Ötken jyly osynda "Qytaida Qazaq qaupı bar ma? " atty postymdy jazyp bolǧan soŋ ıle-şala artynan siiamdy qūrǧatpai "Qazaqstan qytaidyŋ strategiialyq tūzaǧyna tüse me" atty saraptamalyq maqalamdy jazyp daiyndap qoiyp edım, bıraq jūrtqa jariia etpedım. Onyŋ sebebı köp edı...
Bügın jariialanbaǧan däl sol taqyrybym bolmasa da kökeide jürgen bırer oiymdy talqyǧa salmaqşymyn.
Şyny kerek, qytai älı künge deiın "qazaq qaupı" üreiınen seiılgen joq. Qytaidyŋ soŋǧy on, on bes jyldan bergı Ortalyq Aziia men Şyŋjaŋ mäselesı turaly jazǧan ǧylymi saraptamalyq maqalalarynyŋ qortyndysy – Qazaqstandaǧy ūlttyq ruhani jaŋǧyru qytaidaǧy qazaq pen ūiǧyrǧa jan jaqtyly yqpal jasaidy jäne odan qalai saqtanamyz degenge saiady. Äsırese qytai qazaǧy özın ūlt retınde ne Qazaqstandy taŋdauy kerek, ne qytaidy taŋdauy kerek deitın kürdelı "sūraq" qoiuǧa äkep soǧyp otyr. Bır qyzyǧy on, on bes jyldan berı ortalyq Aziia jäne Qazaqstan men Şyŋjaŋ ūlt mäselesın talqyǧa salyp jürgen ǧylymi kışı qyzmetkerlerdıŋ lauazymy östı. Olar on bes jyldan berı bır oryndyqta tapjylmai keşke şeiın maqala jazdy deisız be, joǧa, olardyŋ aldy memlekettıŋ eŋ maŋyzdy jūmystaryna ideialogiialyq keŋesşı bolyp köterıldı. Olar oilaryn keşe teoriia jüzınde aityp kelse (mysaly, qazaq qaupı) bügın saiasi praktikada sony şynaiy ıske asyryp jatyr nemese ükımet qūlaǧyna keŋes berıp jatyr.
Sız oilauyŋyz mümkın, Qazaqstan qytaidy "qorqytyp" ürei salatyndai alpauyt el emes qoi dep. Ärine, Qazaqstandy bırge bır qytaimen qatar qoiyp teŋestıru mümkın emes, bıraq mäsele onda emes. Mäsele, qazaq qytaiǧa eşbır qarjynyŋ şyǧynysyz, eşbır äskeri küşsız tarihi häm tabiǧi sūryptalyp bügıngı qauıp mäselesın qalyptastyryp otyr. Al, qytai qazaq "qaupı" üşın belgılı şyǧynǧa batary anyq. Mysaly, adam kapital şyǧyny, ekonomikalyq zona qalyptaudyŋ şyǧyny, şekara qauıpsızdıgı üşın äskeri sūbaşylar şyǧyny, t.b degendei. Qalai deisız ǧoi, qytai otyz jyldan berı Qazaqtar şoǧyrly qonystanǧan öŋırge ışkı qytaidan adam kapitalyn tasimyn dep milliiard şyǧyndy sarp qyldy. Qytai Qazaqtar şoǧyrly qonystanǧan tauly öŋırdı qazaqtan aryltu üşın ekonomikalyq şyǧynǧa batty. Qytai Qazaq şoǧyryn ışten jäne syrttan ydyratyp seiıltu üşın taǧy qarjy jäne adam kapital şyǧynyna batty. Endı oilaŋyz, Qazaqstan şe? Qytaidaǧy "qazaq qaupı" üşın qaltasynan kök tiyn şyǧaryp "äure" boldy ma? Joq, eşqaşan äure bolǧan emes. Būl tarihi häm tabiǧi bolmystyŋ bügıngı nätijesı edı. Sonymen qytaidyŋ batys şekara öŋırın igeru degen atpen soŋǧy otyz jylda jūmsaǧan şyǧynyn eşkım bılmeidı, būl qaramaqqa batys terıstık şekarany igeru bolǧanmen şyntuaitynda keşe säbet yqpalymen küresse bügın (1991 jyldan berı) Qazaqstanmen jäne ortalyq Aziia Türkı respubilikalarymen küresıp keledı. Şyǧynda esep joq! Qazaqstan deitın el qytaimen körşı tūrady eken qytaidyŋ Şyŋjaŋ öŋırıne mädeni, saiasi ham ekonomikalyq jaqtan yqpal jasamai tūrmaidy. Būny qytaidyŋ on bes jyldan bergı Qazaqstan turaly är saladaǧy saraptauly oi jelısınen aŋǧarasyz. Men oilaimyn, būny Qazaqstandaǧy qytai "qaupınen" äsıre qorqatyndar men qytaidy ūzaq baqylai almai nemese qytaidyŋ älsız tūsyn bıle almai jürgenderge sendıru qiyn şyǧar. Bız qytaidy tanu üşın aldymen özımızdıŋ qytaiǧa qanşalyq strategiialyq salmaq salyp otyrǧanymyzdy da tanuymyz kerek.
