كەشە اقىن، ءسوز زەرگەرى، قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكى وكىلى مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ دۇنيەدەن كوشكەن كۇنى بولاتىن. سوعان وراي سىنشى امانگەلدى كەڭشىلىكتىڭ اقىن تۋرالى ەسسەسىنىڭ ءبىر ءبولىمىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنعان ەدىك. بۇگىن سونىڭ جالعاسى جاريالانىپ وتىر.
جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلىنىڭ ايتۋىنشا، 1979 جىلى اقىن قايتىس بولعاننان كەيىن جارىق كورگەن ءبىر عانا «ءومىر-وزەن» كىتابىنىڭ كولەمى (14 جارىم باسپا تاباق) كوزى تىرىسىندە جارىق كورگەن بەس كىتابىنىڭ كولەمىنە پارا-پار ەكەن. كوزى تىرىسىندە شىعارعان اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي ەڭ ۇلكەن كىتابى «قۇدىرەتتى كومەديانىڭ» اۋدارماسى مەن تاڭدامالىسى «ءومىرداستان» عانا ەكەن. «ءومىرداستاننىڭ» ءوزى ولەرىنەن ءبىر اي بۇرىن عانا جارىق كوردى، سوندىقتان ونى جۇرت اقىن قايتىس بولىپ كەتكەن سوڭ وقىدى. سوعان قاراعاندا، «تاعدىردىڭ ءبىر جارىتپاي-اق قويعانى-اي!» – دەگەندى اقىن اقشاعا عانا قاتىستى ەمەس، پەيىلگە دە جارىماعاندىقتان ايتقان بولۋ كەرەك».
2001 جىلى «جالىن» باسپاسى اقىن مۇراسىنىڭ ەر-تۇرمانىن تۇگەندەپ، ءار قايسىسىنىڭ كولەمى 20 باسپا تاباقتان اساتىن ءتورت تومدىعىن وقىرمانعا ۇسىندى. جانى جىبەكتەي نازىك ليريكتىڭ قۇدىرەتتى قالامىنان تۋعان شىعارمالارىنىڭ ءبارى وسى ءتورت تومدىقتا قامتىلدى دەگەن كۇننىڭ وزىندە، مۇقاعاليدىڭ ارتىنا قالدىرعان ادەبي مۇراسىنىڭ كولەمى 80 باسپا تاباقتان اسىپ تۇسەدى. سوندا جىر سۇلەيىنىڭ كەم دەگەندە الپىس باسپا تاباقتاي شىعارماسى كوزى تىرىسىندە جارىق كورمەگەن بولىپ شىعادى. ءتىپتى، ودان دا كوپ بولۋى ابدەن مۇمكىن. اقىننىڭ قىزى شولپان جازۋشى، جۋرناليست قانات تىلەۋحانعا بەرگەن سۇحباتىندا جەتپىسىنشى جىلدارى اكەسىنىڭ باسپاعا بەرگەن ءبىر توم ولەڭدەرىنىڭ ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ، سول كۇيى تابىلماي كەتكەنىن ايتىپ بەردى. ءساتى ءتۇسىپ سويلەسكەن كەزىمدە بۇل دەرەكتى ۇلى جۇلدىز دا راستادى. بىلسەڭىز ايتىڭىزشى، مۇقاعاليمەن ءبىر داۋىردە ءومىر سۇرگەن اقىنداردىڭ ىشىندە وسىنشاما مول شىعارماسى كوزى تىرىسىندە جارىق كورمەگەن كىمدەر بار؟ مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ 70 جىلدىعىنا وراي ءىشى-سىرتى ادەمى بەزەندىلىرىپ، وقىرمان يگىلىگىنە اينالعان كىتاپتارعا جازعان بەكسۇلتان اعامىزدىڭ العىسوزىنەن ۇققانىمىز، بۇل ءتورت تومدىق تا اقىننىڭ ارتىنا امانات ەتىپ قالدىرعان بۇكىل شىعارمالارىن تولىق قامتي الماپتى. «قولىمىزعا سان قيلى سەبەپتەرمەن تۇسپەي قالعان، نازارىمىزدان تىس قالعان ءالى دە شىعارمالارى، جازبالارى تابىلىپ قالار. ونىڭ ءار ءسوزى الدەبىر شىندىقتىڭ بەتىن اشا كەتۋى مۇمكىن. مۇقاعاليدىڭ اقىندىعى، شىعارماشىلىق عۇمىرى ءالى جان-جاقتى زەرتتەلە قويعان جوق، ءالى تەك جيناقتالۋدا».
تولىق بولماسا دا اقىننىڭ نەگىزگى شىعارمالارى قامتىلعان ءتورت تومدىقتىڭ قولىمىزعا تيگەنىنە دە تابانى كۇرەكتەي جيىرما جىل وتە شىقتى. قۇدايعا شۇكىر، توقسانىنشى جىلدارداعى بايتال تۇرماق باس قايعى بولعان، كىتاپ وقىماق تۇگىل، تاماعىمىزدى تابا الماي قينالىپ، «تار جول تايعاق كەشكەن» كۇندەر ارتتا قالدى. كەدەيدىڭ ساداقاسىنداي ەتىپ ءبىزدى «جارىلقاعان» ۇكىمەتتىڭ تيىن-تەبەنىنە قاي تەسىگىمىزدى بىتەپ، قاي جىرتىعىمىزدى جامارىمىزدى بىلمەي ساسىپ، جوقشىلىقتان جانىمىز قىسىلعان جىلداردى قازىر باياعىدا كورگەن قورقىنىشتى تۇسىمىزدەي ۇمىتىپ تا كەتتىك.
