Qazaq qoǵamyn dúr silkindirgen «Qańtar qasyreti» eshkimdi beı-jaı qaldyrmasa kerek. Sonyń ishinde bul oqıǵaǵa erekeshe mán berip, pikir bildirip jatqan saıasatkerler bir tóbe. Osy kúnge deıin orys tildi baspasózde bolmasa, qazaqsha basylymdarda kórine bermeıtin saıası dıssıdent, Qazaqstannyń burynǵy premer-mınıstri Ákejan Maǵjanuly Qajygeldın bizben suhbattasýǵa yqylas tanytyp, suraqtarymyzǵa barynsha shynaıy jaýap qaıyrdy. Eskertý: suhbat onlaın formatta jasaldy. Marhabat, mártebeli oqyrman...
Toqaev eshbir partııaǵa múshe bolmaýy kerek
– Ákejan Maǵjanuly, «qańtar oqıǵasynan» keıin Qazaqstan bıliginde birshama aýys-túıister oryn aldy. Birli-jarym laýazymdy sheneýnik tutqyndaldy. Birshamasy qyzmetinen ketti. Taǵy birazy «óz erkimen» mansaptaryn tapsyryp jatyr. Olardyń arasynda eks-prezıdentke eń jaqyn adamdar da joq emes. Siz bul jaǵdaılardy qazir syrttan kórip-bilip otyrsyz. Aıtyńyzshy, qazirgi eldegi saıası ahýaldy qalaı baǵalaısyz?
– Eldiń basyndaǵy qazirgi haldy halyq úshin óte qıyn ári qaýipti dep esepteımin. Bul daǵdarystyń tereńdigi sonshalyq, ony jalǵyz tótenshe sharalar qabyldaý arqyly sheshý múmkin emes.
Birinshiden, Qasym-Jomart Toqaev bul daǵdarystyń sebebi – sybaılas jemqorlyq pen kleptokrattardyń bıligi ekenin áýeli ózi moıyndaýy kerek. Ol úshin saılanǵan prezıdent retinde oryn alǵan oqıǵalarǵa atqarýshy bılikti ashyq aıyptap, baǵa berýi kerek. Sol durys bolady.
Jyl saıyn kúsh alyp kele jatqan halyqtyń bılikke degen senimsizdigi, barlyq deńgeıdegi atqarýshy bılik ókilderiniń azamattardyń únine, muń-muqtajdyqtaryna qulaq aspaýy, el ishinde bolyp ne bolyp jatqanyna nazar aýdarmaı kelgeni osy narazylyqtardy týdyrǵan basty sebepterdiń biri. Atalǵan máseleler sheshilmeı azamattardyń bılikke degen senimin qaıtarý proessi bastalmaıdy!
Ekinshiden, «bılik partııasy» dep atalatyn partııa men onyń basshylyǵynyń ózderin qalaı ustaıtynyn, Májilis pen barlyq bılik organdaryndaǵy «halyq ókilderi» deıtin adamdardyń shyn kelbetin bárimiz jaqsy bilemiz.
Májiliste halyq atynan ókildik etti degender osy jyldar boıy qara halyqtyń muń-muqtajyna, túıtkildi máselelerine, talap-tilekterine soqyr, sańyraý boldy. Demek, olar da atqarýshy bılikpen teń oryn alǵan oqıǵalarǵa jaýapty!
Májilisti taratý kerek. Biraq, oǵan deıin «Saılaý týraly zańǵa» ózgerister engizip, majorıtarly júıeni qaıta qabyldaǵan jón.
Prezıdent Toqaev jańa saılaýdy jarııalap, halyqtyń úmitkerlerdi usynýǵa, úgit-nasıhat júrgizýge, daýys berý proesin baqylap, daýys sanaý máselelerin sheshýge jáne óz azamattaryn tańdaýǵa kelisip, múmkindik berýi kerek.
Sondaı-aq, prezıdent Toqaevtyń osy jemqor uıymnan shyǵyp, endi eshbir saıası partııaǵa qosylmaýy, tipti olardy qurmaýy da durys bolar edi. Qazirgi jaǵdaıda ol partııadan tys bolýy kerek! Barlyq atqarýshy bılik basshylary 1990 jyldardaǵydaı beıtaraptyq tanytyp, tek halyqqa qyzmet etýge mindetti bolýy kerek.
«Jańaǵa barar jolda eski tyrmalar jatýy múmkin»
– Daǵdarystyń tamyry bizdiń ómirimizge tereńdep enip, halyqtyń bolashaǵyna balta shaýyp, kedergi bolyp keldi. Júıeni tolyq ózgertpeı biz eshqashan bılik ókilderi túbegeıli ult múddesine adal qyzmet etetinine sene almaımyz.