Qytai bır jarym jyldan berı tek ǧana qazaqtarǧa genosit jasap jatyr desek qatelesemız. Būl saiasi nauqan bükıl qytaida jappai tuyndap jatyr. Mao ölgen soŋ qytaidyŋ jaŋa saiasi reformaşyldary bilıktı Mao siiaqty bır adamnyŋ qolyna ūzaq uaqyt berıp qoiuudy şekteu üşın bilıktı bölıske sala bastady, kommunist tapta bolmaǧan partiia-toptardyŋ bilıkke aqyl aityp, saiasatqa aralasuyna mümkındık berdı, sonymen qytaida būǧyp jatqan ışkı kapitalist küşterdıŋ potensialy artyp būndai tarihi mümkındıktı qoldan bermei bara bara 1983'den bergı otyz jylda qytai bilıgı öz ışınde ülkendı kışılı onşaqty topqa bölınıp bırın bırı tyŋdamaityn, bırın bırı "jemqor", "qiianatşy" degen atpen sottatyp qūrtatyn joidaqsyz küige tüstı. Keibır toptar europa men amerikaǧa jaqyndap bilıkke aqparattyq ham saiasi qūqai körsettı. Endı qaraŋyz, qytai qazaǧy osy onşaqty toptyŋ ışınde kommunist partiiaǧa el adaly. Bylaişa aitqanda, qazaqtyŋ bırde bır saiasi qairatkerı, aqyn-jazuşysy, önerlısı, basqasy bırde bır bilıkpen balama baqas toptar men ūiym partiialarǧa müşe emes eken. Şi bilıkke kelgen soŋ otyz jyldan bergı bilıkke baqas barlyq partiia toptardy saiasi küşpen "tegıstep" jatyr. Onyŋ bes jyl küresıp altynşy jyly konstitusiiaǧa özgertuler men tolyqtaular engızıp, bilık merzımın ūzartuy äne sodan. Şi-men teketıresetın küşterdıŋ basköterer tūlǧalarynyŋ köbı joiyldy. Köbısı lider tūlǧalarynan airylǧan soŋ ışkı qytaidyŋ är būryşynda tısın qairap jür. Şi-ge öte qauıp töndıretın küşter men ūiymdardyŋ bırazy şetelde, olardy ekıge bölıp qarauǧa bolady. Bırı, Şi-ge deiın iaǧni otyz jyldan bergı saiasi baqtalastyq kezınde şetel asqan saiasi oligarhtar. Ekınşısı, Şi alǧaş ret sottau repetisiiasyn bastaǧan kezde şetelge qaşyp ülgırgen saiasi oligarhtar. Qazır olar Şi bilıgıne qarsy küresuge küş bırıktırıp jatyr. Al, Şi bilıgınıŋ saiasi oligarhtarmen küresınıŋ soŋy 2017'de Şyŋjaŋ qazaǧyn bırge küreske alyp ketuıne naqty kımder sebepşı bolǧanyn qazır talqylamaiaq qoiaiyn. Ony jariialanbai qalǧan surettegı "Qazaqstan qytaidyŋ strategiialyq tūzaǧyna tüse me?" atty maqalamda baiandaǧamyn. Bır anyq jaǧdai, qytaidyŋ qazırgı bilıgı men bilıkke balama saiasi oligarhtardyŋ küresı ūzaqqa jalǧasady, sondyqtan Qazaq elı osy müddeler qaqtyǧysyn zerttep saraptap qytaiǧa naqty qandai saiasat jürgızu kerektıgın osy bastan aiqyndap aluy tiıs. Būl qytaimen aradaǧyny şeşudıŋ bırınşı alǧyşarty bolmaq. Sonymen, qytai oligarhtarynyŋ arasyndaǧy teketıresten saiasi tūlǧalardan körı qarapaiym halyq köp ziian şektı. Şyŋjaŋdy aitpaǧan künnıŋ özınde ışkı qytaida jazyqsyz qamalǧandar, adami qūqyqtarynan airylǧandar, dıni senım erkındıkterı būzylǧandar, qiraǧan ruhani ǧybadat ortalyqtar degender öte köp. Al, şyŋjaŋ ölkesınde būnyŋ şekten şyǧuynyŋ bır sebebı, Şyŋjaŋnyŋ qytai kadrlary būǧan deiın ıştei tısın qairap keluınde desek bolady. Soŋǧy 2009, 5-şılde oqiǧasynan keiın Şyŋjaŋda qytai men Qazaq-Ūiǧyrdyŋ ara jıgı aşylyp edı, şytai öz bazary men öz raionynda, qazaq pen ūiǧyr öz bazary men özınıŋ şoǧyrly yqşam audanynda ǧana jüretın, bır-bırıne kırıgıp ketpeitın, asa ıştesıp jaqyndamaityn jaǧdai qalyptasyp edı. Sonymen bırge Qazaq jastarynyŋ Qazaqstanşyl bolu faktory on ese artyp, bızge bärıbır Şyŋjaŋda bolaşaq joq, odanda elıme keteiın deitın oi köp mazalaityn boldy. Al, keibırı tym bolmaǧanda Qazaqstan būiymdaryn äkep orta däne şyǧyn biznes jūmystaryn qolǧa aldy. Şyŋjaŋnyŋ eŋ ülken qalasy Ürımjı köşelerınde Qazaqstan änderı ärbūryşta jaŋǧyryp, Qazaqstan bairaǧy talaiynyŋ kölıkterınde jelbırep jürdı dese osy künı kım senedı?! 2009'ǧa deiıngı jäne 2009'dan keiıngı jaǧdai Şyŋjaŋ qytailarynyŋ Qazaqqa degen qyzǧanyş ham öşpendılık "auryuyn" odan ary küşeiıttı. Saiasi oligarhtarmen küreste qytaidyŋ Şyŋjaŋdyq basşylary öŋırdegı "qazaq qaupın" barynşa joiyp, tamyryna balta şabu üşın barlyq saiasi täsılderdı qoldanyp jatyr. Menıŋşe, būnymen "qazaq qaupı" joiylyp ketpek emes. Qaita ol jaqtyŋ qazaǧy ysyla tüsedı... Ūlt jetılu üşın, saiasi kürestı tüsınu üşın, ūlt retınde boiyna quat alu üşın bır partiianyŋ (kompartiia) ūzaq jyl alaqanǧa sap mäpeleuıne senıp qalmau kerek, ızdenu kerek, azamattyq qoǧamnyŋ ne ekenın sol qiyndyq ışınde sezınu kerek, ūlt retınde oilanu kerek. Qytai qazaqty qyryq jyl türmege sap, jiyrma jyl saiasi abaqtyǧa salmaidy, būl uaqyttyq ǧana qūblys. Osy uaqyttyq qūbylys kezınde qazaq oilanuy tiıs, ızlenuı tiıs, ūlt retınde qaludyŋ basqa taktikalaryn ıske qosu tiıs. Būny ne üşın aityp otyrmyn degende, qytai tüptıŋ tübı özgeredı, qytaidy öte kürdelı demokratmialyq özgerıs pen tolqu kütıp tūr, osy özgerıster men reformaǧa, tolquǧa qytai qazaǧy kez kelgen uaqytta daiyn boluy kerek. Sondai dünienıŋ oryndalaryna senuı kerek. Bır ǧana kompartiianyŋ "şapaǧatyna" ie bop jata berudıŋ tarihi qatelık ekenın sezu kerek, ūlt retınde ūlttyq müddesın qorǧaityn jaŋa tanym, közǧarastardy qoǧam legıne şyǧaruy kerek.
