قازىرگى زاماننىڭ بۇكىل الەم بويىنشا ەكوجۇيەلەرگە، ەكونوميكاعا جانە ادامداردىڭ ومىرىنە قاۋىپ توندىرگەن ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى - كليماتتىڭ وزگەرۋى.
تەمپەراتۋرا مەن تەڭىز دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى، ەكسترەمالدى اۋا-رايى قۇبىلىستار سانىنىڭ ارتۋى جانە تىرشىلىك ەتۋ ورتاسىنىڭ جويىلۋى بۇگىنگى تاڭداعى نازار اۋدارۋكەرەك نەگىزگى ماسەلە ەكەندىگى بارىمىزگە ايدان انىق بولىپ وتىر. وعان دالەل 2023 جىلى جەلتوقسانايىندا دۋبايدا وتكەن كليماتتىڭ وزگەرۋى جونىندەگءى كونفەرەنتسياسى. وعان ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى توقاەۆ قاسىم-جومارت كەمەلۇلى قاتىسقان بولاتىن. ياعني كليماتتىڭ وزگەرۋى تەك قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس,الەم ءۇشىن نەگىزگى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى ەكەندىگىندالەلدەيدى. بۇۇ ۇيىمى ۇسىنعان «تۇراقتى دامۋ ماقساتتارىنىڭ» 13-ماقساتى دا وسى كليمات وزەرۋىمەن كۇرەسكە ارنالعان. ياعني, مۇنداكليماتتىڭ وزگەرۋى بويىنشا شۇعىل شارالار قابىلداۋ تۋرالى ايتىلعان.
كەڭ اۋماعى مەن الۋان ءتۇرلى لاندشافتى بار قازاقستان الەمنىڭ الۋان ءتۇرلى ايماقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. دالا مەن شولدەردەن باستاپ تاۋ جوتالارى مەن باي تابيعي رەسۋرستارعا دەيىن ەلدىڭ ەكولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان ەرەكشە ورنى مەن ماڭىزى بار. الايدا، كوپتەگەن باسقا وڭىرلەر سياقتى، قازاقستان دا كليماتتىڭ وزگەرۋىنە ۇشىراۋدا, بۇل ونىڭ ەكولوگياسىنا، ەكونوميكاسىنا جانە الەۋمەتتىك تۇراقتىلىعىنا ەلەۋلى زارداپتار اكەلۋدە.
قازاقستان ءۇشىن كليماتتىڭ وزگەرۋىنىڭ ەلەۋلى سالدارىنىڭ ءبىرى ورتاشا تەمپەراتۋرانىڭ ارتۋى بولىپ تابىلادى. بۇل مۇزدىقتاردىڭ ەرۋىنە، قار سۋلارىنىڭ ءوز مەرزىمىنەن ەرتە ەرۋىنە، سوعان ورايوزەندەر مەن كولدەردەگى سۋ دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋىنەاكەلەدى. وعان مىسال ەلىمىزدىڭ 3 وڭىردە، اقتوبە، اتىراۋ جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندابولىپ جاتقان سۋ تاسقىنى.
سۋ تاسقىنى – قار مەن مۇزدىقتىڭ تەز ەرۋىنەن جانە مول نوسەر جاڭبىردان وزەن دەڭگەيىنىڭ قىسقا مەرزىمدە كۇرت كوتەرىلۋى. پايدا بولۋ سەبەپتەرىنە بايلانىستى سۋ تاسقىنىن شارتتى تۇردە ءۇش توپقا بولۋگە بولادى:
بۇل ورايدا قازاقستان اۋماعىندا سۋ تاسقىنىنىڭ بولۋ سەبەبىن قازگيدرومەت رمك عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى اباەۆ نۇرلان ءنۇسىپبايۇلى بىلاي ءتۇسىندىردى: «ەلىمىزدىڭ باتىس جانە سولتۇستىك وڭىرلەرىندە بولىپ جاتقان سۋ تاسقىنىنىڭ نەگىزگى سەبەبى, بۇل توپىراقتىڭ جوعارى ىلعالدىلىعىنا بايلانىستى, سونىمەن قاتار قىس مەزگىلىندە پايدا بولعان مۇز قىرتىسىنىڭ ەرىپ ۇلگەرمەۋى ناتيجەسى بولىپ وتىر. سەبەبى، ەرىگەن قارمەن جاڭبىر سۋلارى توپىراققا سىڭە الماي, ەلدى-مەكەندەرگە جايىلىپ قولايسىزدىق تۋعىزۋدا. جانەدە سول قار سۋلارى وزەن, كول ارنالارىن تۋدىرىپ, سۋ تاسقىنى قاۋىپىن ۇلعايتۋدا» دەپ ءتۇسىندىردى.
