2015 jylǵy sáýirde Qazaqstan halqy Assambleıasynyń HHII sessııasynda Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti N.Á. Nazarbaev ótkenniń eń qasiretti oqıǵalaryn zertteı otyryp, shań basqan arhıvtegi talaı derekterge úńilip, beıtaraptylyq tanytýǵa shaqyrdy. Qazaqtyń kóp ulttylyǵy keńestik saıası júıeniń jemisi bolǵanymen, taǵdyrdyń jazýymen qazaq dalasyna kelgen ózge ult ókilderi keń baıtaq darhan dalany meken etti. Qazaq jeri tarydaı shashylǵan túrli ult ókilderin bir shańyraqtyń astyna biriktirip, olardy birtutas, yntymaǵy mol halyqqa aınaldyrdy. Bul - úlken erlik.
Aldymen tarıhtyń eń qıyn-qystaý kezeńderine kóz júgirteıik. 1928 jyldyń aıaǵynda «býrjýazııalyq ultshyldar» atanǵandardyń barlyǵy derlik – Alashordanyń burynǵy basshylary jalǵan aıyppen tutqyndaldy. «Alash» partııasynyń burynǵy ókilderin barlyq ádispen qylmystyq qýdalaý bastaldy: buqaralyq aqparat quraldarynda qaıratkerlerge jala jaýyp, tikeleı arandatýshylyqqa, otbasy múshelerin tutqyndaýǵa deıin qoldanyldy.
S.Hojanov, Ó.Isaev, T.Rysqulov, S.Sádýaqasov, O.Jandosov jáne taǵy basqalar «ultshyl fashızm», japon barlaýymen baılanysy, tyńshylyq áreketteri úshin aıyptaldy. Bul kezeńde J.Aımaýytov, Á.Baıdildın, D.Ádilev atyldy, qalǵandary ártúrli merzimge bas bostandyǵynan aıyryldy. Olardyń birazy 1937-1938 jyldary (M.Dýlatov jáne t.b.) lagerde qaza tapty.
Ulttyq zııaly qaýym ókilderiniń taǵy bir toby, 40-qa jýyq adam 1930 jyly qyrkúıek-qazan aılarynda tutqyndaldy. Kóp uzamaı olardyń 15-i (M.Tynyshpaev, J.Aqpaev, H.Dosmuhamedov, J.Dosmuhamedov, Q.Kemeńgerov jáne t.b.) Reseıdiń shalǵaı aımaqtaryna jer aýdaryldy. 1937-1938 jyldary qýǵyn-súrginge ushyraǵan, «ulttyq fashıster» deptjala jabylǵandardyń arasynda bir kezderi Qazaqstannyń múddesin qorǵaǵan, 1931-1933 jyldary qazaq halqynyń jappaı qyrylýyna ashyq narazylyq bildirgender de boldy.
Repressııaǵa ushyraǵan qaıratkerlerdi qamaýǵa alatyn, aıdaýǵa jiberetin GÝLAG, Karlag (Qaraǵandy ), Steplag (Dala), ALJIR (Otanyn satqandardyń áıelderine arnalǵan, Aqmola qalasynda) lagerleri quryldy. Ol aýmaqty tikenekti symmen qorshap, tisine deıin qarýlanǵan ásker bólimderi kúzetti.
Analarǵa qatigezdik kórsetken «ALJIR» sııaqty lager dúnıeniń esh jerinde bolmaǵan. ALJIR kazarmalarynda 18 myńnan astam áıel bolǵan. Keıinnen ólim jazasyna kesilgen adamdardy jappaı jerlegen oryndar da jaryqqa shyǵa bastady. Solardyń biri Almaty mańynda 1937- 1938 jyldary Jańalyq aýdanynda kezdeısoq tabylǵan.
Totalıtarızmniń myńdaǵan jazyqsyz qurbandary jasyryn jerlendi, olardyń ishinde belgili jazýshy-aqyndar M.Jumabaev, S.Seıfýllın, I.Jansúgirov, B.Maılın, kórnekti ǵalymdar A.Baıtursynov, S.Asfendııarov, iri memleket jáne qoǵam qaıratkerleri, basshylary da bar edi. Qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń quramynda qazaqtar, polıaktar, orystar, nemister, koreıler, uıǵyrlar, ózbekter, t.b. da boldy. Resmı derekterge súıenetin bolsaq, 1937 jyly tájikter arasynda jeti adam, ózbekterde bir adam, ár halyqtan eki nemese úsh adam, qazaqtarda jıyrma bes myń adam repressııaǵa ushyraǵan.