Qazaq qoǧamy qytaidaǧy mäseleler üşın bır jarym jyldan berı tosyrqap, ablyrap ne ısteu kerektıgın der kezınde aŋǧara almai sozbaqtap qalǧany şyn. Menıŋ qazaq qoǧamy men qazaqtyŋ qūzyrly bilıgıne aitar azamattyq pıkırım mynadai:
Bırınşı, mäselenı şeşudıŋ baǧdaryn anyqtap alsaq. Iаǧni qytaidaǧy "qazaq mäselesımen" küresemız be, älde qytaimen küresemız be? Qazaq qoǧamyndaǧy öz erık jıgerımen belsendı türde ortaǧa şyqqan azamattar bastapta "qytai qazaqtarynyŋ qazaqstanǧa erkın kelıp-ketu mäselesımen" ainalysam dep bastap ap, soŋyn tıke "qytaimen küreske" äkep soqtyryp jatyr. Būl ekı baǧdardyŋ aiyrmaşylyǧy jer men köktei. Qazırgı qazaq qoǧamy üşın qytaidaǧy "qazaq mäselesımen" küresudıŋ soŋynda jeŋıs bar, al "qytaimen küresudıŋ" soŋynda zor jeŋılıs bary anyq.
Ekınşısı, Qazaqstan bilıgı qytaiǧa "qazaq mäselesı" deitın saiasi tüsı qoiu, ūlttyq sipatybasym jalaŋ termindı aituynyŋ qajetı joq. Būny, Qazaqstan-Qytai arasyndaǧy sauda-biznes mäselelerı ne bolmasa Qazaqstan-Qytai ekı el arasyndaǧy erkın sauda ainalymyndaǧy jeke käsıpkerlerdıŋ ekı şekarada erkın kırıp-şyǧuy, erkın sauda jasasuy, tuys-tuǧandarynyŋ ekı elde erkın qarym-qatynas jasauy, zeinetaqysyn kedergısız aluy, Qazaqstan-Qytai ekı el arasyndaǧy erkın sauda ainalymyna kereǧar dıni ekstremisterge, zaŋbūzuşylyqtarǧa ortaq qarsy tūru, ekı el arasyndaǧy ūlttyq bölşekteuşı zaŋsyz ūiymdardy ortaq tiiu, tb siiaqty termin sözderdı qoldanyp, şyn ömırdegı "qazaq mäselesın" osy sauda-biznes mäselelerın damytu men şeşu deitın ūsynys aiasynda maidan qylşyq suyrǧandai ıstıktı de töstıktı deküidırmei şeşıp aluǧa bolady. Al, kerısınşe Qazaqstan qūzyrly oryndary men diplomat tūlǧalarynyŋ auzynan qytai tarabyna "qazaq mäselesı" deitın sözdı aitqyzu Qazaqstannyŋ jeŋılısı ǧana. Qazaq- Qazaqstanǧa mäsele emes, qytaiǧa mäsele bop tiıp tūr. Qazaqstan jaq qytaidaǧy "qazaq qaupı" mäselesın strategiialyq tūrǧydan eskere otyryp ekı aradaǧy mäselenı şeşude diplomatiialyq taktikany özgeruı tiıs. Eger onyŋ naqty jobasy kerek deseŋızder, qoǧam bop aqyldasyp jobasyn jasap beruge bolady. Qytai jaq strategiialyq jaqtan aila şarǧy jasap özındegı "qazaq qaupı" jarasyn aşyq aitpai, kerısınşe qazaqstanǧa "qazaq mäselesı" turaly aitqyzyp, qazaqstandy ūlt mäselesın şeşude därmensız qylmaqşy. Sondyqtan, bızdıŋ qazaq qoǧamyndaǧy öz erık jıgerımen kelgen belsendı azamattar mäselenı tek bır qyrynan ǧana qarap jadaǧai tüsındırıp ne bolmasa tūiyq oilap, asyǧys şeşım jasap, qytaidyŋ saiasi şahmatynyŋ "oiynyna" tüsıp qalmasa boldy. Ol üşın bilık sanaly da sapaly azamattyq pıkırmen ūialmai sanasa bıluı kerek.