سۋ تاسقىنى ەلىمىزگە ەكونوميكالىق ۇلكەن شىعىن الىپ كەلگەنى انىق. ۇكىمەت سۋ تاسقىنى سالدارىنان وڭىرلەرگە كەلگەن شىعىندى ەكى ايدان بەرى ءالى ەسەپتەپ بىتپەدى. سۋ تاسقىنىنا بايلانىستى 120 مىڭعا جۋىق ادام ەۆاكۋاتسيالانعان. سۋ تاسقىنى جاعدايىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەلىمىزدە 12 908 تۇرعىن ءۇي سۋ استىندا قالعان. 3 وڭىردە، اقتوبە، اتىراۋ جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا 264 ءۇي ءالى دە سۋ استىندا. سونداي-اق، 25 921 ساياجاي ۋچاسكەسى سۋ استىندا قالعان.
كليماتتىڭ وزگەرۋى سۋ تاسقىنىنىڭ جيىلىگى مەن قارقىندىلىعىنىڭ ارتۋىنا اسەر ەتەتىن ماڭىزدى فاكتور بولىپ تابىلادى. تەڭىز دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى، جاۋىن-شاشىن ۇلگىلەرىنىڭ وزگەرۋى جانە ەكسترەمالدى اۋا رايى جاعدايلارى جيىلىگىنىڭ ارتۋى, بۇل پروتسەسكە ايتارلىقتاي ىقپال ەتەدى.بىراق, ءبىزدىڭ كليماتتىڭ وزگەرىسىنە اسەر ەتە المايتىندىعىمىز انىق. سوندىقتان بىزگە وسى كليماتقا بەيىمدەلە ءومىر ءسۇرۋىمىز قاجەت. ياعني الدىن الۋ شارالارىن قاراستىرىپ، ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋعا ارەكەتتەر جاساۋىمىز كەرەك. سۋ تاسقىنى قاۋپىن ءتيىمدى باسقارۋ ءۇشىن دە وسى اسپەكتىلەردىڭ بارلىعىن ەسكەرۋ جانە كليماتتىڭ وزگەرۋىن جانە باسقا فاكتورلاردى ازايتۋعا باعىتتالعان كەشەندى ستراتەگيالاردى ازىرلەۋ قاجەت. تەك وسىلاي عانا سۋ تاسقىنىنان بولاتىن زياندى ازايتۋعا جانە حالىق پەن ينفراقۇرىلىمدى وسى تابيعي اپاتتىڭ جويقىن اسەرىنەن قورعاۋعا بولادى.سونداي-اق, وسى جاعداي ەلىمىزدە وسى سالادا جۇمىس جاسايتىن گيدرولوگ جانە مەتەورولوگ مامانداردىڭاز ەكەندىگىن جانە ماماندارى كوپتەپ دايىنداۋىمىز قاجەت ەكەنىن كورسەتتى. جاستارىمىزدى وسى سالاعا بەيىمدەپ، مىقتى مامانداردى دايارلاۋ - وسىنداي كليماتتىڭ وزگەرۋى اسەرىنەن بولاتىن قاۋىپتى قۇبىلىستاردى الدىن الۋعا جاسالعان ۇلكەن قادام بولارى حاق.
راحماتۋللا نۇرقانات ەرعاليۇلى
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى،
مەتەورولوگيا جانە گيدرولوگيا كافەدراسىنىڭ 2 كۋرس ماگيسترانتى