100 myńǵa jýyq qazaqstandyq osy oqıǵanyń qurbanyna aınalyp, onyń 20 myńnan astamy atyldy. Jazyqsyz sottalǵandar qatarynda Á.Bókeıhan, A.Baıtursynuly, M.Tynyshpaev, M.Dýlatuly, T.Rysqulov, M.Jumabaev, S.Seıfýllın, I.Jansúgirov, B.Maılın, S.Seıfýllın syndy kórnekti memleket jáne saıası qaıratkerler bar edi. 2020 jyldyń 4-jeltoqsanynda Nur-Sultanda saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi komıssııanyń birinshi otyrysy ótti, ony qurý týraly prezıdent Qasym-Jomart Toqaev mamyr aıynda málimdegen bolatyn. Bul taqyryp respýblıkada ulttyq egemendik jáne tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirý máselesimen baılanysty qozǵaldy. Halyqaralyq memorıalda «Kommersant» repressııa qurbandary sanattarynyń tolyq tizimin jasaý «Reseıde de sheshimin tappaǵan mańyzdy mindetterdiń biri» ekenin eske salǵan edi. Osy maqsatta memleket tarapynan qurylǵan komıssııalar óz jumysyn ári qaraı júzege asyryp jatty. Olardyń basty maqsaty - 20-ǵasyrdaǵy asharshylyq pen repressııaǵa saıası baǵa berip, ǵylymı turǵyda zertteý. Sonyń negizinde jan-jaqty zertteý, arnaıy tarıhı qujattardy jınaqtaý, olardy kitap qylyp basyp shyǵarý, esimderi belgisiz kúıde qalǵan azamattardyń tizimin anyqtaý sııaqty kólemdi jumystar jasalyp jatyr. Al arnaıy komıssııaǵa júktelgen mindet:
1. Osy oqıǵaǵa qatysy bar qazaqtardy aqtaý týraly zańnama usynystaryn ázirleý;
2. Saıası aqtaýǵa jatatyn tulǵalar sanyn anyqtaý jáne bekitý;
3. Qurban bolǵandardyń jerlengen jerin izdep, olardy halyqtyń esine saqtaýǵa arnalǵan sharalardy uıymdastyrý;
4. Aqtalǵandardyń quqyqtaryn qaıta qalpyna keltirý.
Biraq bul komıssııanyń jumysy keshe bastaldy degen sóz emes. Osyǵan deıin de talaı ter tógilip, jumys atqaryldy.
1990 jyldan bastap Qazaqstanda tarıhı jadyny saqtaý jáne totalıtarızm qurbandaryn aqtaý boıynsha maqsatty qadamdar jasaldy. Sonyń nátıjesinde «1940 jáne 50-jyldardyń basynda zańsyz qýǵyn-súrginge ushyraǵan, aqtalǵan azamattarǵa kómek kórsetý sharalary týraly» Jarlyq qabyldandy. Al 1993 jyly 14 sáýirden bastap «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» zań óz kúshine endi. Qazaqstanda saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn máńgi este saqtaý maqsatynda 1997 jylǵy 5 sáýirdegi Prezıdent Jarlyǵymen 31 mamyr – Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni bolyp jarııalandy. 2011 jyly Jarlyqqa mańyzdy tolyqtyrýlar engizilip, 31-mamyr qazaqstandyqtar úshin saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni bolyp belgilendi.
1997 jyl Tuńǵysh Prezıdenttiń Jarlyǵymen Jalpyulttyq kelisim jáne saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý jyly bolyp jarııalandy.
Qoǵamdyq sanany jańǵyrtý – halyqtyń ótkeni, búgini men bolashaǵynyń kókjıegin baılanystyratyn tuǵyrnama, onyń rýhanı muraty – ulttyq sananyń san alýan bólikterin úılestirý.
