بۇل كۇندە «ءماھىر» جاستار اراسىندا اۋقىمدى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولدى. ونى ونداي تاقىرىپ ەتكەن – وزىندىك زاڭدارى. ايتا كەتەيىك، كوپشىلىك قاۋىم قالىڭ مال مەن ءماھىردى اجىراتا الماي جاتادى. ال «قالىڭ مال» دەگەنىمىز نە؟
قالىڭ مالدىڭ ماھىردەن ەرەكشەلىگى جىگىتتەن قىزدىڭ اكە-شەشەسىنە قالىڭدىق ءۇشىن بەرەتىن سىيى. ءايەلگە قاجەتتى زاتتاردى دايىنداۋ ءۇشىن بەرىلەتىن ءتورت تۇلىك مال مەن ءارتۇرلى باعالى دۇنيەلەردى ايتامىز. قالىڭ مال قازاقتىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان ءداستۇرى. ال ءداستۇرىمىزدىڭ تاريحى سوناۋ «جەتى جارعى» زاڭدارىندا داجازىلعان. «باس جاقسى» قالىڭ مالدىڭ جوعارعى شەگى سانالعان. باس جاقسىعا بايگە مەن كوكپاردا جۇلدەلى ورىن الىپ جۇرگەن سايگۇلىك، بەرەن مىلتىق، ساۋىت، اتان تۇيە نەمەسە كۇشتى دۋىلعالىقارا نار ەنگەن. «باس جاقسى» قالىڭ مالى كوبىنە داۋلەتتى ادامداردىڭ نەكە قاتىناستارىندا بولعان. «قىرىق جەتى»، «وتىز جەتى»، «جيىرما جەتى»، «ون جەتى» ولشەمىنە قارا مال سانى كىرگەن. ال «دوڭگەلەك قالىڭ مالعا» ون باس قارا مال كىرگەن. ول الەۋمەتتىك جاعداي تومەن وتباسىلاردىڭ نەكە قاتىناسىندا بولعان. شاريعات بويىنشا مامان مۇحان يساحان «قالىڭ مال تۋرالى شاريعات نە دەيدى؟» دەگەن سۇراققا ءوز پءىكىرىن ءبىلدىردى:
- قالىڭ مال قازاق حالقى يسلام ءدىنىن قابىلداماي تۇرىپ كوشپەلى ەلدىڭ قولدانىسىندا بولعان. كەيىن يسلام ءدىنىن قابىلداعاندا قالىڭمال شاريعاتتاعى ءماھىر رەڭكىن (ترانسفورماتسيا) الىپ، نەكە شارتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قابىلدانعان. جالپى، قالىڭمالدى شاريعاتتتاعى كۇيەۋ جىگىتتىڭ قالىڭدىعىنا بەرەتىن ءماھىر-سىيى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. سەبەبى، ءماھىر – ايەلدىڭ كۇيەۋىنەن العان سىيلىعى، ول ايەلدىڭ تاۋەلسىز مۇلكى دەپ ەسەپتەلەدى. كۇيەۋ جىگىت بەرگەن قالىڭمالعا قاراي قىزدىڭ جاساۋى ازىرلەنەدى. ەگەر، ۇيلەنگەننەن كەيىن بارىپ ايەل جەسىر قالىپ جاتسا، كۇيەۋىنىڭ بەرگەن قالىڭمالىنا (ءماھىرى) العان دۇنيە-مۇلىك ونىڭ ءوز مەنشىگى بولىپ سانالادى. وسى سەبەپتەن دە، قالىڭمال بەرۋدى شاريعاتقا قايشى ەمەس دەپ ايتا الامىز، - دەيدى ول.
