قازاق ۇعىمىنداعى جاراتۋشى قۇدىرەتتىڭ ەڭ نەگىزگى، ءۇش تارماق: ءتاڭىرى، قۇداي، اللا اتاۋلارى، سىرتتاي بايىپتا ەشقانداي تالاسسىز، تەپە-تەڭ ماعنالى، سينونيم سوزدەر. ويلاپ قاراساق، ءداپ سولاي ەمەسىن اڭدايمىز. ۇيلەس، بىراق ءوزارا ايىرىمى دا ءبىرتالاي ەكەن. شىندىعىندا، وسى ءۇش پارا سوزدە تۋعان حالقىمىزدىڭ، بەرى دەگەندە ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحى جاتىر. ءار زامانداعى ارقيلى تاعدىر مەن نانىم ناتيجەسى.
ەڭ سوڭىنان باستاساق، اللا – ءدىني ۇعىم رەتىندە يسلاممەن بىرگە كەلدى. ءبىزدىڭ جۇرتتاعى اۋەلگى، تام-تۇم دەرەگى – ءVىىى عاسىر. ونشا كوپ ۇزاماي، ءىشىنارا ءبىرشاما تارالعانىن كورەمىز. ورتالىق ازيانى تەزىنەن جاۋلاعانى تۇرىپتى، سوناۋ قيىرداعى تاتار دالاسىنا شىڭعىس حان زامانىندا جەتىپ ۇلگەرگەن. راس، بۇل تاراپتا جەتەكشى ەمەس. جاساق زاڭى مەن بىلىك قاعيدالارى ءدىن اتاۋلىعا تەڭدىك داعۋاسىن جاريالاۋىنا بايلانىستى، تىيىم، توقتاۋ جوق، ءبىرشاما ىقپالدى. وسى ورايدا، شىڭعىس حاننىڭ بايىرعى، ەڭ سەنىمدى نوكەرلەرىنىڭ ءبىرى، ۇلى جولباسشىدان سوڭ وكەتاي جانە كۇيىك قاعاندار تۇسىندا يمپەريانىڭ باس ءۋازىرى ەسەپتى، ەڭ ءىرى تۇلعاسى بولعان كەرەي شىڭقايدىڭ اتىن اتاۋدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى.
ىلكىدە، يسلامدىق حورەزم اسەرىمەن شىعىس ءداشتى قىپشاقتارى دا حاق دىنگە ءبىرشاما مويىن بۇرعان. ال جوشى ۇلىسى زامانىندا ەدىلدەن ارى ءوتىپ، جالپى جۇرتتىڭ ءبىرشاما بولىگى قابىلداعان، ۇيرەنشىكتى جاعدايعا جەتتى. التىن وردا – بەركە حاننىڭ تۇسىندا (1257-1266) بيلەۋشى تاپتىڭ نەگىزگى سەنىمى، ال جانىبەك حان تۇسىندا (1342-1357) مەملەكەتتىك ءدىن دارەجەسىندە. بارشا جۇرت – يسلام، سوعان وراي ەڭ ۇلكەن قۇدىرەت رەتىندە اللاعا باس ۇرعانىمەن، ەجەلگى، حالىقتىق ۇعىم-راسىمدەر دە قاتاردان قالماعان. قازاق ورداسى – ءحVى عاسىردىڭ باسى، بۇرىندىق، قاسىم حاندار زامانىندا بۇحارا مەن سامارقاند ءدىنباسىلارى قازاقتىڭ مۇسىلماندىعىنا كۇمان كەلتىرگەن ءپاتۋا شىعارىپ، ءشايباني حاننىڭ قانتوگىستى، جويقىن جورىقتارىنا ماقۇل تاپقان. ءتىپتى، ءحVىىى عاسىردىڭ وزىندە، ارعى ءتۇبى بۇگىنگى موڭعول ءۇستىرتى، ەجەلگى تاتار دالاسىنان شىققان ورتا ءجۇز – كەرەي، نايمان، قوڭىرات، ولارمەن تاعدىرلاس، ەندى ءار جۇزگە كىرىككەن جالايىر، تاز، شانىشقىلى، التىن، جانە باسقا دا رۋلاردىڭ ءتاڭىرى دىنىنەن، ءسوز ەمەس، ءىس ءجۇزى – تۇرمىس پەن كۇندەلىكتى راسىمدە مۇلدە قول ءۇزىپ كەتپەگەنىن كورەمىز.
