qaýip máselesin qalyptastyryp otyr. Al, qytaı qazaq "qaýpi" úshin belgili shyǵynǵa batary anyq. Mysaly, adam kapıtal shyǵyny, ekonomıkalyq zona qalyptaýdyń shyǵyny, shekara qaýipsizdigi úshin áskerı subashylar shyǵyny, t.b degendeı. Qalaı deısiz ǵoı, qytaı otyz jyldan beri Qazaqtar shoǵyrly qonystanǵan óńirge ishki qytaıdan adam kapıtalyn tasımyn dep mıllııard shyǵyndy sarp qyldy. Qytaı Qazaqtar shoǵyrly qonystanǵan taýly óńirdi qazaqtan aryltý úshin ekonomıkalyq shyǵynǵa batty. Qytaı Qazaq shoǵyryn ishten jáne syrttan ydyratyp seıiltý úshin taǵy qarjy jáne adam kapıtal shyǵynyna batty. Endi oılańyz, Qazaqstan she? Qytaıdaǵy "qazaq qaýpi" úshin qaltasynan kók tıyn shyǵaryp "áýre" boldy ma? Joq, eshqashan áýre bolǵan emes. Bul tarıhı hám tabıǵı bolmystyń búgingi nátıjesi edi. Sonymen qytaıdyń batys shekara óńirin ıgerý degen atpen sońǵy otyz jylda jumsaǵan shyǵynyn eshkim bilmeıdi, bul qaramaqqa batys teristik shekarany ıgerý bolǵanmen shyntýaıtynda keshe sábet yqpalymen kúresse búgin (1991 jyldan beri) Qazaqstanmen jáne ortalyq Azııa Túrki respýbılıkalarymen kúresip keledi. Shyǵynda esep joq! Qazaqstan deıtin el qytaımen kórshi turady eken qytaıdyń Shyńjań óńirine mádenı, saıası ham ekonomıkalyq jaqtan yqpal jasamaı turmaıdy. Buny qytaıdyń on bes jyldan bergi Qazaqstan týraly ár saladaǵy saraptaýly oı jelisinen ańǵarasyz. Men oılaımyn, buny Qazaqstandaǵy qytaı "qaýpinen" ásire qorqatyndar men qytaıdy uzaq baqylaı almaı nemese qytaıdyń álsiz tusyn bile almaı júrgenderge sendirý qıyn shyǵar. Biz qytaıdy taný úshin aldymen ózimizdiń qytaıǵa qanshalyq strategııalyq salmaq salyp otyrǵanymyzdy da tanýymyz kerek.
Qytaı bir jarym jyldan beri tek ǵana qazaqtarǵa genoıt jasap jatyr desek qatelesemiz. Bul saıası naýqan búkil qytaıda jappaı týyndap jatyr. Mao ólgen soń qytaıdyń jańa saıası reformashyldary bılikti Mao sııaqty bir adamnyń qolyna uzaq ýaqyt berip qoıýýdy shekteý úshin bılikti bóliske sala bastady, kommýnıst tapta bolmaǵan partııa-toptardyń bılikke aqyl aıtyp, saıasatqa aralasýyna múmkindik berdi, sonymen qytaıda buǵyp jatqan ishki kapıtalıst kúshterdiń potenıaly artyp bundaı tarıhı múmkindikti qoldan bermeı bara bara 1983'den bergi otyz jylda qytaı bıligi óz ishinde úlkendi kishili onshaqty topqa bólinip birin biri tyńdamaıtyn, birin biri "jemqor", "qııanatshy" degen atpen sottatyp qurtatyn joıdaqsyz kúıge tústi. Keıbir toptar eýropa men amerıkaǵa jaqyndap bılikke aqparattyq ham saıası quqaı kórsetti. Endi qarańyz, qytaı qazaǵy osy onshaqty toptyń ishinde kommýnıst partııaǵa el adaly. Bylaısha aıtqanda, qazaqtyń birde bir saıası qaıratkeri, aqyn-jazýshysy, ónerlisi, basqasy birde bir bılikpen balama baqas toptar men uıym partııalarǵa múshe emes eken. Shı bılikke kelgen soń otyz jyldan bergi bılikke baqas barlyq partııa toptardy saıası kúshpen "tegistep" jatyr. Onyń bes jyl kúresip altynshy jyly konstıtýııaǵa ózgertýler men tolyqtaýlar engizip, bılik merzimin uzartýy áne sodan. Shı-men teketiresetin kúshterdiń baskóterer tulǵalarynyń kóbi joıyldy. Kóbisi lıder tulǵalarynan aırylǵan soń ishki qytaıdyń ár buryshynda tisin qaırap júr. Shı-ge óte qaýip tóndiretin kúshter men uıymdardyń birazy shetelde, olardy ekige bólip qaraýǵa bolady. Biri, Shı-ge deıin ıaǵnı otyz jyldan bergi saıası baqtalastyq kezinde