«قالىڭ مالسىز قىزدىڭ قۇنى بولماس» دەگەن قازاقتىڭ ۇعىمىندا قازىر «ءماءھىر» دەگەن ءدىني ءداستۇر دە ەنگەن. ەندەشە وسى كۇنى كوپ جىگىتتىڭ «ەزۋىن جىرتىپ» تۇرىپ سۇرايتىن «ءماھىر» دەگەنىمىز نە؟
ءماھىر – كۇيەۋ جىگىتتىڭ قالىڭدىعىنا جاسايتىن سىيلىعى. ول – قالىڭدىقتىڭ اقىسى نەمەسە قۇنى ەمەس. بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا كۇيەۋى قالىڭدىعىنا كەشىكتىرىلىپ بولسىن، بەرۋگە مىندەتتى ءدىني سالت. ەگەر كەلىسىلگەن ءماھىردىبەرمەگەن جاعدايدا ول – كۇنا بولىپ سانالادى.ءماھىر – قالىڭدىقتىڭ كۇيەۋى ومىردەن وزعاندا نەمەسە اجىراسىپ كەتكەن جاعدايدا 3 ايعا جەتەرلىك مۇقتاجدىق. ونىڭ قۇنى كەم دەگەندە 100 000 تەڭگە بولۋى شارت، ال مولشەرىنىڭ شەگى جوق. لاجى بولسا ەكى جاقتىڭ شەشىمىمەن قۇنى بەلگىلەگەنى دۇرىس. ول ءۋاجىپ، ياعني ءماھىر – نەكەنىڭ شارتى ەمەس. نەكە كەزىندە ءماھىر بەلگىلەنبەسە دە، نەكە قيىلعان بولىپ ەسەپتەلەدى. يسلامدا ساتىلۋى نەمەسە پايدالانۋعا تىيىم سالىنباعان دۇنيەنىڭ ءبارىن ءماھىر رەتىندە بەرە بەرۋگە بولادى. تەك يسلام دىنىندە حارام ەتىلگەن زاتتار، ياعني اراق-شاراپ، ارام ولگەن مال، ۇرلانعان زاتتار جانە ت.ب ماھىرگە جاتپايدى.
بۇل كۇندە قازاقتاردىڭ «ءماھىر» دەپ جۇرگەندەرى بۇرىنعى قازاق داستۇرىندە دە بولعان. تەك ول «جاساۋ» دەپ اتالاعان. قالىڭدىق ءۇشىن تولەنەتىن قالىڭمال سياقتى ۇزاتىلعان قىزعا مىندەتتى تۇردە بەرىلەتىن ازدى-كوپتى مال-مۇلىك، كيىم-كەشەك، ىدىس-اياقتىڭ ءبارىن قازاق «جاساۋ» اتاندىرعان. اندرەەۆتىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك ۇزاتىلعان قازاق قىزدارىنا بەرىلەتىن جاساۋ (ءماھىر): اق وتاۋ، كۇمىس ەر-توقىمدى سالت ات، مىلتىق، ساداق، كيىم كەشەك، كىلەم، توسەك-ورىننان تۇرعان. ەرتەدە جاساۋ قىز ىكەسىنىڭ ەركىندە بولعان. بۇل تۋرالى ف.لازارەۆسكي اۋىزبا-اۋىز ەتنوگرافيالىق ماعلۇماتتار جيناپ ءجۇرىپ مالىمدەگەن. ونىڭ سوزىنشە، ءحىح ع. ەكىنشى جارتىسىندا جاساۋ قۇرامىنا قىزدىڭ اكەسىنە، شەشەسىنە، اپا-قارىنداستارى مەن اعا-ىنىلەرىنە جانە باسقا دا جاقىن-جامبارىنا ارنالاتىن سىيلىقتار كىرگەن. سونداي-اق, قالىڭدىقتىڭ وزىنە تۇيە، ەكى سالت مىنەتىن ات (ونىڭ ءبىرى جورعا), ەكى ەر توقىم (ونىڭ ءبىرى كۇمىس، ءبىرى ەر), ت.