قازاقستان اۋماعىنداعى ەڭ ۇلكەن سۋ قويماسى سانالاتىن قاپشاعاي بوگەنىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى نازاردان قالىس قالا بەرەتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. "ادىرنا" ءتىلشىسى تاياۋدا قاپشاعايداعى احۋالدى كوزبەن كورىپ، ارالاپ قايتتى. قالىپتاسقان احۋالعا بايلانىستى ساراپشىلار ءوز ويلارىمەن ءبولىستى.
جاعاسىنىڭ ۇزىندىعى 430 كم، سۋ جينالاتىن الابى 113 مىڭ شارشى شاقىرىمدى قۇرايتىن سۋ قويماسى بۇگىندە ءتۇرلى كاسىپتىڭ وتانىنا اينالعان. 1970 جىلى سۋ ەلەكتر ستانتسياسى ءۇشىن بوگەلگەن ىلە وزەنى قۇياتىن قاپشاعايدىڭ ەكولوگيالىق حال-احۋالى سىر بەرىپ تۇر.
قاپشاعاي بوگەنى — ىلە وزەنى بويىندا، الماتى وبلىسىندا ورنالاسقان. اۋدان بويىنشا تالعار جانە وبلىس بويىنشا ەڭ كوپ حالىق سانى بار ەڭبەكشىقازاق اۋداندارىن قامتىپ تۇر.
بۇدان بولەك قاپشاعاي جاعالاۋى دەمالىس ورنى رەتىندە ەلگە ەلەۋلى. ىلە وزەنىنىڭ وڭ جاق جاعالاۋىنداعى جارتاستارعا سالىنعان سۋرەتتەر جانە سول جاعالاۋداعى «كوشپەندىلەر ءفيلمىنىڭ» دەكوراتسيالارى تۋريستەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن جىل سايىن ارتتىرۋدا. سۋ قويماسىنىڭ جاعالاۋىندا 150-گە جۋىق دەمالىس ورنى ورنالاسقان.
قاپشاعاي جاعالاۋىنىڭ جازداعى كورىنىسى (فوتو: visitkazakhstan.kz)
بۇدان بولەك قاپشاعايدا بالىقتىڭ 26 ءتۇرى (اقمارقا، موڭكە، تۇقى، تابان بالىق، ت.ب.) كەزدەسەدى. ولاردىڭ ىشىندە 16 ءتۇرىنىڭ كاسىپتىك ماڭىزى بار. جىلىنا 2 مىڭ تونناداي بالىق اۋلانادى. قازىرگى تاڭدا بوگەندە 50-دەن اسا ادام بالىق شارۋشىلىعىمەن اينالىسادى.
ينفوگرافيكا: سابينا رىسباي
تىيىم سالىنعان توردىڭ جىرى بىتە مە؟
القيسسا. قاپشاعايدىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى تىكەلەي بالىق اۋلاۋمەن اينالىساتىن بالىقشىلاردىڭ ىسىمەن بايلانىستى.
جوعارىدا اتاپ وتكەندەي وزگە تابيعي سۋ قويمالارىمەن سالىستىرعاندا جاساندى قاپشاعاي سالىستىرمالى تۇردە شاعىن، بىراق مۇندا بالىق اۋلاۋ كاسىبى الماتى وبلىسى بويىنشا ەڭ بەلسەندى ءىس بولىپ تابىلادى. جاقىن ماڭىندا ۇلكەن ازىق-تۇلىك نارىعى بار مەگاپوليس ورنالاسقان. قاپشاعايدىڭ سۋى اعىندى بولعاندىقتان، جەرگىلىكتى بالىق ءونىم رەتىندە جوعارى ساپادا. ول قالادا جانە اۋدان بويىنشا وتە جاقسى سۇرانىسقا يە.
سۋ قويماسى 23 بالىق اۋلاۋ ايماعىنا بولىنگەن. مۇندا بارلىعى 14 شارۋا قوجالىعى بالىق اۋلاۋمەن اينالىسسا، 8 اۋماعى رەزەرۆتە. بارلىعىنىڭ ليتسەنزياسى بار، بىراق تاجىريبە كورسەتكەندەي، مۇندا تابيعاتتى قورعاۋ زاڭناماسى ءجيى بۇزىلادى. كوبىنە بۇل ايماقتا تىيىم سالىنعان بالىق اۋلاۋ قۇرىلعىلارى پايدالىنادى. ماسەلەن – قىتاي اۋلارى.