يسلامنىڭ قازاق اراسىندا ءبىرجولا ورنىعىپ، كۇشەيۋى – ورىس باسقىنشىلدىعىنا بايلانىستى، وتارلىق تارتىپكە قارسى يدەولوگيانىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە. ايتقانىمىزداي، التىن وردا – جانىبەك حان زامانىنان باستاپ، قازاق ءوزىن ەشقانداي كۇمانسىز، مۇسىلمان سانادى. سونىڭ ايقىن ءبىر كورىنىسى – «ءلا يلاھا يلل-اللا» – «اللادان باسقا جاراتۋشى جوق» – قازاق كاليمانىڭ تولىق تۇجىرىمىنا توقتاعان: «قۇداي – ءبىر، پايعامبار – حاق» دەيدى، ۇلت تىلىندەگى بۇرىنعى-سوڭعى ءتارجىمانىڭ ۇزدىك ۇلگىسى.
قۇداي – ءبىر، پايعامبار – حاق!
«اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس!» – دەپ تۇجىرعان ۇلى اباي. سونىمەن قاتار: «كۇندىز-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى»، – دەپتى.
اللا مەن ءتاڭىرىنىڭ تەڭدەس دارەجەدە قابىلدانىلۋى، ءتىپتى، كوپ رەتتە ءتاڭىرىنىڭ اللادان بۇرىن اتالىپ، الدىعا ءتۇسىپ قانا قويماي، جاراتقاننىڭ بىردەن-ءبىر ەسىمى رەتىندە قولدانىلۋى – ءحى عاسىر، ماحمۇد قاشعاريدان باستالعان. اباي دا وسى قالىپتى ۇلگى بويىنشا، اللادان گورى ءتاڭىرىنى كوبىرەك اۋىزعا الادى.
ءتاڭىرى، قازاق ادەبيەتى عانا ەمەس، قازاق تۇرمىسى، ادەپكى سويلەۋ سوزىندە كەڭىنەن كورىنىس تاپقان. ويتكەنى، اللا – قاھار، تىم جوعارىدا تۇرعان وزگەشە قۇبىلىس، جات ەمەس، ايتسە دە ۇرەيلى، قورقىنىشتى تىلسىم، قايتكەندە، اقىر ءتۇبى، الدەنەدەن كىنالى پەندەسىن قاتاڭ جازاعا تارتۋى مۇمكىن دۇلەي. ءدىن كىتاپتارىندا راقىمدى، مەيىربان، كەشىرىمدى دەپ قانشاما دارىپتەلسە دە، ءبىزدىڭ بۇلا كوشپەندى اۋەلدە جات جۇرت ارقىلى سىرتتان كەلگەن اللاعا قاۋىپتەنە قاراعان. سوندىقتان دا، قۇراننان باستاۋ الاتىن قۇدىرەتكە ءسوزسىز باعىنىش – تاڭىرىگە ەمەس، اللاعا جانە كۇندەلىكتى، اۋىزەكى تىلدە قۇدايعا عانا بايلانىستى. ءتاڭىرىنىڭ قۇلى دەيتىن تىركەس جوق. ءتاڭىرى – ەركىندىك، ەتەنە تۋىستىق كورىنىسى. سونداي-اق، اللانىڭ قۇلى دەپ تە ايتىلمايدى. قۇدايدىڭ قۇلى. ەكى رەتتە دە ءتاڭىرى ەمەس. قازىردە ءىشىنارا ايتىلىپ جاتسا، بۇل قولدان جاسالعان تىركەس.