بۇگىندى تاڭدا بيلىكتىڭ تەسىك قالتاسى بۇتىندەلىپ، ۇكىمەتتىڭ رۋحا- ني سالاعا، ونىڭ ىشىندە ادەبيەتكە دە كوڭىل ءبولىپ، قامقورلىق تانىتا باستاعانى ءسونىپ بارا جاتقان ءۇمىتىمىزدى قايتا جاققانداي بولدى. ەندىگى جەردە، كەزىندە جاقسى باستالىپ، قارجى تاپشىلىعىنىڭ كەسىرىنەن ورتا جولدا تۇرالاپ قالعان مۇقاعاليتانۋعا بايلانىستى جۇمىستار قايتا قولعا الىنىپ، قايتا جاندانسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. سەنىم كۇشتى، رۋح مىقتى، نيەت ءتۇزۋ بولسا، الىنبايتىن قامال جوق.
ارقانى كەڭگە سالىپ، ءار نارسەنى ءبىر سىلتاۋراتىپ، ءبارىن دە ەرتەڭگى كۇننىڭ ەنشىسىنە قالدىرا بەرگەننەن ەشتەڭە ۇتپايمىز. رۋحىنا لايىقتى قۇرمەت كورسەتىپ، قىرىق بەس جىل بويى ەل-جۇرتىن ساعىندىرىپ، ولەڭدەرىنە عاشىق ەتىپ تاستاعان جىر قۇلاگەرىنىڭ ەكىنشى – ماڭگىلىك عۇمىرىنىڭ قانشالىقتى ءماندى، ماعىنالى، مازمۇندى بولىپ جاتقانىنا شىن پەيىلىمىزبەن نازار اۋداراتىن ۋاقىت كەلدى. وسىعان وراي، مۇقاعالي مۇراسىن زەرتتەۋگە، ناسيحاتتاۋعا الەم وقىرماندارىنا تانىتۋعا قاتىستى قانداي يگىلىكتى ىستەر قولعا الىنىپ، قانداي جۇمىستار اتقارىلىپ جاتقانىنا بايلانىستى قويىلاتىن، كومەيىمىزدە كەپتەلىپ تۇرعان سۇراقتار دا كوپ.
اقىن قايتىس بولعاننان بەرى وتكەن جارتى عاسىرعا تاياۋ مەزگىل ىشىندە مۇقاعالي شىعارماشىلىعى جان-جاقتى سارالاندى ما؟ اندرە مورۋا، ستەفان تسۆەيگ، رومەن روللانداردىڭ بار ىنتا-جىگەرىن سالىپ بايرون، بالزاك، تولستويلاردىڭ تۋىندىلارىن تالداعان ەڭبەكتەرىندەي قۇندى كىتاپتار ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە مۇقاعاليعا بايلانىستى جازىلدى ما؟ يۆان ءبۋنيننىڭ «تولستويدىڭ ازاتتانۋى» سياقتى ءوز ۇستازىن ساعىنىپ جازعان ەسسە-رومانىنداي شىعارمالار اقىننىڭ كوزىن كورگەن ىنىلەرىنىڭ قالامىنان تۋدى ما؟ قىرىق بەس جىل ىشىندە ساحنالانعان ءبىر-ەكى درامالىق قويىلىمدا مۇقاعالي بەينەسى قانشالىقتى جان-جاقتى اشىلدى؟ ءوز ۇلتىنىڭ ادەبيەتىن حالقىنا تانىتۋ ءۇشىن ورىستىڭ رەجيسسەرلارى، ستسەناريستەرى جىلت ەتە قالعان تالانتتارىنا دەيىن اياعىن جەرگە تيگىزبەي كوككە كوتەرىپ، كوركەم فيلمدەردى ايتپاعاندا، تۇتاس سەريالدار ءتۇسىرىپ تاستادى. ال، ءبىز بيىل عانا، ايتەۋىر اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ، جازۋشى جۇسىپبەك قورعاسبەكتىڭ جازعان ستسەناريى بويىنشا مۇقاعالي تۋرالى ارەڭ دەگەندە ءبىر كوركەم فيلم تۇسىردىك-اۋ!
«ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەندى ءبىز باسقالارعا قاراعاندا ءجيى ايتقاندى ۇناتاتىن ەلمىز. ءجيى اۋىزعا العانىمىزبەن، كوپ جاعدايدا ءبىزدىڭ ءسوزىمىز بەن ءىسىمىزدىڭ قابىسپاي جاتاتىنى وكىنىشتى. ءبىزدىڭ بۇل ءسوزىمىزدى جۇرەگىڭىزگە اۋىر الا كورمەڭىز، بىراق، ءدال قازاقتارداي كوزى تىرىسىندە ارعىماقتان گورى ماستەكتى قۇرمەتتەپ، ولگەننەن كەيىن دە ۇلى تالانتتاردان حالقىنىڭ ماحابباتىن قىزعانىپ، نەشە ءتۇرلى سوزدەردىڭ قولامتاسىن قوزدىراتىن باسقا جۇرتتى ءوز باسىم بىلمەيمىن.