shetel asqan saıası olıgarhtar. Ekinshisi, Shı alǵash ret sottaý repetıııasyn bastaǵan kezde shetelge qashyp úlgirgen saıası olıgarhtar. Qazir olar Shı bıligine qarsy kúresýge kúsh biriktirip jatyr. Al, Shı bıliginiń saıası olıgarhtarmen kúresiniń sońy 2017'de Shyńjań qazaǵyn birge kúreske alyp ketýine naqty kimder sebepshi bolǵanyn qazir talqylamaıaq qoıaıyn. Ony jarııalanbaı qalǵan sýrettegi "Qazaqstan qytaıdyń strategııalyq tuzaǵyna túse me?" atty maqalamda baıandaǵamyn. Bir anyq jaǵdaı, qytaıdyń qazirgi bıligi men bılikke balama saıası olıgarhtardyń kúresi uzaqqa jalǵasady, sondyqtan Qazaq eli osy múddeler qaqtyǵysyn zerttep saraptap qytaıǵa naqty qandaı saıasat júrgizý kerektigin osy bastan aıqyndap alýy tıis. Bul qytaımen aradaǵyny sheshýdiń birinshi alǵysharty bolmaq. Sonymen, qytaı olıgarhtarynyń arasyndaǵy teketiresten saıası tulǵalardan kóri qarapaıym halyq kóp zııan shekti. Shyńjańdy aıtpaǵan kúnniń ózinde ishki qytaıda jazyqsyz qamalǵandar, adamı quqyqtarynan aırylǵandar, dinı senim erkindikteri buzylǵandar, qıraǵan rýhanı ǵybadat ortalyqtar degender óte kóp. Al, shyńjań ólkesinde bunyń shekten shyǵýynyń bir sebebi, Shyńjańnyń qytaı kadrlary buǵan deıin ishteı tisin qaırap kelýinde desek bolady. Sońǵy 2009, 5-shilde oqıǵasynan keıin Shyńjańda qytaı men Qazaq-Uıǵyrdyń ara jigi ashylyp edi, shytaı óz bazary men óz raıonynda, qazaq pen uıǵyr óz bazary men óziniń shoǵyrly yqsham aýdanynda ǵana júretin, bir-birine kirigip ketpeıtin, asa ishtesip jaqyndamaıtyn jaǵdaı qalyptasyp edi. Sonymen birge Qazaq jastarynyń Qazaqstanshyl bolý faktory on ese artyp, bizge báribir Shyńjańda bolashaq joq, odanda elime keteıin deıtin oı kóp mazalaıtyn boldy. Al, keıbiri tym bolmaǵanda Qazaqstan buıymdaryn ákep orta dáne shyǵyn bıznes jumystaryn qolǵa aldy. Shyńjańnyń eń úlken qalasy Úrimji kóshelerinde Qazaqstan ánderi árburyshta jańǵyryp, Qazaqstan baıraǵy talaıynyń kólikterinde jelbirep júrdi dese osy kúni kim senedi?! 2009'ǵa deıingi jáne 2009'dan keıingi jaǵdaı Shyńjań qytaılarynyń Qazaqqa degen qyzǵanysh ham óshpendilik "aýryýyn" odan ary kúsheıitti. Saıası olıgarhtarmen kúreste qytaıdyń Shyńjańdyq basshylary óńirdegi "qazaq qaýpin" barynsha joıyp, tamyryna balta shabý úshin barlyq saıası tásilderdi qoldanyp jatyr. Menińshe, bunymen "qazaq qaýpi" joıylyp ketpek emes. Qaıta ol jaqtyń qazaǵy ysyla túsedi... Ult jetilý úshin, saıası kúresti túsiný úshin, ult retinde boıyna qýat alý úshin bir partııanyń (kompartııa) uzaq jyl alaqanǵa sap mápeleýine senip qalmaý kerek, izdený kerek, azamattyq qoǵamnyń ne ekenin sol qıyndyq ishinde seziný kerek, ult retinde oılaný kerek. Qytaı qazaqty qyryq jyl túrmege sap, jıyrma jyl saıası abaqtyǵa salmaıdy, bul ýaqyttyq ǵana qublys. Osy ýaqyttyq qubylys kezinde qazaq oılanýy tıis, izlenýi tıis, ult retinde qalýdyń basqa taktıkalaryn iske qosý tıis. Buny ne úshin aıtyp otyrmyn degende, qytaı túptiń túbi ózgeredi, qytaıdy óte kúrdeli demokratmıalyq ózgeris pen tolqý kútip tur, osy ózgerister men reformaǵa, tolqýǵa qytaı qazaǵy kez kelgen ýaqytta daıyn bolýy kerek. Sondaı dúnıeniń oryndalaryna senýi kerek. Bir ǵana kompartııanyń "shapaǵatyna" ıe bop jata berýdiń tarıhı qatelik ekenin sezý kerek, ult retinde ulttyq múddesin qorǵaıtyn jańa tanym, kózǵarastardy qoǵam legine shyǵarýy kerek.