Qazaqstanda ótken ǵasyrdyń 30-jyldaryndaǵy saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn, halyqtardy deportaııalaý qurbandaryn eske alý maqsatynda eń uly gýmanıtarlyq jáne etıkalyq turǵydan minsiz dástúr – Alǵys aıtý kúni dúnıege keldi. Bul meıram 2015 jyly 23 sáýirde Qazaqstan halqy Assambleıasynyń HHII sessııasynda Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti barlyq etnostardyń bir-birine jáne qazaqtarǵa alǵys aıtý kúnin belgileýdi usynǵan edi. Osyndaı mańyzdy qadamdarmen jer aýdarylǵandardy týysqan retinde, baýyr retinde qabyldady. Qazirgi tańda Qýǵyn-súrginge ushyraǵandar men jer aýdarylǵandardyń urpaqtary ata-baba arýaǵyn eske alý úshin álemniń túkpir-túkpirinen Qazaqstanǵa jyl saıyn kelip jatyr.
Saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń barlyq murajaılary – búginde májbúrli eńbekpen túzeý lagerleriniń jazyqsyz qurbandaryn máńgi este saqtaýǵa arnalǵan biregeı memorıaldyq keshenderge aınaldy.
Elimizdegi alǵashqy saıası murajaılardyń biri – Qazaqstan Táýelsizdiginiń 10 jyldyǵynda 2001 jyly 2 qarashada Shymkent qalasynda ashyldy. Ol "Ońtústik Qazaqstan saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń murajaıy" degen ataýmen belgili. «Ǵıbadat» zalynda HH ǵasyrdyń 30-jyldarynda oqqa ushqan 2500-ge jýyq «Uly terror» qurbandarynyń esimderi máńgilikke jazylǵan taqtaıshalar ornatylǵan.
«Dolınka selosynda saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý» murajaıy Qazaqstan Respýblıkasy Tuńǵysh Prezıdentiniń Ókimimen Qaraǵandy oblysy ákiminiń 2001 jylǵy 24 aqpanda quryldy. Bul memorıaldyq keshenniń biregeıligi - murajaıdyń 1933-1935 jyldary tutqyndardyń ózderi salǵan Karlag ákimshiliginiń tarıhı ǵımaratynda ornalasýy.
2007 jyldyń 31 mamyrynan bastap Aqmola oblysynda saıası qýǵyn-súrgin jáne totalıtarızm qurbandarynyń murajaı-memorıaldyq kesheni «Aljır» (Otanyn satqandardyń áıelderine arnalǵan Aqmola lageri) jumys isteıdi. Munda kelýshiler ay kezeńniń qaıǵyly oqıǵalarymen tanysa alady. Máselen, Murajaı-memorıaldyq kesheninde birneshe obektiler ornalasqan. Máselen, "Stalın vagony" jer aýdarylǵandar men sottalǵandardy tasymaldaýǵa arnalǵan. Al «Qaıǵy arkasy» monýmenti eki dúnıeniń – óli men tiri dúnıeniń aralyǵyndaǵy kıeli ólkeni beıneleıdi. Eskertkish qaıtys bolǵan kúıeýi men joǵalǵan balalary qaıǵyrǵan áıeldiń janaıqaıyn sezindiredi.
«ALJIR» tutqynynda bolǵan 62 ulttyń áıelderin máńgi este qaldyrý maqsatynda shet memleketterdiń elshilikteri memorıaldyq belgiler ornatqan. «Úmitsizdik pen álsizdik» kompozıııasy názik jandylardyń boıyndaǵy sharasyzdyqty beıneleıdi. Lagerdiń tamuǵyn bastan ótkergenderdiń barlyǵyna arnalǵan «Kóz jas» stellasy. Onda GÝLAG kartasy men Qazaqstan aýmaǵynda ornalasqan jáne Karlagqa baǵynyshty 11 lagerdiń ataýy kórsetilgen. Áıelderdiń, tikenek symnyń ar jaǵyndaǵy balalardyń kóz jasy – lager tutqyndary men olardyń urpaqtarynyń qaıǵyly taǵdyryn elestetýge bolady. "Alash" saıabaǵy 1,5 gektardaı jerdi alyp jatyr. Kezinde bul jerde lager tutqyndary baý-baqsha ósirgen, al búginde ony qalpyna keltirý jumystary júrgizilip jatyr. Atalǵan eskertkishterdiń barlyǵy, ótken kúnniń enshisinde qalǵan yzǵarly kúnderdi eske túsiredi.
