قازاقستانداعى يحتيوفاۋناسى لاستانباعان جالعىز سۋ ايدىنى - الاكول كولدەر جۇيەسى. دەگەنمەن، بۇل دا لاستانۋدا. اتالعان كولدەن جايىن مەن شورتان سىندى جىرتقىش بالىقتار تابىلعان. يحتيولوگ بۇل قاۋىپتى دەيدى. وسى جايىندا “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنا يحتيولوگ مەيرامبەك پازىلبەكوۆ ايتىپ بەردى.
– مەيرامبەك مىرزا، الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاڭىزعا الاكول كولدەر جۇيەسىنىڭ لاستانۋى تۋرالى جازدىڭىز. بۇل تۋرالى قايدان ءبىلدىڭىز؟
— كاسىبي بالىق اۋلاۋشىلاردىڭ ءبىرى حابارلاسىپ، الاكولدە وزدەرىنىڭ اۋىنا تۇسكەن شورتان مەن جايىن بالىعى تۋرالى اقپاراتپەن ءبولىستى. مەن اقپاراتتىڭ شىندىعىنا كوز جەتكىزىپ، حالىققا ۇسىندىم.
الاكول كولدەر جۇيەسىندەگى انتروپوگەندىك اسەرگە ۇشىراۋى سوڭعى 40-50 جىلدا ەكوجۇيەنىڭ ايتارلىقتاي وزگەرۋىنە الىپ كەلدى. قازىرگى كەزدە انتروپوگەندىك فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن كولدەر جۇيەسىندەگى يحتيوفاۋنانىڭ ساپالىق قانا ەمەس، ساندىق قۇرامى دا وزگەرۋدە.
كاسىپتىك تۇرعىدا قۇنى تومەن بالىق تۇرلەرىنىڭ (موڭكە، تىران، تورتا) كوبەيۋى، قۇندى بالىق تۇرلەرىنىڭ (كوكسەركە، سازان جانە ت.ب) كۇرت ازايۋى بىرنشە جىل قاتارىنان بايقالۋدا. ال ابوريگەندى يحتيوفاۋنانىڭ وكىلدەرى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋشى وزەندەردى، تۇششى سۋلى وسكىندى بيوتوپتا جانە الاكولدىڭ تۇزدى بولىكتەرىندە عانا مەكەندەۋى بايقالعان.
الاكول كولدەر جۇيەسىنىڭ يحتيوفاۋناسى شامامەن 7 تۇقىمداسقا جاتاتىن 26 ءتۇرلى بالىقتان تۇرادى، ونىڭ 12 ءتۇرى ابوريگەندى جانە 14 ءتۇرى جەرسىنگەن (ينترودۋتسيەنتتەر) بالىقتار. بۇل تۇرلەرمەن شەكتەلمەي الداعى ۋاقىتتا جاڭا تۇرلەرمەن تولىعۋى ابدەن مۇمكىن.
كاسىپتىك بالىق تۇرلەرىنە نەگىزىنەن 6 ءتۇرلى بالىق جاتادى. كاسىپتىك ماقساتتا قازىرگى ۋاقىتتا 5 ءتۇرلى بالىق اۋلانادى: كوكسەركە، تىران، تورتا، موڭكە جانە الابۇعا. ايتا كەتەتىن ءجايت – بالقاش-ىلە سۋ الابىندا قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگىزىلگەن بالقاش الابۇعاسى الاكولدە كاسىپتىك تۇردە اۋلانا بەرەدى. سەبەبى ەكەۋى ەكى بولەك پوپۋلياتسيانى قۇرايدى.
سازان پوپۋلياتسيانىڭ قالپىنا كەلگەنشە ازىرگە اۋلاۋعا ۇسىنىلماعان، ياعني موراتوريدە.
الاكول كولدەرىنىڭ ابوريگەن تۇرلەرىنىڭ ىشىنەن ءالى ءبىر دە ءبىر بالىق ءتۇرى قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگىزىلمەگەن.