بايىرعى قازاق ءتاڭىرىنى تۋىس تۇتسا، اللاعا كۇمان كەلتىرمەگەنمەن، قاتتى قورىققان، بۇل سەزىم – كوبىنە شەكتەۋلى عۇمىردان سوڭعى و دۇنيە تۋرالى دايەكتەرگە قاتىستى. يسلام ءدىنى بويىنشا، ولگەننەن سوڭ، قانشاما ىقىلىم وتسە دە، مۇسىلمان بالاسى اقىر تۇبىندە مىندەتتى جاۋاپقا تارتىلماق. تارازىنىڭ ەكى باسى بار: ۇجماق جانە توزاق. ۇجماق – جان راقاتى، الايدا وعان ءوتۋ – قيامەتتىڭ قيىنى، ءتىپتى، مۇمكىن ەمەسكە تاقاۋ جاعداي. ال توزاق – ازدى-كوپتى كۇناسى بولماۋى مۇمكىن ەمەس، كەز كەلگەن پەندەنىڭ ۇلەسىنە تۇسۋگە ىقتيمال، ماڭگىلىك ازاپ.
ال ءتاڭىرىنىڭ ءجونى بولەكشە. سەن كىم بولساڭ دا، ولگەننەن سوڭ، ارعى دۇنيەدە قالىپتى ءومىرىڭ باسقا ءبىر تۇرعىدا، ودان ءارى جالعاسا بەرمەك. ياعني، شىن مانىسىندەگى ءولىم جوق، كىسى ءومىرى ەشقاشان ۇزىلمەيدى. ەندى ارۋاق رەتىندە ساباقتاسۋعا ءتيىس. بۇل ارۋاق ءوزىنىڭ ارتتا قالعان تىكەلەي ۇرپاقتارىن عانا ەمەس، ۇلىستىڭ ايگىلى تۇلعالارىنان باستاپ، بار حالقىن، بۇتكىل ەل-جۇرتىن مەيلىنشە قولداپ جۇرمەك، قىسىلتاڭدا دەمەۋ كورسەتىپ، كۇش بەرىپ، ءوزىنىڭ قانداس حالقىمەن بىرگە جاساي بەرمەك. نەشە عاسىر بولدى، يسلامعا ءبىرجولا بەت بۇرعان قازاقتىڭ كۇنى بۇگىندە ارۋاقتى قاستەرلەپ، ۇران ۇستاپ وتىرۋى – وسى، ۇلتتىق، وزگەشە تۇسىنىكتەن باستاۋ الادى.
البەتتە، ارۋاق – ەڭ كونە، بايىرعى، ساكرالدى ۇعىم – ءتاڭىرى ەسىمىمەن بايلانىستى. ەجەلگى پروتوتۇرىك جانە كەيىنگى جالپى تۇرىك ءھام قازاق قاۋىمىندا ءتاڭىرى، ياعني كوك (اسپان) – كوك ءتاڭىرى – بار جارالمىستىڭ باسى جانە بايىرعى، بەيبەرەكەت، تۇرپايى ۇعىمداردىڭ سۇزگىلەي جيناقتالا كەلىپ، ءبىر ارناعا قۇيىلعان، قۋاتتى كورىنىسى. ءتارىزى، عۇن زامانىندا، ءتىپتى، ودان كوپ بۇرىن قالىپتاسىپ، ءداستۇر-سالتى ۇيلەس، سويلەۋ ءتىلى تۋىستاس بۇتكىل بابا-تۇرىك قاۋىمى بىرەگەي، ءسوزسىز قابىلداعان نۇسقا. اتتيلا زامانىنىڭ وزىندە نەگىزگى قۇدىرەت. العاشقى، ۇلى تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندە بار كۇشىندە. ەسەبى، كەيىنگى، جالپى تۇرىك قاۋىمى، ونىڭ ىشىندە قازاق ءۇشىن دە وزىنە «مەنشىكتى»، تىم جوعارى – زەڭگىر اسپاندا تۇرسا دا، ەتەنە، باۋىرلاس جاراتقان. سوندىقتان دا، تاڭىرىگە (كوككە، كوك تاڭىرىسىنە) كوزقاراس تا قۇداي مەن اللادان مۇلدە باسقاشا. اۋىزعا وڭاي ىلىنەدى جانە تەك قانا ەتەنە، ۇناسىمدى ماعنادا. اۋىل ءۇيدىڭ ۇلكەن اعاسى كەيىپتى. ارعى ءبىر زاماندا تىم اۋىر ەستىلۋگە ءتيىس «كوك سوققان» ءسوزى ەندىگىدە ايىپ، قارعىس ەمەس، ءازىل ەسەپتى. «ءتاڭىرى جارىلقاسىن»، «ءتاڭىرىنىڭ كوزى ءتۇزۋ بولسىن» – ادامدى القاۋدىڭ كەڭشىلىكتى، ەڭ مەيىربان كورىنىسى. كەيىندە، ءداپ وسى نەگىزدە قالىپتاسقان «اللا جارىلقاسىننان» مۇلدە دەرلىك باسقاشا.
