قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى ەرلان قاريننىڭ ۇلتتىق دومبىرا كۇنىنە وراي “قازاق ادەبيەتى” گازەتىنە ماقالاسى جاريالاندى. “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى اتاۋلى ماقالانىڭ تولىق نۇسقاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنادى.
دومبىرا – ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ باستى اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرى جانە ەڭ قادىرلى قۇندىلىعى. سەبەبى، حالقىمىزدىڭ تاعدىر جولى مەن تاڭبالى تاريحىندا دومبىرانىڭ الار ورنى ەرەكشە.
ەرگە قۋات بەرگەن دە – دومبىرا. ۇلىستى ۇيىتىپ، ەلدى بىرىكتىرگەن دە – دومبىرا. ءار زاماننىڭ تالاي تاعدىرشەشتى ساتتەرىندە قارا دومبىرا ەڭسەمىزدى كوتەرىپ، ايبارىمىزدى اسىرعان.
بۇگىندە ۇلتتىق دومبىرا كۇنى ءداستۇرلى تۇردە اتالىپ وتەدى. مەكتەپتەرگە دومبىرا ساباعى ەنگىزىلىپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن قالىپتاستىرۋعا باۋلىپ كەلەمىز. دومبىراعا قانداي دا ءبىر قۇرمەتسىزدىك بايقالسا، ول كۇللى قوعامنىڭ قاتاڭ ايىپتاۋى مەن قارسىلىعىن تۋدىرادى. سوڭعى كەزدەرى ءبىزدىڭ مادەني قۇندىلىقتارىمىزعا شابۋىلدار بولىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. دومبىرانى «حارام» دەپ ۇعىندىرۋعا تالپىنعان ارەكەتتەر دە بار. بىراق مۇنداي تەرىس تەندەنتسيالارعا قوعام لايىقتى تويتارىس بەرىپ، تانىم تۇتاستىعى مەن ۇلتتىق بولمىستىڭ بەرىكتىگىن كورسەتتى.
دەمەك، قارا دومبىرا ۇلتتىڭ قاسيەتتى بويتۇمارى عانا بولىپ قويماي، بارشا حالىقتى بىرىكتىرەتىن ورتاق قۇندىلىققا اينالىپتى. مەملەكەت باسشىسى اتاپ كورسەتكەندەي، «ءبىز ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى ساقتاعىمىز كەلسە، قاستەرلى اسپاپتى قادىر تۇتۋىمىز قاجەت».
بۇل رەتتە پرەزيدەنت ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ۇلىقتايتىن باستامالاردى بارىنشا دارىپتەۋ قاجەت ەكەنىن ايتىپ، مەرەيلى مەرەكەنىڭ تۇتاستىعىمىزدى نىعايتا تۇسەتىنىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى.
دومبىرانى كوزقاراشىعىمىزداي قورعاپ، ايالاپ ساقتاپ، جۇيەلى نەگىزدە ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، ماتەريالدىق تاريحي مۇرالارىمىز ۇلتتىڭ جولىن ۇرپاققا ۇقتىراتىن ناقتى دەرەك بولسا، دومبىرا سان عاسىر بويى قالىپتاسقان دالا فيلوسوفياسى مەن مادەني-رۋحاني قازىنالارىمىزدى جەتكىزەدى. اكادەميك احمەت جۇبانوۆتىڭ «دومبىرا – كوشپەلى ەلدىڭ كونەكوز شەجىرەسى، كوپتى كورگەن قاريانىڭ كوكىرەك كۇيى» دەيتىنى سوندىقتان بولسا كەرەك. سەبەبى، ۇلتتىق ونەردىڭ نەگىزى وسى اسپاپتان باستاۋ الادى. دومبىراعا قۇرمەت – ۇلتتىڭ تۇتاستىعىنا تايانىش، باي مادەنيەتىمىزگە ىزەت، جارقىن بولاشاققا دەگەن سەنىم ەكەنىن ۇعىنۋ كەرەك.
ەلىمىزدە قالىپتاسقان جاقسى ۇردىسكە ساي، بالاسى مۋزىكانت بولعانىن قالايتىن اتا-انالار الدىمەن ۇل-قىزىن دومبىرا ۇيرەنۋگە بەرىپ جاتادى. بالا كەيىنگى ءومىر جولىندا دومبىرانى سەرىك ەتپەگەن كۇننىڭ وزىندە، بۇل ءبىزدىڭ قارا دومبىراعا دەگەن شىنايى قۇرمەتىمىزدىڭ ءبىر ايعاعى. قازىر قالا كوشەلەرىندە دە دومبىرا اسىنىپ بارا جاتقان جاس وسكىندەردى ءجيى كورەمىن. كوپتەگەن وتباسىلاردىڭ تورىندە ءىلۋلى تۇرعان دومبىرا ۇرپاق ساناسىنا ۇلتتىق ماقتانىش سەزىمىن ۇيالاتادى.