زادى، كەز-كەلگەن ەلدىڭ ءوز ۇلتىنىڭ كەمەڭگەرىنە، عۇلاما عالىمىنا، كورنەكتى قايراتكەرىنە، سىرشىل سۋرەتكەرىنە، تالانتتى اقىنىنا كورسەتەتىن قۇرمەتىنە قاراپ، سول حالىقتىڭ مادەنيەتىن بايقاپ، زيالى قاۋىمىنىڭ وي-ورەسىن تانىپ، ادامگەرشىلىك پاراساتىن باعالاۋعا بولادى. بالزاك دۇنيە سالعانداعى فرانتسۋزداردىڭ جۇرەگىن جىلاتقان گيۋگونىڭ نەمەسە پۋشكيننىڭ قايعىلى قازاسىنان كەيىن بىرنەشە جىلدان سوڭ ەل الدىندا سويلەگەن دوستوەۆسكيدىڭ ءسوزىن ەسىڭىزگە ءتۇسىرىپ كورىڭىزشى. دانىشپان گيۋگو «بالزاك ۇلىلاردىڭ – ەڭ العاشقىسى، تاڭداۋلىلاردىڭ – ەڭ ۇزدىگى» دەسە، كەمەڭگەر دوستوەۆسكي ورىستىڭ ۇلى اقىنىن اۋليەگە تەڭەپ «پۋشكين وزىمەن بىرگە و دۇنيەگە ۇلى جۇمباقتى الىپ كەتتى» دەگەن جوق پا ەدى. مادەنيەتى بيىك ەلدەردەگى ۇلى اقىنداردىڭ ءبىر-بىرىنە كورسەتەتىن ءىلتيپاتى ءسۇيسىندىرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ مۇراسىن زەرتتەۋگە دەگەن ىقىلاسىڭدى، شىعارمالارىن وقۋعا دەگەن قۇشتارلىعىڭدى وياتادى. باعاسى بەرىلگەن بالزاك پەن پۋشكينگە عانا ەمەس، ۇلى اقىنداردىڭ تالانتىن تامىرشىداي تانىعان گيۋگو مەن دوستوەۆسكيگە دەگەن قۇرمەتىڭ دە ارتىپ، ولاردىڭ تۇلعالىق دارالىعى كوز الدىڭدا بيىكتەي تۇسەدى.
قۇدايىم-اۋ! ءدال بۇگىنگىدەي، ۇساقتالىپ كەتپەي تۇرعانىمىزدا بىزدە دە مۇنداي كىسىلىك، كەسەك مىنەز بولدى عوي. بولدى. «قازاقتىڭ باس اقىنى اباي قۇنانباەۆ. ونان اسقان بۇرىنعى – سوڭعى زاماندا قازاق دا- لاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق» (احمەت بايتۇرسىنوۆ), «ماعجان – كۋلتۋراسى زور اقىن» (جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ), «ات تۇياعىن تاي باسار دەگەن ءسوز كوركەمونەر دۇنيەسىنە جۇرمەيدى. بۇدان بىلاي مۇحتاردىڭ ورنىن وزىنەن قالعان اسىل مۇراسى عانا تولتىرادى. مۇحتار بىزگە ورنىن قالدىرعان جوق» (عابيت مۇسىرەپوۆ) دەپ ۇلىلارىمىزدىڭ دارالىعىن جازباي تانىعان، قازاقى بولمىسىمىزداعى تولىباي سىنشىلىقتىڭ قۇدىرەتى قازىر قايدا كەتتى؟
ۇلى اقىندى قاپىسىز تانىپ، شىن باعاسىن بەرە ءبىلۋدىڭ ءوزى ۇلىلىق ەكەنىن بىلە تۇرساق تا، «وزىمەن بىرگە و دۇنيەگە ۇلى جۇمباقتى الىپ كەتكەن» مۇقاعاليىمىز تۋرالى وسىنداي پاراساتتى ءسوزدى ايتۋعا تۋرا كەلگەندە، نەگە بۇگىن ءبىزدىڭ كەجەگەمىز كەيىن تارتا بەرەدى؟ نەگە، الەمدىك دەڭگەيدەگى شىعارمالار جازىپ جاتقانىمىزدى ءبوسىپ، جەر- كوككە سيماي ماقتاناتىن بىزدە ۇلت اقىندارىن قۇرمەتتەي بىلگەن گيۋگولار مەن دوستوەۆكيلەردىڭ ازاماتتىعى، احمەت، جۇسىپبەك، عابيتتەرىمىزدىڭ بويىنداعى كىسىلىگى قالماي بارادى؟ نەگە بۇگىنگى ءبىزدىڭ مۇقاعالي تۋرالى ءسوزىمىز ۇلى اقىننىڭ اراق ىشكەنىن وسەكتەپ، ىشكەن-جەگەنىن تۇگەندەگەن، پەندەشىلىك پىش-پىش اڭگىمەلەردىڭ اۋلا- سىنان ۇزاپ كەتە الماي ءجۇر؟ قۇداي ءۇشىن، ايتىڭىزشى6 نەگە؟
