ماسكەۋدىڭ «رۋسسكي راريتەت» باسپاسىنان ابايدىڭ تاڭدامالى شىعارمالار جيناعى جارىق كوردى. كىتاپ ماسكەۋدە جارىق كوردى، ال ونىڭ باستى ەرەكشەلىگى نەدە؟
بىرىنشىدەن, مۇندا ۇلى اقىننىڭ شىعارمالارى جۇيەلى تۇردە جيناقتالىپ بەرىلگەن. كىتاپتىڭ بەتىن اشقان ادام الدىمەن ابايدىڭ «قارا ءسوزىن» قۇنىعا وقيدى. ورىس تىلىنە اۋدارىلعان ابايدىڭ «قارا ءسوزى» ارقىلى كوپشىلىك قاۋىم ءوزىنىڭ فيلوسوفيالىق تانىمىن كەڭەيتەدى.
ايتا كەتەيىك، ابايدىڭ قارا ءسوزىن تارجىملاعاندار تەگىن ازاماتتار ەمەس. ولار – كسرو مەملەكەتتىك سىيدىعىنىڭ لاۋرەاتى، بەلگىلى جازۋشى ۆيكتور شكلوۆسكي، ال ابايدىڭ 37- قارا ءسوزىن لەونيد سوبولەۆ، 38- قارا ءسوزىن ءساتىمجان سانباەۆ اۋدارعان. بۇل – ەرتەرەكتە ءساتتى تارجىمالانعان اۋدارما.
ەكىنشىدەن، جيناقتا اقىن ابايدىڭ 60 جىرى وقىرمان قاۋىمعا ورىس تىلىندە ۇسىنىلعان. ونى كەزىندە مادەنيەتتانۋشى، اقىن، فيلوسوف، اۋەزحان قودار اۋدارعان. اۋەسحان اۋدارماسى اقىن ابايدىڭ بالا شاقتان ءبىز جاتتاپ وسكەن جىر شۋماقتارىن بىردەن ويعا ورالتادى.
ۇشىنشىدەن، جيناققا توپتاستىرىلعان شىعارمالاردىڭ بارلىعى دا اۋدارما ەمەس. اقىننىڭ 30 ولەڭى كىتاپتا قازاق تىلىندە، تۇپنۇسقا نۇسقاسىندا جاريالانعان. بۇل شىن مانىندە ابايدى انا تىلىندە وقىعىسى كەلگەن كەز كەلگەن ادامعا بەرىلگەن تەرەڭ تانىم مەن زور مۇمكىندىك. اتاپ ايتار بولساق، مۇندا فيلوسوف اقىننىڭ «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن»، «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم...»، «عاشىقتىڭ ءتىلى – ءتىلسىز ءتىل»، «ولەڭ ء–سوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي...»، «قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الار»، «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا»، «كوزىمنىڭ قاراسى» جانە تاعى باسقا تانىمال جىرلارى بار.
تورتىنشىدەن، جيناقتا ابايعا ارناعان قازاق اقىندارىنىڭ جىرلارى ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ بەرىلگەن. مۇنان وقىرمان قازاقتىڭ كلاسسيك اقىنىنىڭ الەمدىك تۇلعا ەكەنىنە تاعى دا كوز جەتكىزەدى. شىن مانىندە، ماعجان جۇماباەۆ، قاليجان بەكحوجين، قاسىم امانجولوۆ، جۇبان مولداعاليەۆ، تۇمانباي مولداعاليەۆ، قايرات جۇماعاليەۆتىڭ جىرلارى كوكىرەگى وياۋ كوزىقاراقتى وقىرماندى اباي الەمىنە تارتادى.
بەسىنشىدەن، جيناقتا اقىن ءومىر سۇرگەن داۋىردەگى سۋرەتتەر بەرىلگەن. مۇندا ابايدىڭ وتباسىمەن جانە بالالارىمەن تۇسكەن فوتولارى بار. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى بۇل سۋرەتتەر ابايدىڭ ءومىرىن فوتودەرەكتەر ارقىلى ايعاقتاي تۇسكەن. بۇل فوتولار قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراجايىنان الىنعان.
التىنشىدان، قازاق سۋرەتشىلەرىنىڭ ابايعا ارناپ سالعان سۋرەتتەرى بولەك توپتاستىرىلعان. بۇل جيناقتىڭ اجارىن اسا تۇسكەن.
