ورتاق تۇركى ءالىپبيى جونىندەگى دەكلاراتسيا جاريالاندى. وندا نەگە وسى نۇسقا تاڭدالعانىنا جان-جاقتى تۇسىندىرمە بەرىلگەن، دەپ حابارلايدى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى.
ايتا كەتەيىك، 11 قىركۇيەكتە ازەربايجان استاناسى باكۋدە تۇركى الەمى ورتاق ءالىپبيى كوميسسياسىنىڭ ءۇشىنشى وتىرىسى وتكەن. وندا 34 ارىپتەن تۇراتىن تۇركى الەمىنە ورتاق ءالىپبيدىڭ ۇلگىسى تانىستىرىلدى. الايدا ونىڭ سوڭعى نۇسقاسى ءالى جاريالانعان جوق.
بۇگىن جاريالانعان دەكلاراتسيادا نەگە وسى نۇسقا تاڭدالعانىنا جان-جاقتى تۇسىندىرمە بەرىلگەن.
«ءبىز، تۇركى الەمى ورتاق ءالىپبي كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرى ناحچىۆان كەلىسىمشارتى مەن Turkic World Vision 2040 باعدارلاماسىندا اتاپ كورسەتىلگەن جانە تۇركى حالىقتارى اراسىندا تىلدەسۋدى ودان ءارى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ءالىپبي جانە تەرمينولوگيادا بىرىزدىلىككە قول جەتكىزۋدى كوزدەيتىن ماقساتتارعا سايكەس، تۇركى الەمىنىڭ لينگۆيست عالىمدارى، اعارتۋشىلارى مەن مادەنيەت وكىلدەرىنىڭ تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ءالىپبي ازىرلەۋ بويىنشا وسى ۋاقىتقا دەيىن اتقارعان وراسان زور ەڭبەگىن مويىنداي وتىرىپ، تۇركى حالىقتارى اراسىندا بىرلىك، ءوزارا تۇسىنىستىك پەن ىنتىماقتاستىق رۋحىن نىعايتۋدى كوزدەي وتىرىپ ورتاق تۇركى ءالىپبيىن پىسىقتاپ، سوڭعى نۇسقاسىن ازىرلەۋ جولىندا ىجداعاتتىلىقپەن جۇمىس اتقاردىق. پىكىرتالاس بارىسىندا ورتاق ءالىپبي باستاماسىنا قاتىستى ءتۇرلى اسپەكتىلەردى جان-جاقتى تالقىلادىق» دەيدى كوميسسيا مۇشەلەرى.
ناقتىراق ايتقاندا مىناداي ماڭىزدى تۇستار نازارعا الىنعان:
- 1991 جىلى عالىمدار ۇسىنعان، تۇركى تىلدەرىنىڭ فونەتيكالىق الۋاندىعى ەسكەرىلگەن جانە ۇيرەنۋ مەن قولدانۋدىڭ جەڭىلدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن 34 ارىپتىك ورتاق تۇركى ءالىپبيى جوباسى قاراستىرىلعان
- زاماناۋي لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلگەن تۇعىر ۇستانا وتىرىپ، 34 ارىپتەن تۇراتىن ورتاق تۇركى ءالىپبيى جوباسىنىڭ كۇشتى جاقتارى مەن جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەتىن تۇستارىنا نازار اۋدارىلعان
- تۇركى تىلدەرىنىڭ اربىرىنە ءتان تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىنە مۇقيات كوڭىل بولە وتىرىپ، ەرەكشە فونەتيكالىق بەلگىلەردى ءبىر الىپبيدە قامتۋعا تىرىسقان
- ءبىر فونەماعا ءبىر ءارىپ دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا الا وتىرىپ، ۇيرەنۋ مەن قولدانۋعا ىڭعايلى، ءارى بارىنشا انىق ءالىپبي جاساۋدى ماقسات ەتكەن
- نەگىزگى لاتىن الىپبيىندە تاڭبالانباعان دىبىستاردى ءدال كورسەتۋ ءۇشىن ارنايى تاڭبالاردى ەنگىزۋ قاجەتتىگىن مويىنداي وتىرىپ، وسى بەلگىلەر ءۇشىن ستاندارتتارعا ساي تاسىلدەردى قولدانۋعا كەلىسكەن.
«بۇل دەكلاراتسيانىڭ نەگىزگى ماقساتى — كوميسسيا قول جەتكىزگەن كەلىسىمدى راسىمدەپ، لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ورتاق تۇركى ءالىپبيىنىڭ قابىلدانعاندىعىن راستاۋ. بارلىق مۇددەلى تاراپتاردى وسى ۇسىنىستى بەلسەندى تۇردە قولداۋعا شاقىرامىز. دەكلاراتسيا تۇركى حالىقتارى اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق پەن ينتەگراتسيانى ىلگەرىلەتۋ جولىنداعى ىنتا-جىگەردىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا مۇشە جانە باقىلاۋشى مەملەكەتتىڭ ءتيىستى مەكەمەلەرىنە تاراتىلادى» دەلىنگەن قۇجاتتا.
ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ وكىلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قۇرالاي كۇدەرينوۆا تۇركى حالىقتارى ءۇشىن ءبىرتۇتاس ءالىپبيدى ەنگىزۋدىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن مۇمكىن قيىندىقتارى تۋرالى ايتىپ بەردى.
قۇرالاي كۇدەرينوۆا تۇسىندىرگەندەي، ءوزارا كەلىسىم بولسا، ورتاق ءالىپبيدى ەنگىزۋدە ەشقانداي قيىندىق بولماۋى كەرەك.
«ازەربايجاندا قابىلدانعان شەشىم كوميسسيانىڭ بۇرىنعى وتىرىستارمەن سالىستىرعاندا كەلىسىلگەن جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى بولدى، سونىڭ نەگىزىندە ءاربىر ەل ءالىپبيدى ءوزىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي بەيىمدەي الادى»، - دەدى كۋدەرينوۆا.
ونىڭ ايتۋىنشا، ورتاق ءالىپبي بارلىق تىلدەگى 34 ءارىپتىڭ بارلىعىن قولدانۋدى بىلدىرمەيدى. ءاربىر ەل ءوز تىلىندەگى دىبىستارعا سايكەس كەلەتىن بەلگىلەردى عانا قولدانادى. مىسالى، جالپى الفاۆيتتە «c» جانە «j» ارىپتەرى بار جانە بۇل ەكى ءارىپ تەك «zh» جانە «j» دىبىستارى بار تىلدەردە قولدانىلادى. ال قازاق تىلىنە ءبىر j ءارپى جەتكىلىكتى.
كۇدەرينوۆا ورتاق ءالىپبيدىڭ ءاربىر تۇركى ءتىلىنىڭ بارلىق فونەمالارىن قامتىمايتىنىن، تەك ورتاق نەگىز بەرەتىنىن باسا ايتتى. ونىڭ نەگىزىندە تۇركى ەلدەرى ۇلتتىق ءالىپبيىن ءبىر ىزگە تۇسىرە الادى.
سونداي-اق، ول تۇركى تىلدەرىنىڭ جازۋىنداعى ايىرماشىلىقتار ولاردى ءتۇسىنۋدى قيىنداتاتىنىن دا ەسكە الدى.
«حح عاسىردىڭ باسىندا ەلدوس وماروۆ: «تۇرىك حالىقتارى ءبىر سويلەيدى، بىراق باسقاشا جازادى»، - دەپ ايتقان بولاتىن. قازاق ءتىلى قاراقالپاق، نوعاي، باشقۇرت، تاتار تىلدەرىنە جاقىن، بىراق ورفوگرافيالىق ايىرماشىلىقتار كەدەرگىلەر تۋعىزادى، وسىلايشا قازاق تىلىندە «ك» ءارپى «اياقپەن» جازىلادى، ال «ك» ارپىنە دەيىن باسقا تىلدەردە دوڭگەلەكتەۋ بەلگىسى قوسىلادى.
نەمەسە «ءا» ءۇشىن «ا» ءارپى جۇمساق بەلگى قوسىلىپ قولدانىلادى. ورتاق ءالىپبي جاقىن تىلدەردىڭ جازبا ماتىندەرىن ءتۇسىنۋدى جەڭىلدەتەدى»، - دەيدى پروفەسسور.
دەگەنمەن، جاڭا ءالىپبيدى بەيىمدەۋ قيىن بولۋى مۇمكىن. مىسالى، تۇرىك ءتىلى لاتىن ءالىپبيىن 1928 جىلدان بەرى قولدانسا، ءازىربايجاندار مەن وزبەكتەر 90-شى جىلدارى عانا لاتىن الىپبيىنە كوشتى.
«كادىمگى ەملەنى وزگەرتۋ، قاتەلەر بولسا دا، ارقاشان قيىندىقتار تۋعىزادى»، - دەپ اتاپ ءوتتى قۇرالاي كۇدەرينوۆا.
ماماننىڭ ايتۋىنشا، ءالىپبيدى ازىرلەۋدەگى داۋلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – «ى»، «ۋ» دىبىسى مەن «ءىى» ارپىنە نۇكتەسىز بەلگىلەردى قولدانۋ، سونداي-اق ارىپتەردىڭ اراسىندا تاڭداۋ جاساۋ بولدى. «ءا» جانە جوعارعى جاعىندا ەكى نۇكتە بار «ا» ءارپى (ۋملاۋت). دەگەنمەن، تالقىلاۋلاردان كەيىن ورتاق شەشىم تابىلدى.
«ورتاق ءالىپبي جاساۋ يدەياسى سوناۋ 1991 جىلى ىستامبۇلدا وتكەن تۇركى حالىقتارىنىڭ باسقوسۋىندا ۇسىنىلدى، سودان كەيىن ەلدەر قازىرگى تۇرىك ءالىپبيىن نەگىزگە الۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلدى، مىسالى، تۇركىمەن جانە قاراقالپاق تىلدەرى ولاردىڭ وزىندىك ايىرماشىلىقتارى بار، سوندىقتان ورتاق تۇركى ءالىپبيىن قۇرۋ ماسەلەسى قايتادان تالقىلاندى»، - دەپ تۇيىندەدى كۇدەرينوۆا.