ەندى ازعانا ءسوز – قۇداي ەسىمىنە قاتىستى. قازاق ۇعىمىنا يسلامنان بۇرىن جۇعىسقان. البەتتە، تاڭىرىدەن كوپ كەيىن. نەگىزىندە پارسى ءتىلدى اتاۋ. ساق-سكيف زامانىنان ەمەس. ەۋروپا جانە ورىس عىلىمىندا قالىپتاسقان، بۇل جۇرتتىڭ اري تەكتىلىگى تۋرالى تۇجىرىمنىڭ قيسىنى جوق. ءبىزدىڭ بابالارىمىز يران ءناسىلدى قاۋىممەن العاشقى، ۇلى تۇرىك قاعاناتى زامانىندا عانا كورشىلەسكەن. سوعىسقان، ىعىستىرعان جانە ءبىرشاما توپتارىن بوداندىققا ماجبۇرلەپ، اسسيميلياتسياعا تۇسىرگەن. جاراتۋشىنىڭ تاڭىرىگە جالعاس ەكىنشى اتاۋى رەتىندە قۇدايدىڭ كىرىگە باستاۋى دا وسى V-ءVى عاسىرلار مەجەسى دەپ شامالاۋعا بولادى. اۋەلدە ءبىرشاما ۇنامسىز تۇرعىدا. ۋاقىت وزا كەلە، اسىرەسە، يسلامعا جالعاس كەزەڭدە، جاڭا ءدىننىڭ ۋاعىزشىلارى يران تارابىنان كوپتەپ كەلۋىنە بايلانىستى، ءمان-ماعناسى جاڭعىرا باستاعان. ەندى، جاراتۋشىنىڭ تاعى ءبىر نىسپىسى رەتىندە ورنىعادى. اۋىزەكى سوزدە جانە جاپپاي تانىمدا. ايتكەنمەن، اۋەلگى، ەت-جاقىن ءتاڭىرىنىڭ دارەجەسىنە جەتە aلماعان. سونداي-اق، كەيىنگى اللادان دا كوپ تومەن. ايتقانىمىزداي، قازاق ءتاڭىرىنى تۋىس تۇتسا، اللادان يمەنسە، قۇدايعا رياسىز باس ۇرمايدى، جاتتىعىن ۇمىتپايدى. مىنە قاراڭىز. الدەنەدەن اشىنىپ، كەيىگەن كەزدە: «قۋ قۇداي»، «شۇناق قۇداي...» قۋ ءتاڭىرى، شۇناق اللا دەپ كورىڭىز. ەشبىر قيسىنسىز. بۇرنادا، اسىرەسە ايەلدەردىڭ اۋزىنا ەركىن ورالاتىن. تۇڭىلە زارىققاندا: «بۇل قۇدايعا نە جازىپ ەدىم...»، «كورسوقىر قۇداي...» تاڭىرىگە، اللاعا ەمەس. ويتكەنى، ءتاڭىرى – جاناشىر، اللا – ءمىنسىز. سوندىقتان تىرشىلىكتەگى بارلىق مەحنات، ازاپ پەن ماشاقات – ءتاڭىرىنىڭ ءىسى، اللانىڭ جازۋى ەمەس، قۇدايدىڭ قارعىسى، سونىڭ ادىلەتسىزدىگى مەن كورمەس سوقىرلىعىنىڭ زاردابى.