ادام ساناسى ءاۋ باستان-اق ءوزىنىڭ ءتۇپ-تامىرىن ىزدەۋگە، ىلكى باستاۋلارعا ورالۋعا بەيىم. سوندىقتان ينتەللەكتۋالدىق ءورىسى كەڭەيگەن سايىن، ءاربىر ازامات ءوزىنىڭ مادەنيەتى جايلى كوبىرەك بىلگىسى كەلەدى. سەبەبى، ءاربىر ۇلتتىڭ الەمنەن ءوز ورىنىن تابۋعا ۇمتىلىسى قاشاندا اۋەلگى نەگىزدى تياناق ەتەدى. بۇل تۇرعىدان قاراعاندا، ۇلتتىق ونەردى جاستارعا ۇيرەتۋ ولاردىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋى مەن مادەنيەتىمىزگە قىزىعۋشىلىعىن وياتۋعا نەگىز بولادى. وسى ارقىلى باي مۇرامىزدى ساقتاپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا اماناتتاپ، قاسيەتتى پارىزىمىزدى ورىنداۋعا بولادى.
ۇلتتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىندەگى اڭىزداردىڭ كوبى دومبىرا توڭىرەگىندە ءوربيدى. شاناقتاعى ەكى ىشەكتىڭ بىرىنە مۇڭلىق، بىرىنە زارلىق دەپ ات قويىپ، ونى ميفتەگى ءۇش دۇنيەنىڭ جولى، ءومىر اعاشى – بايتەرەكپەن بايلانىستىرعان حالىق اڭىزى، وسىنى ايعاقتايدى. حالقىمىز اسا اۋىر سىنداردا ءتىل جەتپەيتىن ءسوزدى، ۇكىلى دومبىراعا ايتقىزعان.
ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى، تاسقا تۇسكەن تاڭبالار دومبىرانىڭ ەجەلگى داۋىردە پايدا بولعانىن كورسەتەدى.
مىنە، وسىدان-اق بايىرعى مۋزىكالىق اسپاپتىڭ مادەنيەتىمىزدە قانشالىقتى تەرەڭ ءىز قالدىرعانىن باعامداۋعا بولادى. قاسيەتتى قارا دومبىرا قاشاندا ەلدىڭ مۇڭداسى، ەردىڭ سىرلاسى بولىپ كەلەدى. قىسقاسى، ەڭكەيگەن كارىدەن ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن ۇلتتىق اسپاپتى قادىر تۇتادى. بۇل اينالىپ كەلگەندە، قازاق حالقىنىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىن، سان عاسىر ارداقتاعان رۋحاني قازىناسىن باعالاۋ ەكەنى بەلگىلى.
«قازاقستان» تەلەراديوكورپوراتسياسىندا قىزمەت ەتكەن كەزىمىزدە ءتول ونەرىمىزدى ناسيحاتتاۋعا ارنالعان كوپتەگەن اۋقىمدى جوبالاردى جۇزەگە اسىردىق. «ۇلى دالا سازى» اتتى ارنايى باعدارلاما اشىپ، دالانىڭ ءار ايماعىنداعى كۇيشىلىك-ورىنداۋشىلىق ءداستۇردىڭ جالعاستىرۋشىسى سانالاتىن ونەرپازداردى بەينەتاسپاعا جازدىق. ءان، جىر، كۇي باعىتتارىن قامتىعان جوبادا ايگۇل ۇلكەنباەۆا، جانعالي ءجۇزباي، الماس الماتوۆ قاتارلى بەلگىلى ونەرپازدار بار. مۇندا ءبىز ۇلكەن ونەردىڭ بۇيداسىن ۇستاعان بەلگىلى شەبەرلەردى تاسپاعا تارتىپ، بولاشاق ۇرپاققا قالدىرۋ ماقساتىن العا قويدىق.