شىن مانىسىندە دە مۇقاعاليداي قۇبىلىستىڭ باعالانباۋى، كولەمى بىرنەشە تومنان اساتىن ولەڭدەرىنىڭ كوزى تىرىسىندە جارىق كورمەي، ءجىبى ءتۇزۋ ءبىر جىر جيناعىن شىعارىپ بەرە الماعان پەندەشىلىگىمىز، جۇمىسسىز قالدىرىپ، شاقشاداي باسىن شاراداي ەتىپ قويعان وسالدىعىمىز اقىن ولگەننەن كەيىن ءبىزدى ويلاندىرۋعا، ۇيالتۋعا ءتيىس-تۇعىن. بىراق، ءبارى كەرىسىنشە بولىپ، ۇيالۋدىڭ ورنىنا ءبىز قازىر «مۇقاعالي ەشكىمنەن قىسىم كورگەن جوق، جاعدايى جاقسى بولدى، كىتابى جىل سايىن شىعىپ تۇردى» دەگەن ماعىناداعى ءسوزدىڭ ساۋمالىن ساپىرىپ، انت-سۋ ءىشىپ اقتالىپ جاتىرمىز. شىندىعىندا دا جاعدايى جاقسى بولسا، نەگە ول تىرشىلىكتەن ءتۇڭىلىپ، اقىر سوڭىندا اۋىر ءحالىن تاپىشتەپ ءتۇسىندىرىپ، شاراسىزدىقتان قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسى دىنمۇحاممەد قوناەۆقا حات جازدى. تاعدىرىن تۇسىنگىم كەلىپ، اقىن ءومىرىنىڭ ەڭ قيىن ساتىندە جازىلعان ايانىشتى حاتتى قايتا-قايتا وقىعان سايىن كوڭىلىم استاڭ-كەستەڭ بولىپ، ەت-جۇرەگىم ەلجىرەپ، ەڭىرەپ جىلاۋعا شاق قالىپ، كوزىمە جاس كەلەدى.
تاۋەكەلى سارقىلىپ، جاقسىلىقتىڭ سوڭعى ساۋلەسىنەن ۇمىتتەنگەن مۇقاعاليدىڭ ءوز حاتىندا قوناەۆتىڭ الدىندا اقتالۋعا تىرىسپاي، ءوز بويىنداعى كەمشىلىكتەردى جاسىرماي بايانداعان ادالدىعى سۇيسىندىرەدى.
«مەن ءوزىمنىڭ وزەكتى ورتەگەن وكىنىشتى سالدىر-سالاق ءومىرىم تۋرالى، تۋعان ادەبيەتكە قالاي كەلگەنىم تۋرالى، ون ەكى جىل بويى قازاق كەڭەس جىرىنا نە قوسقانىم تۋرالى، تىرشىلىگىمدە (ايتەۋىر شىعارماشىلىق تا ەمەس) سۇيىنگەن جانە كۇيىنگەن ساتتەرىم تۋرالى ايتقىم كەلەدى...».
«1973 جىلى وقىعىم كەلىپ، تىلەك بىلدىرگەنىمدە قازاقستان جازۋشىلار وداعى مەنى ماسكەۋدەگى جوعارى ادەبي كۋرسقا جىبەردى، دەگەنمەن كەيبىر ءوز باسىمداعى جەكە كەمشىلىكتەرىمە بايلانىستى وقۋدى جالعاستىرا المادىم...» «بارىنە دە داريعا اقىن جۇرەك كىنالى. ايتسە دە بارىمدى سالىپ، ەڭبەكتەندىم. ءبارىبىر جەڭىل ەمەس ەدى. قول قالامنان قالت ەتكەندە جاعالاعان جاعىمپاز دوستارمەن، ءدالدۇرىش اقىندارمەن ىشە باستادىم. ولاردىڭ ىرقىنا قالاي تۇسكەنىمدى بايقاماي قالعاندايمىن. ءالسىن-ءالسىن مەنىڭ سەرىلىك ءومىرىم باستالدى. ءوزىم ۇياتتان ورتەنىپ تۇرسام دا، قۇرداستارىمنىڭ ءسال قۋانىشتارىنا سىلتەيتىن بولدىم. ىشكەنىمدى جاسىرمايمىن، بىراق ۇيىمە دە، باسقالاردىڭ كۇيىنە دە زيان كەلتىرگەن جوقپىن، ال رۋحاني جاعىن قايدام؟! بالكىم، مەنىڭ قامىمدى جەگەندەر بولعان شىعار، ءوز-ءوزىمدى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورە تۇرىپ، الدەنەگە قورىناتىن بولدىم. وسىنداي ساتتەردە ءوز ويلارىممەن وڭاشادا قالىپ، پوەزيا پىرىنە سىيىناتىن ەدىم. ايلاپ جازۋ ستولىنىڭ جانىندا تاپجىلماي وتىردىم. تەك، جىر عانا مەنىڭ جانىما داۋا بولىپ، دەرتىمدى ەمدەدى. ول ماعان ادال، تازا قىزمەت ەتتى. مەن دە وعان قارىزدار بولىپ قالعانىم جوق.»