ب ايەلگە كەرەك كۇندەلىكتى ءۇي بۇيىمدارى بەرىلەدى. ارينە اتالعانداردىڭ ءبارى بەرىلمەيدى، اركىم شاماسىنا قاراپ بەرگەن. ايتا كەتەيىك، كەدەيدىڭ قىزدارى جاساۋسىز-اق تۇرمىسقا شىققان, ال بايلاردىڭ قىزدارىنىڭ جاساۋىندا ون شاقتى جاڭا پۇشپاق ىشىك، جيىرما شاقتى قىمبات شاپاندارمەن بىرگە، بىرنەشە قىمبات توندار، جىبەك ماتالار دا بولعان. قىز جاساۋىنىڭ ىشىندە شەشەسىنىڭ، ءتىپتى اجەسىنىڭجاساۋىمەن كەلتەن قىمبات كيىمدەر دە بولعان. 5-10 تۇيەگە جاساۋ ارتىپ، ونىڭ 3-4-نە كىلەم جاۋىپ، 20 شاقتى جىلقى، ەلۋگە تارتا قوي ايداتاتىن بايلار بولعان. ءىرى بايلار مەن تورەلەردىڭ قىزدارىنا بۇدان دا كوپ بولعان. قالىڭدىقتى ساتىپ الۋ كورشىلەس حالىقتاردا دا بولعان. ونىڭ ىشىندە تاتارلاردا ەجەلدەن قالىپتاسقان ادەت. ولار ول سالتىن «ماحەر» دەپ اتاعان. ءحىح عاسىردا قازان تاتارلارى ماحەر ءۇشىن 30-500 سومعا دەيىن اقشا جانە ءار ءتۇرلى كيىم-كەشەكتەر، ماتالار، ءۇي-مۇلىكتەرى مەن ازداپ مال بەرگەن. ولاردا كۇيەۋ جاعى ماحەر ماسەلەسىن ەشقاشان ءسوز ەتپەيتىن، ويتكەنى تاتارلاردا ماحەرسىز ەشبىر قىز ۇزاتىلماعان. ءماھىر تاريحىنىڭ ءتۇيىنى، «ماحەر» ءسوزى سوناۋ تاتارلاردان كەلگەن. تەك قازاقتار ول ءسوزدى بۇرمالاپ، «مءاھىر» ەتىپ اۋدارعان.
ءماھىر بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا ايەلىنە بەرىلۋى ءتيىس. بىراق كەيىن ەر مەن ايەلى ءبىر جاعدايمەن اجىراسىپ، ال ءماھىردىڭ بەلگىلەنگەن كۇنى ءالى كەلمەسە، وندا كۇيەۋى ايەلىنە ايتقان دۇنيەسىنبەرءۋى كەرەك. الدا-جالدا ەرى قايتىس بولىپ كەتكەن جاعدايدا, ايەل ءماھىرىن ارتتا قالعان دۇنيەسىنەن الادى. ال ەگەر ايەلى قايتىس بولعان جاعدايدا ءماھىردى ونىڭ ميراسقورلارى الادى.
قازىر ءماھىردى «پايدا كوزى» ەتىپ ۇعاتىن قانشا قاراگوزدەرىمىزدى الەۋمەتتىك جەلىدە بايقايمىز. بلوگەرلەردىڭ قىزداردان «ماھىرگە نە سۇرايسىڭ؟» دەپ ساۋال الىپ جاتقان بەينەلەرىن كورەمىز. سول كەزدە بۇرىمدى سۇلۋلارىمىزدىڭ ات باسىنداي التىن نەمەسە اۆتوكولىك كەيبىرى الماتى، استانانىڭ قاق ورتاسىنان پاتەر سۇرايدى. ول ءوز الدىندا، كەيبىرى تىپتەن 2-3 ءۇيىر جىلقى، دايىن بيزنەس سۇراپ جاتاتىندارى بار. «قىزدارعا اقشا ماڭىزدى» دەگەن جەلەڭ سوزدەن اۋلاقپىن، الايدا «نەگە قىزدارىمىز دۇنيەگە قۇمارلانىپ كەتتى؟» دەيتىن سۇراق مەندە دە بولدى.