Qazaq qoǵamy qytaıdaǵy máseleler úshin bir jarym jyldan beri tosyrqap, ablyrap ne isteý kerektigin der kezinde ańǵara almaı sozbaqtap qalǵany shyn. Meniń qazaq qoǵamy men qazaqtyń quzyrly bıligine aıtar azamattyq pikirim mynadaı:
Birinshi, máseleni sheshýdiń baǵdaryn anyqtap alsaq. Iaǵnı qytaıdaǵy "qazaq máselesimen" kúresemiz be, álde qytaımen kúresemiz be? Qazaq qoǵamyndaǵy óz erik jigerimen belsendi túrde ortaǵa shyqqan azamattar bastapta "qytaı qazaqtarynyń qazaqstanǵa erkin kelip-ketý máselesimen" aınalysam dep bastap ap, sońyn tike "qytaımen kúreske" ákep soqtyryp jatyr. Bul eki baǵdardyń aıyrmashylyǵy jer men kókteı. Qazirgi qazaq qoǵamy úshin qytaıdaǵy "qazaq máselesimen" kúresýdiń sońynda jeńis bar, al "qytaımen kúresýdiń" sońynda zor jeńilis bary anyq.
Ekinshisi, Qazaqstan bıligi qytaıǵa "qazaq máselesi" deıtin saıası túsi qoıý, ulttyq sıpatybasym jalań termındi aıtýynyń qajeti joq. Buny, Qazaqstan-Qytaı arasyndaǵy saýda-bıznes máseleleri ne bolmasa Qazaqstan-Qytaı eki el arasyndaǵy erkin saýda aınalymyndaǵy jeke kásipkerlerdiń eki shekarada erkin kirip-shyǵýy, erkin saýda jasasýy, týys-týǵandarynyń eki elde erkin qarym-qatynas jasaýy, zeınetaqysyn kedergisiz alýy, Qazaqstan-Qytaı eki el arasyndaǵy erkin saýda aınalymyna kereǵar dinı ekstremısterge, zańbuzýshylyqtarǵa ortaq qarsy turý, eki el arasyndaǵy ulttyq bólshekteýshi zańsyz uıymdardy ortaq tııý, tb sııaqty termın sózderdi qoldanyp, shyn ómirdegi "qazaq máselesin" osy saýda-bıznes máselelerin damytý men sheshý deıtin usynys aıasynda maıdan qylshyq sýyrǵandaı istikti de tóstikti dekúıdirmeı sheship alýǵa bolady. Al, kerisinshe Qazaqstan quzyrly oryndary men dıplomat tulǵalarynyń aýzynan qytaı tarabyna "qazaq máselesi" deıtin sózdi aıtqyzý Qazaqstannyń jeńilisi ǵana. Qazaq- Qazaqstanǵa másele emes, qytaıǵa másele bop tıip tur. Qazaqstan jaq qytaıdaǵy "qazaq qaýpi" máselesin strategııalyq turǵydan eskere otyryp eki aradaǵy máseleni sheshýde dıplomatııalyq taktıkany ózgerýi tıis. Eger onyń naqty jobasy kerek deseńizder, qoǵam bop aqyldasyp jobasyn jasap berýge bolady. Qytaı jaq strategııalyq jaqtan aıla sharǵy jasap ózindegi "qazaq qaýpi" jarasyn ashyq aıtpaı, kerisinshe qazaqstanǵa "qazaq máselesi" týraly aıtqyzyp, qazaqstandy ult máselesin sheshýde dármensiz qylmaqshy. Sondyqtan, bizdiń qazaq qoǵamyndaǵy óz erik jigerimen kelgen belsendi azamattar máseleni tek bir qyrynan ǵana qarap jadaǵaı túsindirip ne bolmasa tuıyq oılap, asyǵys sheshim jasap, qytaıdyń saıası shahmatynyń "oıynyna" túsip qalmasa boldy. Ol úshin bılik sanaly da sapaly azamattyq pikirmen uıalmaı sanasa bilýi kerek.