Ketken rejım qaldyrǵan basty zulymdyq, qoǵamnyń qaterli isigi – ol jemqorlyq! Tek saıasatta ǵana emes, ekonomıkada da osy tereń daǵdarysty eńserý úshin bılik eń aldymen jemqorlyqtyń bar ekenin kópshilik aldynda moıyndaýy, negizgi sebepterin ataýy, qoǵamdy «emdeý baǵdarlamasyn» jarııalaýy tıis. Ol úshin azamattyq qoǵamdy, barlyq saıası belsendilerdi osy iske jumyldyrý kerek.
Bılik jumysshy halyqpen ózindik yqpaly bar kásipodaqtar, azamattyq belsendiler arqyly dıalogty bastaýy kerek. BAQ ókilderin qýdalaýdy toqtatyp, buryn Nazarbaev áýleti ıemdengen barlyq BAQ-ty jabýy nemese halyqqa jarııa túrde qaıtarýy qajet.
Prezıdent Toqaevtyń daǵdarysqa qarsy kúrestegi basty seriktesteri ákimshilik ǵımarattarda otyrǵan joq! Ras, sheneýnikter kerek. Biraq, jemqorlarǵa qarsy kúres batyl jasalýy tıis. Sebebi, olar halyq tolqýy kezinde han saraıyndaı úılerinde buǵyp jatyp-aq, bolashaq qastandyqtarǵa qatysty, otqa maı quıdy.
Toqaevtyń qazirgi eń kúshti jáne múddeli jaqtastary – qalalar men aýyldarda. Qalyń buqara Toqaevtyń endi ne isteıtinin muqııat baqylap otyr. Halyq danalyǵy «jańaǵa barar jolda eski tyrmalar jatýy múmkin» dep, úıretedi. Kedergiler joq emes. Ókinishke oraı, men Qasym-Jomart Toqaevtyń qazirdiń ózinde sol kedergilerge qaraı basyp kele jatqanyn kórip otyrmyn.
Nursultan Nazarbaevtyń «murasy» sabaq retinde este qalýy kerek. Biraq, eskertkishter men qala, kóshe ataýlarynda emes! Saıasatkerler men halyqtyń esinde qalýy kerek. Ol umytylmas iz qaldyrdy. Bastysy – «Elbasy» dep ultty qorlaýdy toqtatý kerek. Árqaısymyzdyń óz basymyz bar.
Biz Toqaevtan tergeýlerdiń ádil júrgizilýin, jaýap alý kezinde kinásiz eshkimniń jazalanbaýyn nemese densaýlyǵynan aıyrylmaýyn jáne kinási dáleldense, jaýapkershilikten alynbaýyn kútemiz.
Sondaı-aq, bolǵan oqıǵanyń tolyq kórinisi aıqyndala salysymen, prezıdent qandy kúnderde jaqyndarynan aıyrylǵan, qaza tapqan beıbit turǵyndardyń jaqyn týystarymen, mıtıngilerge qatysy joq azamattarmen kezdesedi dep kútemiz. Al tóńkeristiń negizgi arandatýshylaryna aldanǵandardyń arasynan qaza tapqandardy da atap ótý kerek dep oılaımyn.
Toqaev tez arada qoǵamdyq tártip buzylmaǵan qalalardaǵy belsendilerdi ýaqytsha ustaý ızolıatorlary men polıııa bólimshelerinen bosatyp, eshqaısysyn qýdalamaý týraly buıryq berýi kerek. Sonymen qatar, kúshtik qurylymdardyń azamattarǵa negizsiz zorlyq-zombylyq kórsetýi faktileri de joq emes. Buǵan kináliler de anyqtalyp, jaýapqa tartylýy tıis. Bul úshin Toqaev jeke basymen jaýapty. Toqaev azamattardy qorqytýdy oılamaýy kerek. Óıtpese, onyń saldary ózine de, ondaı buıryqty oryndaýshylarǵa da ońaı tımeıtini anyq.
Biz qazirdiń ózinde kóp jyldar boıy zań aldynda emes, Nazarbaev otbasyna, onyń jeke basyna, onyń balalaryna jáne jaqyndaryna, nemerelerine qyzmet etkenderdiń tizimin jınap jatyrmyz.
Bılik tranzıti aıaqtaldy. Halyq taǵy 30 jyl kútpeıdi!
– «Qańtar oqıǵasy» Qazaqstandaǵy bılik tranzıtine núkte qoıa aldy ma?
– Bul – bılik tranzıtiniń aıaqtalýy. Qazir halyq burynǵydan múlde basqa Qazaqstanda. Toqaev myrza da jańa Qazaqstanǵa aıaq basty. Ol (Toqaev) qoǵam burynǵydaı áreketsizdikke, zorlyq-zombylyqqa endi shydap tózip otyra bermeıtinin jaqsy biledi dep oılaımyn.