سول كەزەڭدەگى كوپ كوڭىلىنەن شىعىپ، جالپىحالىقتىق سيپات العان جوبالاردىڭ ءبىرى – ەكى جىل قاتارىنان وتكەن «مەن قازاقپىن» مەگاجوباسى بولدى. جىل بويى الدىمەن اۋداندىق، سوسىن وبلىسىق ىرىكتەۋلەردەن وتكەن ونەرپازداردى استاناعا الدىرتتىق. مىرزاتاي جولداسبەك، سەكەن تۇرىسبەك سىندى ۇلتتىق ونەردىڭ مايتالماندارى مەن بىلگىرلەرى جوبانىڭ باسى-قاسىندا ءجۇردى. ۇلتتىق ونەردىڭ جاڭا، جاس تالانتتارىنا جول اشۋدى ماقسات ەتكەن حالىقارالىق جوبادا تالاي جاس ءانشىنىنىڭ باعى جاندى. تىڭدارمان تاۋىپ، ۇلتتىق ونەردى ناسيحاتتاۋعا مۇمكىندىك الدى.
ءبىز بۇل ىسكە كورشىلەس ەلدەردە تۇراتىن قانداستارىمىزدى دا تارتىپ، شەتەلدەردە ىرىكتەۋ وتكىزدىك. قىتاي، رەسەي، موڭعوليا ەلدەرىنە ساپارلادىق. قىتايداعى قانداستارىمىزعا بارعان ساپاردا بايقاعانىم، ىلە، التاي، تارباعاتايدى قونىستانعان قازاقتار وزدەرىنىڭ جەرگىلىكتى ءان-كۇيىمەن قاتار، قازاق دالاسىنىڭ باتىسى مەن ارقانىڭ، سىر مەن قاراتاۋدىڭ دا مۇرالارىن بيىك دەڭگەيدە ورىندايدى ەكەن. ارعى بەتتە وتىرعان قازاق ءوز اۋىلىنان ءۇش مىڭ شاقىرىم شالعايداعى وڭىرلەردىڭ كۇيىنە ەركىن قۇلاش ۇرىپ وتىرعانىن كوردىم. بۇل ۇلتتىق بولمىستىڭ تۇتاستىعى، مىنەز بەن رۋحتىڭ تۇتاستىعى ەدى. قارا دومبىرانىڭ قۋاتى وسىدان كورىنسە كەرەك.
سوندىقتان ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ناسيحاتتاپ، زامانا تۋدىرعان مۇمكىندىكتەردى ءتيىمدى پايدالانۋعا ءتيىسپىز. قازىرگى ءتۇرلى ينتەرنەت پلاتفورمالاردا قازاق كۇيلەرى، حالىق اندەرى مەن جىرلارى، ەرتەگىلەرىن قولجەتىمدى ەتۋگە باعىتتالعان كوپتەگەن جۇمىس اتقارىلدى. الايدا ول جەتكىلىكسىز بولىپ وتىر. ۆيرتۋالدى الەمدە كوپ وتىراتىن جاڭا زامان جاستارىنا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ءسىڭىرۋدىڭ ءبىر تەتىگى وسى ەكەنىن قاشاندا نازاردا ۇستاۋ كەرەك. سوندىقتان بىلتىر ماڭىزدى جوبانى قولعا الدىق. بۇگىندە مادەنيەتىمىزدىڭ التىن ۇستىندارىنا اينالعان دينا نۇرپەيىسوۆادان كەشەگى قالي جانتىلەۋوۆ، ابىكەن قاسەنوۆ سياقتى ەسكى دومبىراشىلاردىڭ ورىنداۋىنداعى 250 كۇي، امىرە قاشاۋباەۆتان رامازان ستامعازيەۆكە دەيىنگى 250 ءان جاۋھارى، 250 جىر-تەرمە مەن ەرتەگىلەردى قامتىعان «اسىل مۇرالار» جوباسىن اياقتاپ قالدىق. بۇل «التىن قوردا» ساقتالعان قۇندى دۇنيە، قىمبات قازىنا. الداعى ۋاقىتتا ولاردى زاماناۋي پلاتفورمالاردا كۇللى جۇرتقا قولجەتىمدى ەتۋ جوسپارلانىپ وتىر.
قورىتا كەلگەندە ايتپارىم: باعزىدان جەتكەن بابا مۇراسى بىزگە وتكەننىڭ ءمانىن، بابالار جادىن ۇقتىرىپ قانا قويماي، بولاشاقتا دا ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ ۇستىنى، تۇتاستىقتىڭ تۋى بولا بەرەدى. سەبەبى، دومبىرا – ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ بويتۇمارى.