Úshinshisi, Qazaq bıliginde qytaımen buǵan deıin eki aradaǵy ult "máselesin" sheshýdiń saıası praktıkasy joq. Buryn Alash kezeńinde, odan ary Qazaq handyǵy kezeńinde tól saıası praktıkamyz bar edi. Mysaly, Alash kezeńinde Alash zııalylary qytaıdaǵy qazaq máselesin asyqpaı, daýryqpaı, atyn atap túsin tústemeı (mysaly, oıbaı qazaq joıylyp jatyr, áıtip jatyr, búıtip jatyr) ym-jymyn bildirmeı qoǵamdyq quryltaı, keńespen sheshken. Qazaq handyǵy kezeńinde de ın ımperııasymen aradaǵy qazaqtyń máselesin aıǵaılap, uran sap bos daýryǵýmen emes, úlken strategııalyq taktıkamen sheshken, sol taktıkanyń arqasynda jer-sý bermeı otyrǵan ın ımperııasyn aqyry aıaǵyna kelgende qazaqqa Ile, Táńirtaý, Tarbaǵataı men Altaı dalasyna emin erkin qonys tebýine sharasyzdyqtan múmkindik beriýine májbúrlep otyr. Meniń Qazaqstan-Qytaı arasyndaǵy bıznes-saýda máselesi etken bop ult máselesin kótereıik deýim Qazaq handarynan alǵan shabytym edi. Qazaq handary, sultandary ın ımperııasyna "oıbaı, qazaq degen eldi joıyp jatsyńdar" dep daýryqqan joq, kerisinshe aradaǵy saýda barys-kelisterin jandandyryp qazaq sultandary men batyrlaryn Úrimjige deıin saýda-bıznes kelsimderimen jiberip myńdap qoı, jylqy aıyrbasyn jasap otyrdy, saýda syltaýymen jer sý tanyp, strategııalyq tujyrymyn tanyp birtindep jer máselesi, jaılaý máselesi degen atpen júz tútindep, myń tútindep qazaqty ın aýmaǵynda qalǵan baıyrǵy aýmaǵyna kóshirip otyrdy, osy kezdegi ın orda jazbalaryn qarasańyz ın úkimetiniń ortalyq azııadaǵy saýda aınalymy quldyrap, qazaq rýlarynyń dúrkin dúrkin kóship kelýin toqtata almaý ábigerine túskenin baıqaısyz. Sonda kim utty? ın ımperııasynan on ese álsiz bolsa da qazaq utty, árıne saıası ıtrategııalyq taktıkanyń arqasynda. Qazaqstan quzyrly oryndary Qazaqtyń qytaımen saıası qarym-qatynasyn jaqsy zerttep, qazaqtyń másele sheshýdegi tól strategııasyn qaıta jańǵyrtýy tıis. Qalaı bolmasyn, qytaıdyń ishki-syrtqy saıasaty Qazaq qoǵamyna árdaıym sergek bolýyn, derkezinde sýyryp salar saıası strategııalyq biliktilik bolýyn talap etedi. Osyndı túıtkilderdi sheshý barysynda Qazaqstannyń saıası mektebi arta túsedi, kemeldene beredi.