جەتىنشىدەن، قازاقستان مەن الەم ەلدەرىندە ابايعا ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەر دە كورسەتىلگەن. مۇنىڭ بارلىعى دا كىتاپتىڭ مازمۇنىن بايىتىپ، مازمۇنىن ارتتىرىپ تۇر.
سەگىزىنشىدەن, بۇل جيناقتى قۇراستىرعان كىم؟ ول – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى، رەسەي تىلدەر اكادەمياسىنىڭ ا. س. پۋشكين اتىنداعى مەدالىنىڭ يەگەرى ساۋلە مانسۇروۆا.
جالپى رەسەي-قازاقستان مادەني اعارتۋ قاتىناسىندا بەلسەندى جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ساۋلە مانسۇروۆا اباي مۇرالارىن زەرتتەۋگە كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. 2003 - 2007 جىلدار ارالىعىندا ابايدىڭ تاڭدامالى شىعارمالار جيناعىن شىعارعان. ونىڭ باس بولۋىمەن اباي مەن پۋشكين شىعارماشىلىعىنداعى بايلانىس تۋرالى «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا» باسپاسىنان بىرنەشە جيناق جارىق كورگەن. ەلەۋلى ەڭبەگى ءۇشىن ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى اتانعان مادەنيەتتانۋشى ابايدىڭ-175 جىلدىعىندا اقىن شىعارماشىلىعىنا تاعى قايتا ورالدى. ءسويتىپ، مەرەيتوي قارساڭىندا ابايدىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى ورىس تىلىندە جارىق كوردى.
كىتاپتا جارىق كورگەن العىسوزىندە ساۋلە مانسۇروۆا «اباي قازاق دالاسى ءۇشىن العاشقى حالىقتىق ۋنيۆەرسيتەت بولدى. اباي ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنى، ىرعاعى، مانەرى، ءاوبىر قاراپايىم ادامنىڭ جۇرەگىمەن ۇندەستى. اباي تەك ۇلتتىڭ كەڭىستىگىندە قالىپ قوياتىن ويشىل ەمەس، ول رەنەسسانستىق تۇلعا.
ورىس مادەنيەتىمەن بايلانىسى ابايدىڭ الەۋمەتتىك باعىتىن ايقىندادى. اقىننىڭ جەر بەتىندەگى ءرولى قانداي ەكەنىن ول پۋشكين ارقىلى ۇقتى. پۋشكينمەن، گەتەمەن، شەكسپيرمەن جانە دەكارتپەن بىرگە اباي دا الەم مادەنيەتى تۇلعالارىنىڭ پانتەونىنا كىرەدى»، – دەپ جازدى.
راس، ورىستىڭ رۋحاني الەمى ابايعا جات ەمەس. قازىر ەكى ۇلتتى عاسىرلاردان كەلە جاتقان مادەني قارىم-قاتىناس بايلانىستىرىپ تۇر. 2006 جىلى قازاقستاننىڭ رەسەيدەگى ەلشىسى بولىپ تۇرعان ۋاقىتتا تايىر مانسۇروۆ ماسكەۋدە اباي ەسكەرتكىشىنىڭ قويىلۋىنا ۇيىتقى بولدى. بۇل ەسكەرتكىش اباي مەن پۋشكين جىلى اياسىندا اشىلدى. سالتاناتتى شاراعا نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن ۆلاديمير پۋتين قاتىسىپ، ءسوز سويلەگەنى بەلگىلى.
اباي شىعارماشىلىعى، اباي الەمى – ماڭگىلىك. جاس ۇرپاق قازاقتىڭ دانىشپان اقىنىنىڭ تەرەڭ ماعىنالى فيلوسوفيالىق ويلارى مەن تاعلىمدى جىرلارىن وقىعان سايىن ودان مول عيبرات الاتىنى ءسوزسىز.
2020 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا سويلەگەن سوزىندە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «ءبىز اباي ارقىلى ەلىمىزدى الەمگە پاش ەتەمىز. اقىننىڭ تۇلعاسى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق رۋحانياتىن الەمدىك دەڭگەيدە ناسيحاتتاۋعا زور ۇلەس قوسادى. ابايدىڭ مۇراسى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ ماڭىزدى باعىتىنا اينالۋى قاجەت. شىنتۋايتىنا كەلسەك، اباي قازاق بولمىسىنىڭ ايناسى بولىپ تابىلادى»، – دەپ اتاپ كورسەتتى.
دەمەك اباي الەمى – ماڭگى جاسايتىن قۇندىلىق.
بەرىك بەيسەنۇلى