مۇقاعاليدىڭ بار قاسىرەتىن بايانداپ جازعان حاتىنان ۇققانىمىز دەر كەزىندە ۋاقىتىلى جارنا تولەمەگەندىكتەن سوكپ قاتارىنان شىعىپ قالعان. ارينە، ءدال قازىر ءبىزدىڭ قوعامدا پارتيا قاتارىندا بولعاننىڭ، بولماعاننىڭ ەش ماڭىزى جوق. ال، كەڭەس زامانىندا پارتيادان شىعارىلۋ كەلەشەگىڭدى تاس-تالقان ەتەتىن – ۇلكەن تراگەديا. پارتيا قاتارىندا جوق ادامعا جۇرت قىلمىسكەردەي قارايتىن.
اڭگىمەنى رەت-رەتىمەن باياندايتىن بولساق، وسىنداي قيىن جاعدايعا قالاي ۇشىراعانىن اقىن ءوز حاتىندا قوناەۆقا سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەتىپ ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. ەلدىڭ ءبىرىنشى باسشىسىن مازالاپ، ۇزاق جىلدار بويى جانىن جەگىدەي جەگەن ۋايىم-قايعىسىن ايتىپ حات جازۋعا اقىن العاشقىدا باتا الماپتى.
حاتىنىڭ باسىندا ول قاراپايىم شارۋانىڭ شاڭىراعىندا دۇنيەگە كەلگەنىن تىلگە تيەك ەتىپ، سوعىس كەزىندە اۋلەتىنىڭ قانداي قيىنشىلىقتى باسىنان كەشكەنىنە قىسقاشا توقتالادى. اكەسى 1942 جىلى قان مايداندا قازا تاۋىپ، ارتىندا كارى شەشەسى، ايەلى مەن ءۇش ۇلى قالعان.
ينتەرناتتا ونجىلدىقتى بىتىرگەننەن كەيىن وتباسىنىڭ اۋىر تۇرمىسى قولبايلاۋ بولىپ، مۇقاعالي جوعارى وقۋ ورنىندا ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعان. قارا شاڭىراقتىڭ جالعىز تىرەۋى ءوزى بولعاندىقتان، امالسىزدان ءتۇرلى قىزمەتتەردى اتقارىپ، بىرنەشە جىل جەتى جىلدىق مەكتەپتە ۇستازدىق ەتكەن. ۇيلەنىپ، بالالى-شاعالى بولعان.
1962 جىلى مۇقاعاليدىڭ ومىرىندە تاعدىرىن تىعىرىققا تىرەگەن جاڭا قيىندىقتار باستالعان. اۋداندار قوسىلىپ، اقىن تۋعان ۇجىمشار ەكى شاقىرىم جەردەگى جاڭا قونىسقا كوشىرىلەدى. ءوز ءۇيىڭدى قيراتىپ، جاڭادان شاڭىراق تۇرعىزۋ كىم-كىمگە دە وڭاي ەمەس. قولى ۇزىن ەمەس، جاعدايى تومەن جاندارعا ەكىباستان.
اۋدان ىرىلەنگەن سوڭ ءبىراز قىزمەت تە قىسقارىپ، مۇقاعالي جۇمىسسىز قالادى. قايتپەك كەرەك؟ ايەلى، ءتورت بالاسى، اناسى مەن ءىنىسىن اسىراۋدىڭ قامىن قاراستىرعان بولاشاق اقىن تاۋەكەلدىڭ ارقانىمەن بەلىن بۋىپ، استاناعا اتتانىپتى. وتىز سومعا قالادان ءبىر بولمەنى جالداپ، تىرشىلىك قامىن جاساۋعا كىرىسىپ «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە ادەبي قىزمەتكەر بولىپ تۇرادى. ايەلى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مامانى بولسا دا مەكتەپتەردەن جۇمىس تابىلماي قويادى. جالعىز ادامنىڭ تابىسى جەتى بىردەي جاندى اسىراۋعا جەتپەي، مۇقتاجدىقتان مۇقاعاليدىڭ تۇرمىسى اۋىرلاعان ۇستىنە اۋىرلاي بەرەدى.
تىرشىلىكتىڭ تارتقىزعان تاۋقىمەتى ازداي، التىنشى سىنىپتا وقيتىن ۇلكەن قىزى اپاتقا ۇشىراپ قازا تابادى. تاعدىردىڭ تالكەگى مۇنىمەن دە بىتپەي، ءبىرىنشى مامىر مەرەكەسى قارساڭىندا اۋىلىنا كەتىپ، ءۇش كۇن كەشىككەنى ءۇشىن اقىندى جۇمىستان شىعارىپ جىبەرەدى. باسىنا بۇرىنعىدان دا بەتەر اۋىر كۇندەر تۋعان بەيباق ورمانداي تەڭسەلىپ، نە ىستەرىن بىلمەي قاپالانادى.
“سوتسياليستىك قازاقستانداي” بەدەلدى باسىلىمنان كەتكەننەن كەيىن قىزمەتكە ورنالاسۋ دا وڭاي بولمايدى. الايدا، كەلەشەكتەن ءۇمىتىن ۇزبەگەن اقىن بويىنداعى قۇداي بەرگەن قابىلەتىنە سەنىپ، ءبىرجولا شىعارماشىلىققا دەن قويادى. حالقىنا بىرنەشە جىر جيناعىن ۇسىنىپ، جازۋشىلار وداعىنا مۇشەلىككە وتەدى.