«جاۋاپتى بار – مىندەتىن اتقارىپ جاتقاندار جوق»
– الاكول كولدەر جۇيەسىنىڭ لاستانۋى قالاي بايقالادى؟
– مەن الاكول كولدەر جۇيەسىن 5-6 جىل قاتارىنان عىلىمي قىزمەتكەر رەتىندە زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ءبىرىمىن. سول كەزدە الاكول كولدەر جۇيەسىن تۇگەلىمەن جىلىنا ءۇش مارتە اينالىپ، قاراپ، كەشەندى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزەمىز. جالپى، الاكول كولى شىعىس قازاقستان وبلىسى مەن قازىرگى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ ايماعىندا جاتىر. اينالاسىندا جاعالاي حالىق ورنالاسقان. سونىمەن قاتار، ماۋسىمدىق دەمالىسقا بايلانىستى سۋىنىڭ ساپاسى مەن تۇزدىلىعىنا بايلانىستى دەمالىس ايماقتارىنا قاراي وتاندىق جانە شەتەلدىك تۋريستار كوپتەپ كەلەدى. سونىمەن قاتار، كاسىپتىك بالىقشىلاردان بولەك، بۇل جەردە اۋەسقوي بالىقشىلار دا بار. ءدال قازىر شورتاننىڭ قايدان كەلگەنى تۋرالى مەندە ناقتى دەرەك جوق. ونى ارنايى زەرتتەۋ كەرەك. الايدا، ەشتەڭە قۇردان-قۇر بولمايدى. ياعني، وسى ادامداردىڭ اسەرىنەن پايدا بولۋى مۇمكىن. بىرەۋلەر ول جەرگە اۋەستەنىپ جىبەرەدى، بىرەۋلەر قاساقانا جىبەرۋى مۇمكىن. سوندىقتان بۇنىڭ ءدال قازىر نەدەن پايدا بولعانىن ءدوپ باسىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق بۇل جەردە كەزدەسپەيتىن جىرتقىش بالىقتاردىڭ ءتىرى كۇيىندە بالىقشىلاردىڭ اۋىنا ادەتتەگى بالىقتارمەن قاتار تۇسكەنى - ناقتى فاكت.
اتالعان جىرتقىش بالىقتاردىڭ قانشا داناسى سۋدا بار ەكەنى تۋرالى ازىرگە ناق باسىپ ايتاتىن اقپارات جوق. جىلدا بالىقشىلار كاسىپتىك بالىق اۋلايدى. الاكول كولدەر جۇيەسى بالىق شارۋاشىلىعى ماڭىزى بار كولدەر قاتارىنان بولعاندىقتان ونى بالىق ۋچاسكەلەرىنە ءبولىپ بەلگىلى ءبىر كاسىپكەرلەرگە كونكۋرس ناتيجەسىنە ساي كەلىسىم شارت نەگىزىندە بەكىتىلىپ بەرىلەدى. ولاردى تابيعات پايدالانۋشىلار دەپ اتايدى. ولار ءوز كەزەگىندە سول جەردە كاسىپتىك بالىق اۋلاۋمەن اينالىسادى. وزدەرىنىڭ جىلداعى مىندەتتەمەسىنە ساي، جىلدا بالىقتىڭ قورىن تولتىرىپ تۇرۋ ءۇشىن بالىقتاندىرۋدى كۇز ايىندا جۇرگىزەدى. سول كەزدە ءبىز ىلعي ۇسىنىس جاسايمىز. قازىرگى تاڭدا الاكول كولدەر جۇيەسى بالىقتىڭ بوتەن تۇرلەرىمەن لاستانباعاندىقتان، ونى جەرگىلىكتى بالىقپەن جەرسىندىرۋدى ۇسىنعانبىز. ياعني، ول جەرگە جىبەرىلەتىن سازان بالىعى سول جەرگىلىكتى جاعدايدا ءوسىرىلۋى كەرەك. ويتكەنى، ءاربىر سۋ قويما بەلگىلى قالىپتاسقان تاريحي يحتيوفاۋنا قۇرامىمىمەن بەلگىلى. دەگەنمەن، باسقا وبلىستان جىبەرگەن كەزدە سول جەردە مەكەندەيتىن بالىقتار كەلىپ سۋ قويماعا كەزدەيسوق ءتۇسىپ كەتۋ ىقتيمالدىعى جوعارى.