Tórtinshi, Qazaq bıligi qytaımen aradaǵyny sheshýde tek bılik quziretiniń aralasýymen sheshe me, álde halyqaralyq kúshterge súıenebilý kerek pe? degen talǵam. Menińshe halyqarany birshama az aralastyrý kerek. Óıtkeni, halyqaralyq uıym eki bólikke bólinedi. Biri zańdy uıym, ekinshisi zańsyz halyqaralyq uıym. Joǵarda aıtyp óttim, qytaıdaǵy saıası olıgarhtardyń birazy shetelge qashyp ótti, olar qytaıda júrgende Qazaqty tipten aýzyna da almaıtyn lıderler edi, endi olar "shydamaǵan býaz ıtin júgirtedi" degendeıin, qazirgi qytaı bıligin qulatyp ózderi sol bılikke kelýleri úshin ońdy soldy siltep qazaq pen uıǵyrǵa jany "ashyp", bul máseleni barynsha ózderiniń saıası strategııalyq qoljaýlyǵyna burmalap álek, sondyqtan qytaıǵa qarsy turǵannyń jóni osy eken dep nemese qytaıdaǵy qazaqqa dem berýde mynaý ózi taptyrmas "oraı" eken dep saıası ańqaýlyqpen juǵysýǵa bolmaıdy. Al, zańdy degen halyqaralyq uıymdar buǵan deıin qanshalyq másele sheshe aldy? Aýǵanystan, Iraq, Sırııa nemese basqada adamzat qoǵamyndaǵy iri oqıǵalar oryn alǵanda halyqaralyq uıymdar tek gýmanıtarlyq kómek berýden ary asa alǵan emes. Qytaıda taý shaǵylyp, sý telegeı teńiz bop aǵyp Qazaqtar zor zardap shegip jatsa halyqaralyq uıymdardan kómek suraýǵa bolady, al basqa saıası tepe teńdik máselelerinde Qazaqstan-Qytaı eki jaq birge shegý kerek. Halyqaralyq uıymǵa juginem degende Qazaq qoǵamy tarap tańdaý deıtin synǵa túsedi, Evrazııalyq Ekonomıkalyq Odaq, TMD, Eýroodaq, Aqsh, Musylman álemi, Túrki Dúnıesi, Shańhaı Yntymaqtastyq Uıymy, taǵysyn taǵy. Al, tarap tańdaý dál qazir qazaq qoǵamyna tıimsiz.
Besinshisi, Qazaqstanda qytaıdyń strategııalyq saıasatyn zerttep bılikke keńesshi bolatyn ǵylmıortalyqtar kóptep ashylýy kerek. Bul strategııalyq ortalyqtar qytaıdaǵy óńirlik saıasat pen qytaı emesterdiń qytaı saıasatyna yqpalyp zerttep, qytaıdyń aımaqtaǵy saıasatyn aldyn ala topshylap qazaqstannyń syrtqy saıasatyn rettep tolyqtap otyrýyna túrtki bolady. Sondaı aq, qytaıdaǵy"qazaq qaýpi" máselesin alystan meńgerip qytaımen aradaǵy saıasatty baqylaýyna alyp otyrady.
Altynshysy, qytaımen aradaǵyny sheshý úshin qytaıǵa bizdiń bılik "qazaq máselesi" degen termındi atamaı Qazaqstan-Qytaı saýda-bıznes salasyndaǵy erkin kelip ketý máselesin odan arytalqylaý degen syltaýmen qazaqtyń múddesin soǵan sıdyryp sheshsin dedik qoı, endi Qazaqstan jaq orta jáne shyǵyn kásipkerlikti shynaıy qoldap qazaq jastarynyń qytaımen saýda básekelestigin arttyrý kerek. Buny aıtýdaǵy sebebim, qytaı ortalyq azııanyń saýda bıznesin monopoldaý úshin qytaılyq uıǵyr bıznesmenderin kóp qolpashtaǵar edi. Taıaý jyldan bergi saıası olıgarhtardyń taıtalasy kezinde kóp uıǵyr bıznesmenderiniń saýdasy quldyrap olardyń qytaı men ortalyq azııadaǵy orny úńireıip birshama bos tur, sony Qazaq bıligi oraıdy qoldan jibermeı jas qazaq kásipkerlerine alyp berýi kerek. Qazaq jastary jappaı bıznes ashyp, ulttyq kapıtal qalyptastyraalýy kerek.
__________________________________________________________________________________________________________________________________
Eldes ORDA
"Adyrna" ulttyq portaly