Üşınşısı, Qazaq bilıgınde qytaimen būǧan deiın ekı aradaǧy ūlt "mäselesın" şeşudıŋ saiasi praktikasy joq. Būryn Alaş kezeŋınde, odan ary Qazaq handyǧy kezeŋınde töl saiasi praktikamyz bar edı. Mysaly, Alaş kezeŋınde Alaş ziialylary qytaidaǧy qazaq mäselesın asyqpai, dauryqpai, atyn atap tüsın tüstemei (mysaly, oibai qazaq joiylyp jatyr, äitıp jatyr, büitıp jatyr) ym-jymyn bıldırmei qoǧamdyq qūryltai, keŋespen şeşken. Qazaq handyǧy kezeŋınde de Sin imperiiasymen aradaǧy qazaqtyŋ mäselesın aiǧailap, ūran sap bos dauryǧumen emes, ülken strategiialyq taktikamen şeşken, sol taktikanyŋ arqasynda jer-su bermei otyrǧan Sin imperiiasyn aqyry aiaǧyna kelgende qazaqqa Ile, Täŋırtau, Tarbaǧatai men Altai dalasyna emın erkın qonys tebuıne şarasyzdyqtan mümkındık berıuıne mäjbürlep otyr. Menıŋ Qazaqstan-Qytai arasyndaǧy biznes-sauda mäselesı etken bop ūlt mäselesın kötereiık deuım Qazaq handarynan alǧan şabytym edı. Qazaq handary, sūltandary Sin imperiiasyna "oibai, qazaq degen eldı joiyp jatsyŋdar" dep dauryqqan joq, kerısınşe aradaǧy sauda barys-kelısterın jandandyryp qazaq sūltandary men batyrlaryn Ürımjıge deiın sauda-biznes kelsımderımen jıberıp myŋdap qoi, jylqy aiyrbasyn jasap otyrdy, sauda syltauymen jer su tanyp, strategiialyq tūjyrymyn tanyp bırtındep jer mäselesı, jailau mäselesı degen atpen jüz tütındep, myŋ tütındep qazaqty Sin aumaǧynda qalǧan baiyrǧy aumaǧyna köşırıp otyrdy, osy kezdegı Sin orda jazbalaryn qarasaŋyz Sin ükımetınıŋ ortalyq aziiadaǧy sauda ainalymy qūldyrap, qazaq rularynyŋ dürkın dürkın köşıp keluın toqtata almau äbıgerıne tüskenın baiqaisyz. Sonda kım ūtty? Sin imperiiasynan on ese älsız bolsa da qazaq ūtty, ärine saiasi itrategiialyq taktikanyŋ arqasynda. Qazaqstan qūzyrly oryndary Qazaqtyŋ qytaimen saiasi qarym-qatynasyn jaqsy zerttep, qazaqtyŋ mäsele şeşudegı töl strategiiasyn qaita jaŋǧyrtuy tiıs. Qalai bolmasyn, qytaidyŋ ışkı-syrtqy saiasaty Qazaq qoǧamyna ärdaiym sergek boluyn, derkezınde suyryp salar saiasi strategiialyq bılıktılık boluyn talap etedı. Osyndi tüitkılderdı şeşu barysynda Qazaqstannyŋ saiasi mektebı arta tüsedı, kemeldene beredı.