ەندى جايىن بالىعىنىڭ كەلۋىنىڭ ءبىر سەبەبى تۋرالى ۇلكەن بولجام بار. ياعني، بالىقتاندىرۋ كەزىندە الماتى وبلىسىنان اپارعان ساتتە تۇسكەن بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، بۇل تۋرالى تابيعات پايدالانۋشىلاردىڭ وزدەرى راستاپ وتىر. كەزىندە كەڭەس داۋىرىندە ءاربىر سۋ ايدىنىندا ءبىر-ءبىر پيتومنيك بولعان. ياعني، ءاربىر سۋ ايدىنى ءوزىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان. بۇگىندە ول پيتومنيكتەردىڭ كوپشىلىگى ءوز جۇمىسىن توقتاتقان. سوندىقتان تابيعات پايدالانۋشىلار ءوز مىندەتىن اتقارۋ ءۇشىن قاي جەردە قولجەتىمدى شاباق بار، سونى ساتىپ اكەلەدى. ونى باقىلايتىن بىزدە بىرنەشە جاۋاپتى ورگاننان قۇرالعان كوميسسيا بار. ياعني، ول كوميسسياعا توراعالىق ەتەتىن اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىنداعى بالىق شارۋاشىلىعى كوميتەتىنىڭ ءاربىر وڭىردەگى باسسەيندىك بالىق شارۋاشىلىعى ينسپەكتسياسى بار. ءبىزدىڭ جاعدايدا بالقاش-الاكول بالىق شارۋاشىلىعى اۋماقتىق ينسپەكتسياسى. سول بالىقتاندىرۋ جۇيەسىن تۇگەل قاداعالايتىن، توراعالىق ەتەتىن مەملەكەتتىك ورگان بولىپ تابىلادى. كوميسسيانىڭ قۇرامىنا ەلىمىزدىڭ بالىق شارۋاشىلىق عىلىمى، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگان، ياعني اكىمشىلىكتەن ءبىر وكىل كىرەدى جانە بالىق شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى اككرەديتاتسيادان وتكەن اسسوتسياتسيا كىرەدى. وتكەن جىلدان باستاپ، باقىلاۋعا قوعام بەلسەندىلەرى جانە كەز كەلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى دا قاتىسا الادى. سول كوميسسيا كەلگەن بالىقتى ساناپ، سالماعىن ولشەپ، تۇرلەرىن انىقتاپ، بوتەن بالىقتار كىرىپ كەتپەۋىنە جاۋاپتى. الايدا، جاۋاپتى بار – مىندەتىن اتقارىپ جاتقاندار جوق. ياعني، مىندەتىن اتقارۋشىلار جاۋاپكەرشىلىكتى تولىق سەزىنبەي تۇرعانداي.
«جىرتقىشتاردى تۇبەگەيلى جويۋ مۇمكىن ەمەس»
— الاكول كولدەر جۇيەسىنە ەنگەن جىرتقىش بالىقتاردان قانداي قاۋىپ بار؟
— بالىقتار ەكىگە بولىنەدى: جىرتقىش جانە بەيبىت بالىقتار. تابيعاتتا يحتيوفاۋنا قۇرامىندا بەيبىت بالىقتار مەن جىرتقىش بالىقتاردىڭ ءوزارا بالانسى تۇراقتى بولۋى كەرەك.
سوڭعى اقپاراتقا سايكەس، الاكول كولدەر جۇيەسىندە كەزدەسكەن شورتان مەن جايىن جىرتقىش بالىق بولىپ سانالادى.
ەكەۋى دە سۋ قويماسىندا قولايلى جاعداي تاۋىپ، ءوزىنىڭ قورىن كوبەيتىپ وسەتىن بولسا، بۇل يحتيوفاۋنا قۇرامىنا كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن. سەبەبى، بۇل جەردە ونسىز دا ەكى جىرتقىش بالىق بار. ولار بالقاش الابۇعاسى مەن كوكسەركە بالىعى. ەكى جىرتقىش بالىق كاسىپتىك ماقساتتا اۋلانادى. ال بەيبىت بالىقتاردىڭ ءتورت ءتۇرى كەزدەسەدى. ولار سازان، تورتا، موڭكە، تىران. ەندى بالقاش الابۇعاسى مەن كوكسەركەگە تاعى ەكى جىرتقىش بالىق قوسىلاتىن بولسا، دەمەك، كاسىپتىك يحتيوفاۋنا قۇرامىندا بەيبىت پەن جىرتقىش بالىقتار 50/50 بولادى. مۇنىڭ ءوزى يحتيوفاۋنا قۇرامىنداعى بەلگىلى ءبىر بالانستىڭ اۋىتقۋىنا اكەلىپ سوعۋى ءمۇمىن. ياعني، بيولوگيالىق بالانستىڭ بۇزىلۋىنا، يحتيوفاۋنا قۇرامىنىڭ قايتا قۇرىلۋىنا، سان مەن بالىقتىڭ بيوماسساسىنىڭ وزگەرۋىنە، قورەكتىك باسەكەلەستىكتىڭ ارتۋىنا، بالىقتىڭ ءوسۋ قارقىندىلىعىن تومەندەۋىنە جانە سول سياقتى باسقادا ساپالىق كورسەتكىشتەرىنىڭ بۇزىلۋىنا الىپ كەلۋى ىقتيمال. جىرتقىش بالىقتار ۇلكەن سۋ ايدىنىنا ءبىر تۇسكەننەن كەيىن ونى تۇبەگەيلى جويۋ مۇمكىن ەمەس.