ءبىرىنشى باسشىعا جازعان حاتىندا اقىن كەزىندە جازۋشىلار وداعىنىڭ اپپاراتىڭدا دا، “جۇلدىز” جۋرنالىندا دا قىزمەت ەتكەنىمەن، ارىپتەستەرىنىڭ قارىم-قاتىناسىنان ۇنەمى سالقىندىق سەزىپ كەلگەنىن جاسىرماي ايتادى. حاتىنىڭ سوڭىن «ارداقتى ديماش اعا! مەن قىرىق ەكى جاسقا تولىپ، جان تىنىشتىعىن باسقا تاراپتان ىزدەگەنىمدى ءتۇسىندىم. وزىمە-ءوزىم كەلىپ، كىنامدى جۋىپ-شايىپ، ءوز اقىماقتىعىمنان جوعالتقانىمدى قالپىنا كەلتىرۋگە كومەكتەسىڭىز. اجال الدىندا تۇرعاندايمىن، قۇتقارا كورىڭىز!» دەگەن ايانىشتى تۇيىنمەن اياقتايدى.
مۇقاعاليدىڭ شاراسىزدىقتان جازعان سوڭعى حاتى اقىن تاعدىرىنىڭ اۋىر بولعانىن تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟ سوعان قاراماستان، ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ ونى مويىنداعىمىز كەلمەي، شىندىقتان تايساقتاي بەرەتىنىمىزدىڭ سەبەبى نە؟ وندا تۇرعان نە بار؟ ادامزاتتى شىعارمالارىنا تابىندىرعان، الەمنىڭ ۇلى اقىندارى ەميلي ديككينسون، ەدگار پو، دجون كيتستەردىڭ تالانتى دا ولگەننەن كەيىن مويىندالدى ەمەس پە؟ ال، ءبىز قازاقتار كوزى تىرىسىندە قاي اقىنىمىزدىڭ قادىرىن ءبىلىپ، تالانتىن تامىرشىداي تاپ باسىپ، تاني الىپ ەدىك.
ءجا، بولار ءىس بولدى، بوياۋى ءسىڭدى. وتكەنگە وكىنە بەرگەننەن كەلىپ-كەتەر دانەڭە جوق. اقىن ارۋاعىنىڭ الدىندا اقتالعانداي بولعانىمىزبەن مۇقاعالي ءتىرىلىپ كەلىپ، ناعىز شىندىقتى بىزگە ايتىپ بەرمەيدى.
بۇگىنگى تاڭدا كوپ ايتىلىپ، ءجيى تالقىلانىپ، داۋ-دامايعا ۇلاسىپ، ادەبي ورتانىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزىپ جاتقانىنا قاراماستان، ءبىزدىڭ ويىمىزشا ەندى ونداعان جىلداردان كەيىن، مۇقاعالي مۇراسى جالعىز قازاقتىڭ عانا ەمەس، شەكسپير مەن بايرونداردىڭ تۋىندىلارىنداي بارشا ادامزاتتىڭ ورتاق يگىلىگىنە اينالعاندا، مۇنداي اڭگىمەلەردىڭ ماڭىزى بولماي قالادى. مىسالى، ءبىز، قاراپايىم ادامدار ءفيرداۋسيدىڭ «شاحناماسىن» نەمەسە سەرۆانتەستىڭ «دون كيحوتىن» ءسۇيسىنىپ وقىعانىمىزدا، ەكى ءىرى تالانتتىڭ ءوز تۋىندىلارىن قانداي قيىن جاعدايدا ءجۇرىپ جازعانىن مۇلدە ەسىمىزگە المايمىز دا عوي. ءدال سول سياقتى مەملەكەتتىك قىزمەتتە ءجۇرىپ، عاجايىپ دۇنيەلەر جازعان گەتەنى ءبىز «جاس ۆەرتەردىڭ قاسىرەتى»، «فاۋست»، «باتىس-شىعىس ديۆانى» ت.س.س. شىعارمالارى ارقىلى قالاي باعالاساق، كەلەشەكتە كەكىلباەۆتى تاپ سولاي بيلىككە قىزمەت ەتىپ، باراقات تىرشىلىك كەشكەنىنە قاراپ ەمەس، «شىڭىراۋ»، «بايگەتورى»، «اڭىزدىڭ اقىرى» سياقتى عاجايىپ تۋىندىلارى ارقىلى عانا باعالايتىن بولامىز.
پەندەشىلىك تىرلىككە قاتىستى دۇنيەلەردىڭ ءبارىن دە ۋاقىت تىپ- تيپىل ەتىپ جويىپ جىبەرەدى. ءبارىن دە ۇمىتقىزادى. مارتەبەلى ۋاقىتتىڭ كۇشى جەتپەيتىن جالعىز قۇدىرەت بار، ول اقىندىق جۇرەكتەن تۋعان – ۇلى شىعارمالار. ەندەشە، قىسىر سوزگە قۇمارتىپ، پەندەشىلىك ارزان اڭگىمەلەردى الدانىشقا اينالدىرا بەرمەي، ەندىگى جەردە مۇقاعاليدىڭ ۇلى تۋىندىلارىن تالداعان عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ، مونوگرافيالاردىڭ، كىتاپتاردىڭ جازىلۋىنا جاعداي جاساپ، كينوتۋىندىلاردىڭ تۇسىرىلۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزۋ قاجەت. كارتينالار سالىنىپ، تالانتىنىڭ كۇردەلى تابيعاتى ءتۇرلى قىرىنان زەرتتەلگەن، اقىندىق بولمىسىنداعى قايشىلىقتار جان-جاقتى اشىلعان درامالىق قويىلىمدار ساحنالانىپ، كورەرمەندەردىڭ ءوز مۇقاعاليىن تابۋىنا كومەكتەسۋىمىز كەرەك.