Törtınşı, Qazaq bilıgı qytaimen aradaǧyny şeşude tek bilık qūzıretınıŋ aralasuymen şeşe me, älde halyqaralyq küşterge süienebılu kerek pe? degen talǧam. Menıŋşe halyqarany bırşama az aralastyru kerek. Öitkenı, halyqaralyq ūiym ekı bölıkke bölınedı. Bırı zaŋdy ūiym, ekınşısı zaŋsyz halyqaralyq ūiym. Joǧarda aityp öttım, qytaidaǧy saiasi oligarhtardyŋ bırazy şetelge qaşyp öttı, olar qytaida jürgende Qazaqty tıpten auzyna da almaityn liderler edı, endı olar "şydamaǧan buaz itın jügırtedı" degendeiın, qazırgı qytai bilıgın qūlatyp özderı sol bilıkke kelulerı üşın oŋdy soldy sıltep qazaq pen ūiǧyrǧa jany "aşyp", būl mäselenı barynşa özderınıŋ saiasi strategiialyq qoljaulyǧyna būrmalap älek, sondyqtan qytaiǧa qarsy tūrǧannyŋ jönı osy eken dep nemese qytaidaǧy qazaqqa dem berude mynau özı taptyrmas "orai" eken dep saiasi aŋqaulyqpen jūǧysuǧa bolmaidy. Al, zaŋdy degen halyqaralyq ūiymdar būǧan deiın qanşalyq mäsele şeşe aldy? Auǧanystan, İraq, Siriia nemese basqada adamzat qoǧamyndaǧy ırı oqiǧalar oryn alǧanda halyqaralyq ūiymdar tek gumanitarlyq kömek beruden ary asa alǧan emes. Qytaida tau şaǧylyp, su telegei teŋız bop aǧyp Qazaqtar zor zardap şegıp jatsa halyqaralyq ūiymdardan kömek sūrauǧa bolady, al basqa saiasi tepe teŋdık mäselelerınde Qazaqstan-Qytai ekı jaq bırge şegu kerek. Halyqaralyq ūiymǧa jūgınem degende Qazaq qoǧamy tarap taŋdau deitın synǧa tüsedı, Evraziialyq Ekonomikalyq Odaq, TMD, Euroodaq, Aqş, Mūsylman älemı, Türkı Düniesı, Şaŋhai Yntymaqtastyq Ūiymy, taǧysyn taǧy. Al, tarap taŋdau däl qazır qazaq qoǧamyna tiımsız.
Besınşısı, Qazaqstanda qytaidyŋ strategiialyq saiasatyn zerttep bilıkke keŋesşı bolatyn ǧylmiortalyqtar köptep aşyluy kerek. Būl strategiialyq ortalyqtar qytaidaǧy öŋırlık saiasat pen qytai emesterdıŋ qytai saiasatyna yqpalyp zerttep, qytaidyŋ aimaqtaǧy saiasatyn aldyn ala topşylap qazaqstannyŋ syrtqy saiasatyn rettep tolyqtap otyruyna türtkı bolady. Sondai aq, qytaidaǧy"qazaq qaupı" mäselesın alystan meŋgerıp qytaimen aradaǧy saiasatty baqylauyna alyp otyrady.
Altynşysy, qytaimen aradaǧyny şeşu üşın qytaiǧa bızdıŋ bilık "qazaq mäselesı" degen termindı atamai Qazaqstan-Qytai sauda-biznes salasyndaǧy erkın kelıp ketu mäselesın odan arytalqylau degen syltaumen qazaqtyŋ müddesın soǧan sidyryp şeşsın dedık qoi, endı Qazaqstan jaq orta jäne şyǧyn käsıpkerlıktı şynaiy qoldap qazaq jastarynyŋ qytaimen sauda bäsekelestıgın arttyru kerek. Būny aitudaǧy sebebım, qytai ortalyq aziianyŋ sauda biznesın monopoldau üşın qytailyq ūiǧyr biznesmenderın köp qolpaştaǧar edı. Taiau jyldan bergı saiasi oligarhtardyŋ taitalasy kezınde köp ūiǧyr biznesmenderınıŋ saudasy qūldyrap olardyŋ qytai men ortalyq aziiadaǧy orny üŋıreiıp bırşama bos tūr, sony Qazaq bilıgı oraidy qoldan jıbermei jas qazaq käsıpkerlerıne alyp beruı kerek. Qazaq jastary jappai biznes aşyp, ūlttyq kapital qalyptastyraaluy kerek.
__________________________________________________________________________________________________________________________________
Eldes ORDA
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