«الاكولگە ەنسە، بالقاش-ىلە سۋ الابىنا دا قاۋىپ بار»
— الدىن-الۋ ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت ەدى؟
– حالىق اراسىندا وسى كەزدەيسوق بالىقتاردى، جەرگىلىكتى يحتيوفاۋناعا جات تۇرلەردى جىبەرۋدىڭ دۇرىس ەمەسىن، ول بيولوگيالىق لاستانۋعا الىپ كەلەتىنىن باق ارقىلى، الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى، تۇسىندىرمە جۇمىستارى ارقىلى تۋريستەرگە، دەمالۋشىلارعا ءتۇسىندىرۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، جىلدا جاسالاتىن بالىقتاندىرۋ، شاباق جىبەرۋ كەزىندە كوميسسيا وزىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنىپ، وسىنداي جاعدايلارعا جول بەرمەي، ءجىتى قاداعالاۋ كەرەك.
اتالعان بالىقتاردىڭ الاكول كولىنە بەيىمدەلىپ، ءوز سانىن كوبەيتۋگە بارلىق مۇمكىندىگى بار دەۋگە تولىق نەگىز بار. سەبەبى، ەكى ءتۇر دە وزگە سۋ ايدىنىندا كەزدەسەدى، كاسىپتىك ماقساتتا اۋلانادى. مىسالى، بالقاش-ىلە سۋ الابىندا، ارال-سىرداريا سۋ الابىندا بۇل بالىقتار كەڭىنەن تارالعان. ال شورتان بولسا، ارال-سىرداريا باسسەينىندە، ەرتىس-زايسان سۋ الابىندا كەڭىنەن تارالعان. ازىرگە شورتان بالقاش-ىلە سۋ الابىندا جوق. بۇل جەرگە دە ول جات ءتۇر بولىپ ەسەپتەلەدى. بىراق ول جات ءتۇر ءوزىمىزدىڭ يحتيوفاۋناسى لاستانباعان جالعىز عانا سۋ ايدىنى الاكول كولدەر جۇيەسىنە ەنىپ، قورىن كوبەيتەتىن بولسا، بولاشاقتا دا بالقاش-ىلە سۋ ايدىنىنا دا ءتۇسۋ قاۋىپى بار. سوندىقتان وسىنداي جاعداي بولماس ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە حالىق اراسىنداعى بيولوگيالىق-ەكولوگيالىق مادەنيەتتى كوتەرۋىمىز كەرەك. جوعارىدا ايتقان تىزىمدەگى كوميسسيا مۇشەلەرى وسىنداي جاعدايدى بولدىرماۋ ءۇشىن باقىلاۋدى كۇشەيتۋ كەرەك.
بۇعان كىنالى تاراپتار ەش جازالانباي "بيولوگيالىق قىلمىستان" وڭاي قۇتىلىپ ونى كورشى قىتايعا نەمەسە كەزدەيسوق جاعدايعا جابا سالۋى مۇمكىن. ءاربىر سۋ ايدىنى وقشاۋلانعان اعزا سياقتى ەكوجۇيەنى قۇرايدى. سايكەسىنشە ارقايسىسىنىڭ وزىنە ءتان يحتيوفاۋنا قۇرامى بار. ونى بۇزۋعا بولمايدى، بۇل زاڭمەن تيىم سالىنعان.
– سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