16 اقپان كۇنى الەۋمەتتىك جەلىدە ەرلى-زايىپتىلاردىڭ نەكەلەسۋى قىزۋ تالقىعا ءتۇستى. وتاۋ قۇرماقشى نيەتپەن، مەشىتكە نەكە قيۋعا كەلگەن جاستاردىڭ ءماھىر ماسەلەسى ەلدى اۋزىنا قاراتتى. وتاۋ قۇرعالى جاتقان اپكەمىز الەۋمەتتىك جەلىدە سىلقىمدارىمىزداي «سۇراعان دەگەن وسى ەكەن» دەپ كۇيەۋىنىڭ قالتاسىنا اۋىرلىق تۇسىرگەن جوق. جاي عانا كۇيەۋىنىڭ اماندىعىن سۇرادى.
«مەن ءماھىردى مىندەتتى دەپ قابىلدامايمىن. باستىسى، ەرىمنىڭ اماندىعى بولسا بولدى. قالعانى اللانىڭ قالاۋىمەن بولار»، - دەپ جاۋاپ قاتتى سىيدان باس تارتقان كەلىن.
ءيا، جوعارىدا سۇراعان قىمبات دۇنيەلەردەن گورى باستىڭ اماندىعى بارىن ۇمىتپاعانىڭىز دا ءجون. الايدا قىزدارىمىزدىڭ بارلىعى «بايلىققا قۇنىققان» دەپ ايتا المايسىڭ. سەبەبى كەي بەينەروليكتەردە «كۇيەۋىمنىڭ جاعدايىنا قاراي ءماھىر سۇرايمىن» دەيتىن بۇرىمدارىمىز دا جەتەرلىك. ول ارينە ادامدى قۋانتادى. بەينەروليكتىڭ استىنداعى پىكىرگە ەر ازاماتتارىمىز «نيەتىڭنەن اينالىپ-اق كەتەيىن»، «وسىنداي قىزداردى قايدان تابۋعا بولادى؟» دەپ جارىسا جازادى.
كۇنى كەشە زورلىق-زومبىلىققا قارسى كۇرەس رەتىندە جاڭادان قۇرىلاتىن وتباسىلارعا ارنايى ورتالىقتار اشىلۋ جونىندە جوسپارلانىپ جاتقان بولاتىن. مەنىڭ ويىمشا سول ورتالىقتاردا ءماھىرتاقىرىبى دا كوتەرىلسە، ايەلدەرگە سول تاقىرىپتا ءدارىس وتكىزىلسە ەكەن دەيمىن.
وسى كۇنى كوپ جاس وتباسىلاردىڭ اجىراسۋ سەبەبىنىڭ باسىم بولىگى – ءماھىردىڭ بەرىلمەۋىنەن, ياعني ارزان دۇنيەمەن الداۋىنان بولىپ جاتقان جاعدايلار. اقيقاتىندا، قىز تۇرمىسقا شىعار الدىندا ءار نارسەنىڭ بايىبىنا جەتىپ جانە مورالدىك تۇردە دايىن بولىپ شىققانى ءجون. ماھىردەن باستاپ، بالا تاربيەسىنە دەيىنگى لاۋقويدان وتكەنى ابزال. پايعامبارىمىز س.ع.س« ايەلدەردىڭ ەڭ جاقسىسى – ءماھىرىنىڭ از بولعانى»دەگەن. ال پايعامبارىمىزدىڭ سوزىنە كەرەعار بولىپ، «ءماھىر – پايدا كوزى» دەپ ۇعۋىمىز دۇرىس ەمەس.
يسلام ادەن