ارينە، مۇقاعاليدان ابىزدىڭ، كۇرەسكەردىڭ، قايراتكەردىڭ بەينەسىن سومداپ تىراشتانۋدىڭ قاجەتى شامالى. حان-ءتاڭىرىنىڭ مۇزبالاعى ار الدىندا شىنىن ايتىپ اقتالعاندا، ءوزىن ۇنەمى دار الدىندا تۇرعانداي سەزىنىپ، ءوز بويىنداعى كەمشىلىكتەردى دە جاسىرماي ايتا بىلگەن، جۇرەگى تازا – ادال اقىن.
وزىمنەن ءوزىم اسا الماي،
ءوزىمدى ءوزىم باسا الماي،
اۋىزدىق سالعان اساۋداي،
بارار جەر، باسار ءىزىم جوق،
بۇعالىقتان بوسانباي،
بايلاۋدا تۇرام قاشانعى-اي!
وزىممەن ءوزىم الىسىپ،
بولمايتىن جەردە قارىسىپ،
جانى يگى جاقسى جانداردىڭ
جاعاسىنا جابىسىپ،
جاماندىقپەنەن تابىسىپ،
جابىلارمەنەن جارىسىپ،
سەكىلدى كۇندەس ابىسىن،
ءولاپات مەنىڭ نامىسىم.
ءوزىمدى-ءوزىم تانىماي،
وزگەگە كوڭىل جارىماي،
جاقسىلىعىما قورىماي،
جاماندىعىما نالىماي،
تاۋىققا شاشقان تارىداي
تاۋسىلار بولدى شارۋا-اي!
وزىممەن ءوزىم ءجۇز جىرتىپ،
وزىمە ءوزىم مۇز بۇركىپ،
وزىمنەن وسكەن پالۋانعا
ءوز موينىمدى ءۇزدىرتىپ،
تابىنتقان مەنى تاعدىر-اي،
وزگەگە كوزدى ءسۇزدىرتىپ!..
جۇرەگىنىڭ ينەدەيىن تازا ەمەستىگىن جاريا ەتكەن كەمەڭگەر ابايدان كەيىن شىندىعىن جاسىرماي ايتىپ، ءوزىن-ءوزى اشكەرەلەۋدەن قورىقپاعان مۇقاعاليدان باسقا قانداي اقىندى بىلەسىز. 1972 جىلى، ياعني، قىرىقتىڭ قىرقاسىنان اسقان شاعىندا جىر الىبىنىڭ جۇرەگىندە تۋعان وسى ولەڭ مۇقاعاليدىڭ بويىندا اقىندىق قابىلەتتەن بولەك، اۋليەلىك قاسيەتتەردىڭ دە بولعانىن ايعاقتايدى.
اۋليەلىك قۇدايدىڭ نازارى تۇسكەن ادامدارعا عانا قونادى. اراب تىلىنەن ەنگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى قاسيەتتى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. بۇل ءسوز قۇران كارىمدە اللا مەن پايعامبارعا قاتىستى جەبەۋشى، جارىلقاۋشى دەگەن ماندە دە كەزدەسەدى. ال حاديستەردە جاقىن بولۋ دەگەن ماعىنادا، ياعني، ءۋالي – اللاعا جاقىن، دوس، اللانىڭ مەيىرى تۇسكەن دەگەن ۇعىمدا ۇشىراسادى.
بويىندا اۋليەلىك قاسيەت بار تۇلعا جۇرەگىن تازا ۇستاپ، وزگەلەردەن گورى ءوز بويىنداعى كەمشىلىكتەرگە كوبىرەك ءۇڭىلىپ ۇلكەن جاڭالىق اشادى، اللاعا جاقىنداي ءتۇسىپ، مۇلدە باسقا تۇرگە ەنەدى.
قاپەلىمدە بايقاماي جۇرگەمىن بە؟
قانات ءبىتىپ كەلەدى كۇننەن-كۇنگە.
مىنا ومىردەن ءبىر كەتىپ، ءبىر كەلدىم بە؟
ءتۇسى بولەك باياعى گۇلدەردىڭ دە،
كىمدەردىڭ دە، كۇن مەنەن تۇندەردىڭ دە.
وسى مەن...
الدە باسقا تۇرگە ەندىم بە؟
بال اراداي شىقپايتىن اينالامنان،
باۋىر، جولداس، دوس، قۇربى قايدا قالعان؟
قىسىلتاياڭ كەزدەردە پايدالانعان،
جوقتى قۋعان قايداسىڭ،
قايران ارمان؟
ارمىسىڭ!
ەسى دۇرىس ميات كۇنىم!
ءولىپ قايتا تىرىلگەن سياقتىمىن.