اۋىزەكى سوزدە، قالىپتى ۇعىمدا بۇل ءۇش قۇدىرەت – ءتاڭىرى، قۇداي، اللانىڭ اراسى سانالى تۇردە اجىراتىلىپ جاتقان جوق، ءبارى دە جاراتۋشى تىلسىم كۇش. الايدا، تۇپكى تابيعاتىندا ارقيلى ماعنالىق سىپاتى بولعاندىقتان، كۇندەلىكتى، اۋىزەكى قولدانىستا، ءتىپتى، ادەبي نۇسقالاردا ءوزارا ايىرىمى ءبىرتالاي ەكەن. تاريح تاڭباسى، ۇلتتىق ءتىلدىڭ، حالىقتىق مەنتاليتەتتىڭ وزىندىك ءبىر كورىنىسى.
كوپتەن ويدا جۇرگەن تولعام ەدى، ورايىمەن قاعازعا تۇسىردىك. ەندى، ءبىزدىڭ دۇمشە ءدىندارلار ءۇشىن امالسىز ەسكەرتپە: ءبىز اللاعا عانا ەمەس، ونىڭ تەڭدەس، ءتىپتى، قازاق ءۇشىن اسپەتتى جانە ءبىر اتاۋى – تاڭىرىگە جانە وسى ەكى ارالىقتا ۇعىمعا ەنىپ، انا تىلىمىزگە كىرىككەن قۇداي اتاۋىنا دا شاك كەلتىرمەيمىز. اللا – ءبىر، پايعامبار – حاق! قازاق ەلىن ءتاڭىرى جارىلقاعاي! ءتىرى پەندەمىز قۇدايدىڭ نازارىنان قاقاس قالماسىن!
ارىدا ءۇش-ءتورت مىڭ جىل بۇرىن كوكتەن تۇسكەن ءتاڭىرى، ودان بەرىدە، مىڭ جارىم جىل بويى ساناعا ورنىققان قۇداي، اقىرى، كەيىنگى زاماندا، انىعى – جەتى ءجۇز جىل بۇرىن جەتەكشى ورىنعا شىققان اللا – بولمىس-ءبىتىمى عانا ەمەس، تيەسىلى اتاۋلارى دا ءۇش تارماق، ايتسە دە بىرەگەي تانىم – ءدىني ءوجدان، رۋحاني قۋات; تىلسىمعا الدەنەندەي كۇمان ۇشتىعى – عايري ساناعا، جابايى توپاستىققا ۇلاسپاق.
ەڭ باستىسى، ءبىز – قازاقپىز. ۇلتتىق تانىمداعى قانداي دا ۇعىم، سەنىم – تەك قانا قازاقتىق تۇرعىمىز ارقىلى بەكەمدەنە تۇسپەك. وسى ورايدا، يسلامشىلدىق – مەملەكەتتىك، ۇلتتىق ساناعا سەلبەس، كومەكشى رەتىندە تانىلماعى ءلازىم; قانداي دا الەۋمەتتىك يدەولوگيا اتاۋلى ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ قازاقتىق رۋحىمىزعا قىزمەت ەتۋى شارت!
ءبىز – پاكىستان، ساۋدي ارابيا، نەمەسە باسقا ءبىر يسلام جۇرتى ەمەسپىز، بۇرنادا قازاق ورداسى اتاندىق، بۇگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى بولىپ وتىرمىز. وسى ءبىر ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ تۇپكىلىكتى مۇددەسىنە قايشى قانداي دا اعىم – بىزگە جات كورىنۋگە ءتيىس!..
5-6.ءحىى.2023.
كەمەر، تۇركيا.
ماقالانى كوشىرىپ، قايتا جاريالاعاندا Adyrna.kz سايتىنا گيپەرسىلتەمە سۇرالادى. اۆتورلىق قۇقىقتى ساقتاۋ – جوعارى مادەنيەت بەلگىسى.