2017 jyly Almatyda 1931-1933 jyldardaǵy asharshylyq qurbandaryna arnalǵan eskertkish ashyldy. Kompozıııada qajyǵan balany qolyna ustaǵan sharasyz áıel beınelengen. Eskertkish Qaraǵaıly alańynda boı kóterdi. Úsh metrlik músin qola men granıtten jasalǵan.
2018 jyldyń 27 jeltoqsanynda Almaty oblysy Talǵar aýdany Jańalyq aýylynda «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda Saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń murajaıy ashyldy. Ondp Stalındik qýǵyn-súrgin jyldarynda jazyqsyz japa shekkenderdi máńgi este saqtaý 4125 adamnyń esimi jazylǵan memorıaldyq taqta ornatylyp, olardyń ómirbaıandyq derekteri kórsetildi.
Qazaqstan Ishki ister mınıstrligi sonaý 2016 jyldyń aqpan aıynda vedomstvonyń saıtynda 1930-1950 jyldardaǵy qýǵyn-súrgin qurbandary jáne olardy aqtaý týraly aqparatty izdeýge arnalǵan onlaın servıstiń iske qosylǵanyn saltanatty túrde jarııalaǵan bolatyn. «Myńdaǵan adamǵa bul aqparat týystarynyń taǵdyry týraly aqparat alý úshin qajet. Olar tarıhı aqparatty tolyq qalpyna keltirý úshin ǵalymdarǵa, tarıhshylarǵa, jýrnalısterge qajet», - dep atap ótti mınıstrlik. Sol kezde repressııaǵa ushyraǵan 110 000-ǵa jýyq adamnyń derekterge qol jetkize alatynyn aıtqan edi.
Onyń ústine, bul qadamdar Nur-Sultandaǵy tarıhı jady máseleleriniń ulttyq egemendik ıdeıasymen tyǵyz baılanysty ekenin kórsetedi. «Ádiletsiz sottalǵandardyń esimin muqııat saqtaı otyryp, biz irgetasy – Táýelsizdigimiz bolyp tabylatyn jarqyn bolashaqty qura alamyz», - degen edi Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev. «Uly terrordyń Keńes memleketi aýmaǵynda turatyn halyqtarǵa qandaı orasan zor shyǵyn ákelgeni bárimizdiń esimizde. Qýǵyn-súrgin jyldarynda Keńes Odaǵynyń túkpir-túkpirinen Qazaqstanǵa 5 mıllıonnan astam adam jer aýdaryldy. 100 myńǵa jýyq qazaqstandyq qýǵyn-súrginniń dıirmeninen ótti, onyń 20 myńnan astamy oqqa ushty», - dedi Elbasy 31 mamyrdaǵy 2020 jylǵy joldaýynda.
Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin 1920-1950 jyldardaǵy jappaı qýǵyn-súrgin qurbandaryn máńgi este qaldyrý sharalaryn memlekettik deńgeıde qolǵa alǵan. «Tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirý jumysyn aıaqtaý úshin men saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa qurýdy tapsyrdym», - dedi Prezıdent. 24 qarashada Qasym-Jomart Toqaev memlekettik komıssııa qurý týraly jarlyqqa qol qoıdy.
«Búgin biz ujymdastyrý jyldarynda ashtyqtan qaza bolǵan nemese týǵan jerin tastap ketýge májbúr bolǵandardy muńaıa eske alamyz. Bul baqytsyzdyq 3 mıllıonǵa jýyq adamnyń basyna keldi», - dep eske alǵan edi El basshysy bir sózinde.
Komıssııanyń basty maqsaty - saıası qýǵyn-súrgin qatysty tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirý jumysyn aıaqtaý, sondaı-aq saıası qýǵyn-súrgin qurbandary sanattarynyń tolyq tizimin zertteý bolyp tabylady.
Saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń murajaılary halyqtyń jadysy men qaıǵysy ǵana emes, sonymen birge tarıhı zertteý ortalyqtaryna aınalady. Árıne, ár murajaıdan, ár qujattan, ár qurbannyń esiminen sol kezeńniń yzǵarly jeli esip turady. Sondyqtan memleket tarapynan qurylǵan komıssııa men olar jasaǵan túrli is-sharalardyń nátıjesinde eshqandaı oqıǵa umytylmasy, mańyzyn joǵaltpaıtyny belgili.