جارقىن ءومىر، جان ءومىر، جاسىل شۋاق،
الدارىڭدا سەندەردىڭ ۇياتتىمىن...
الىپ ۇشىپ بارادى قاناتتارىم،
كۇندى ۇزاتىپ، كۇتەمىن تاڭ اتقانىن.
ءدال وسىنداي ساتىڭنەن اداستىرما،
اداستىرما، وتىنەم، جاراتقانىم!
اۋليە پۋشكين سياقتى مۇقاعالي دا و دۇنيەگە وزىمەن بىرگە ۇلى جۇمباقتى الىپ كەتتى. كوڭىلىمىزگە مەدەۋ تۇتىپ، باسىمىزدى دۋا- لاپ، جانىمىزدى سيقىرلاپ تاستاعان بۇل جۇمباقتىڭ سىرىن ءبىز ءالى تالاي جىلدار بويى شەشە الماي تالقىلايتىن بولامىز. قازاقتىڭ قارا ولەڭىن قۇدىرەت ساناپ، ادەبيەت الەمىنىڭ اسپانىندا جۇلدىزى ەرەكشە جارقىراعان مۇقاعالي پوەزياسىنان جالعىز ءبىز عانا ەمەس، ومىرگە كەلەتىن ءالى تالاي ۇرپاق رۋحاني ءلاززات الادى. شامامىز جەتىپ، قولىمىزدان كەلگەنشە ءوز ۇلەسىمىزدى قوسىپ، نەگىزىن قالاۋعا ارەكەت ەتىپ جاتقان ءىسىمىزدىڭ اياقسىز قالماي، كەلەشەكتە مۇقاعاليتانۋ عىلىمىنىڭ ءورىسى ۇلعايىپ، ءسوز ونەرىنىڭ سۇبەسى مول، سوقتالى سالاسىنا اينالاتىنىنا سەنىمدىمىن.
استامسىپ، اسقاق سويلەگەندى ۇناتپايتىن حان-ءتاڭىرىنىڭ مۇزبالاعى قۇداي بەرگەن تالانتىن لەرمونتوۆ، پۋشكين، ەسەنيندەرمەن ءبىر قاتارعا قويعىسى كەلمەگەنىمەن، اقيقاتىندا، اقىندىق ىشكى قۋاتى، ءوز وقىرماندارىنىڭ سەزىمىنە اسەر ەتۋى جاعىنان ونىڭ شىعارمالارى ورىس ادەبيەتىنىڭ ءۇش بايتەرەگىنىڭ تۋىندىلارىنان كەم تۇسكەن جوق. .
مۇقاعالي پوەزياسىنىڭ جۇمباعىن اشقىمىز كەلىپ، جىر الىبىنىڭ ولەڭ كىتاپتارىنا قايتا-قايتا ۇڭىلگەنىمىزدە، ءبىز ءتىپتى، ۇلى شايىرىمىزدىڭ شەكسپير، دانتە، پۋشكين، لەرمونتوۆ، ەسەنيندەردىڭ اقىندىق قۇدىرەتى جەتكىزە الماعان سوزدەردى ايتىپ كەتكەنىن وقىپ، قايران قالدىق.
ويىم بار مەنىڭ،
ويىم بار مەنىڭ ەرەكشە.
جاقسىلىق جاۋىپ،
دۇنيەنى مىناۋ سەل ەتسە،
جاۋىزدىقتاردىڭ، جاماندىقتاردىڭ بارلىعىن
كورگە الىپ كەتەم كەرەكسە.
جالعانعا جاقسىلىقتىڭ جاڭبىرىن جاۋعىزۋ ءۇشىن، جاۋىزدىقتاردىڭ، جاماندىقتاردىڭ بارلىعىن و دۇنيەگە وزىمەن بىرگە الىپ كەتۋگە دايار ەكەنىن مالىمدەگەن سىرشىل ليريكتى ءبىز ءتىپتى الەم ادەبيەتىنەن دە كەزدەستىرە المادىق. سونداي-اق:
جەر!
سەنىڭ ەسىگىڭدى قاعىپ تۇرمىن،
سەن بەسىگىم بولماساڭ، ناعىپ تۋدىم؟!
ءوز ۇيامدى وزىمە قيمايسىڭ با،
نەگە مۇنشا پەندەڭدى سابىلتتىردىڭ؟!
جەر!
سەنىڭ ەسىگىڭدى قاعىپ تۇرمىن!
ءوتتى مەنەن،
ءبارى دە ءوتتى مەنەن،
ۇلىڭمىن تىلەۋىڭدى كوپ تىلەگەن.
جەر!
مەنمىن...اداممىن عوي... اياساڭشى!
اداممىن،
كۇندە سەنىڭ ارقاڭدى تەپكىلەگەن.
ءوزىڭنىڭ ءسابيىڭمىن قۇنداقتاعان،
ءتۇسىندىم...
سەنسىز، انا، كۇن جوق ماعان..
اسىلىپ جاۋىر قىلعان ارقاڭنان دا
قويىنىڭ الدەقايدا قىمبات ماعان! – دەگەن مۇڭلى جىردى دا مۇقاعاليدان باسقا اقىن جازا العان ەمەس.
استانا، 2021 جىل
Amangeldi Myrzabek