Toqaevtyń qazirgi jaǵdaıy burynǵy eski rejım qulaǵan kezdegi Nazarbaevtyń jaǵdaıyna uqsas. Bizdiń aldymyzda Respýblıkamyzdy qalaı saqtap qalamyz jáne ony qalaı jańǵyrtýǵa bolady degen máseleler tur. Biz bárimiz, sonyń ishinde sizder, jýrnalıster, Nazarbaevtyń qandy murasynan (endi obektıvti túrde aıta alamyz) aýlaq bolýymyz kerek. El bolashaǵynyń qalaı damıtyny ózimizge baılanysty.
Árıne, saıası bolashaq halyqtyń, ishinara prezıdent Toqaevtyń qolynda. Biz saıası daǵdarysty bastan ótkerip jatyrmyz. Jáne ony ákimshilik emes, saıası jolmen eńresýimiz kerek. Toqaev burynǵy qatelikterdi qaıtalaı alady. Biraq, halyq ony taǵy da 30 jyl kútpeıdi!
– Qazir el ishinde, saıasatshylardyń aýzynda Nazarbaev dáýiri aıaqtaldy degen pikirler aıtylýda. Bul jaıly ne deısiz?
– N.Nazarbaev dáýiriniń aıaqtalýy, mine, bastaldy.
UQShU-nyń kómegi – burynǵy rejım daǵdarysynyń dáleli!
– «Qańtar oqıǵasy» kezinde prezıdent Toqaevtyń pármenimen UQShU (ODKB) áskeri ákelindi. UQShU-nyń kómegi Qazaqstannyń álemdik, onyń ishindegi Batys áleminiń aldyndaǵy bedeline qalaı áser etedi?
– Toqaevtyń osy uıymnan kómek suraýǵa májbúr bolýy – burynǵy saıası rejım daǵdarysynyń taǵy bir naqty dáleli.
Úkimet pen onyń nasıhattaýshylary: «N.Nazarbaev ekonomıkasy damyǵan memleket qurdy», – dep qansha saırasa da, qoǵamdaǵy sergek sanaly, kózi ashyq azamattar bul sózdiń astarynda esh mán joq ekenin burynnan aıtyp júrdi. Aqyry olardyń aıtqany durys bolyp shyqty. H.Hazarbaev qurǵan memlekettiń sapasy qaǵaz qoraptan kúshti emes bolyp shyqty.
Jańa memleket úshin qurylǵan resmı komıssııanyń quramynda bolýǵa daıynmyn!
– Sizge qazirgi bılik tarapynan elge qaıtý týraly usynys nemese shaqyrtý keldi me? Eger bılik tarapynan saıası qyzmet nemese keńesshilik qyzmet usynylsa, Qazaqstanǵa qaıtyp kelý oıyńyzda bar ma?
– Men ótirik pen satqyndyqtyń áli joıylmaǵan júıesiniń bir bóligi bolǵym kelmeıdi. Degenmen, óz halqymmen birge ótken qandy oqıǵany eńserýge árqashan daıynmyn. Jáne halyq senimindegi Úkimette nemese Nazarbaev rejıminiń zardaptaryn eńserý jáne jańa memleket qurý úshin arnaıy qurylǵan resmı komıssııada bolýǵa daıynmyn.
Qazir óz bastap bir top mamandarmen birge Qazaq eliniń búkil ekonomıkasyn saýyqtyrý jáne jańǵyrtý baǵdarlamasyn daıyndadyq.
Onda eń aldymen, el baılyǵyn kópshiliktiń múddesi úshin ádil bólýdiń búkil mehanızmin qaıta qaraý joldary kórsetildi. Sondaı-aq, elge aýqymdy ınvestıııalar tartýdyń tetikteri de qarastyrylǵan. Bul úshin azamattardyń bılikke degen senimin qaıtaryp qana qoımaı, ınvestorlardyń elge degen senimin de qalpyna keltirý mańyzdy.
Shetelde jasyrylǵan Nazarbaev áýleti men onyń sybaılastarynyń baılyǵyn sol sheteldikter bizdiń jerlesterimizden de artyq biledi. Sybaılas jemqorlyqqa qarsy naqty kúresti qolǵa, urlanǵan kapıtaldy elge qaıtarýdy óz moınymyzǵa almasaq, reformalardy shynymen bastaldy degenge eshkim senbeıdi. Munyń bári áli de qabyldaýǵa bolatyn zań boıynsha ashyq túrde jasalýy kerek. Bul jańa bılik burynǵy bıliktiń baılyǵyn ózara bólisip jatyr degen oı bolmaýy úshin de kerek. Sonda ǵana halyq bul jumystardyń tek ult múddesi úshin jasalyp jatqanyn biledi.
– Áńgimeńizge kóp rahmet.
Suhbattasqan Nurgeldi Ábdiǵanıuly
Redakııa: Atalǵan suhbatty uıymdastyrýǵa atsalysqan Ámirjan Qosan myrza men Botagóz Isa hanymǵa alǵys aıtamyz...