قىتايلىق بالىق اۋلاۋ تورلارى مونوفيلامەنتتەن جاسالعان. ىسكە جاقسى جارامدى بولعانىمەن ەكولوگيالىق تۇرعىدان اسا قاۋىپتى. بۇلاي دەيتىنىمىز مۇنداي سينتەتيكالىق ءجىپ تاياز سۋعا تۇسسە، وندا بالىقتار، قۇستار، ءتىپتى سۇتقورەكتىلەر دە وعان شاتاسىپ كەتۋ قاۋپى اسا جوعارى. تورعا ىلىككەن تىرشىلىك يەلەرى تىرلىك كەشۋدەن لەزدە قالادى. سوندىقتان قازاقستاندا مۇنداي اۋلارعا تىيىم سالىنعان. بۇل شەكتەۋ قازاقستاندا 2007 جىلدان باستاپ ايتىلا باستادى. ال 2015 جىلى ولاردى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اۋماعىنا اكەلۋگە جانە ساتۋعا تىيىم سالىندى. بۇل تۋرالى 2015 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋىل شارۋاشىلىعى ۆيتسە-ءمينيسترى ەرلان نىسانباەۆ مالىمدەگەن بولاتىن. الايدا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇل زاڭسىز قۇرىلعىلاردىڭ سانى ءالى دە ازايماي وتىر.
تىيىم سالىنعان قىتايلىق اۋلار (فوتو:bambirh_official)
تىيىم سالىنعان قىتاي تورلارى بالىق شارۋاشىلىعى ينسپەكتسياسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ارنايى رەيدتىك جۇمىستارى كەزىندە تابىلادى. سوڭعى بەس جىلدىڭ وزىندە 50 مىڭ شاقىرىمنان اسا تىيىم سالىنعان تورلار انىقتالدى.
كوزبەن كورگەن ماسەلە مايەگى
جۋرناليستىك زەرتتەۋ ماقساتىندا 2-اقپان كۇنى قاپشاعاي سۋ قويماسى ايماعىنداعى جاعدايدى باعدارلاپ قايتتىم. الماتى وبلىسى، ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنا قاراستى كولدى-تولقىن اۋىلدارىنا باراتىن جولمەن تىكەلەي قاپشاعايدىڭ وڭتۇستىك-شىعىس ايماعىن كوزبەن كوردىم. شۇرىق تەسىك جولدارىن قويا بەرگەندە، جاعالاۋدىڭ قىستىگۇنى كوزگە كورىنىپ جاتقان ەكولوگيالىق جاعدايى ءماز ەمەس.
اڭىزاق جەلگە قاراماستان انتالاپ جەتكەن قاپشاعايىمىزدى جەڭىل مۇز باسقان ەكەن. قاتقىل مۇز رەڭى ادام سالماعىن كوتەرمەيتىن، قايىق جۇرمەيتىن كۇيدە. قاراۋىل ماڭىندا 7-8 قايىق تۇراقتاپ تۇر. 2-3 شاقىرىم تارتىلعان سۋدىڭ جەرىن جاعامەن بويلاي ءجۇرىپ شاتاسقان تورلار، شىنى جانە پلاستيك بوتەلكەلەر، قالبىرلار تاعىسىن-تاعى ءتۇرلى قوقىستى كەزدەستىردىم.
قاراۋىل ايماعىنداعى ەسكەرتپە تاقتايشاسى (فوتو: دينا ليتپين)
جاعالاۋ ماڭىنداعى قوقىس (فوتو: دينا ليتپين)
ايماقتاعى جاعدايعا قاتىستى سول ماڭدا قايىعىن رەتتەستىرىپ جۇرگەن بالىقشىلاردىڭ بىرىنەن پىكىر الدىم. 20 جىلدان استام اتا كاسىپ بولعان ىسپەن اينالىسىپ جۇرگەن ەركىن سارسەنباەۆ جاعالاۋداعى جانداردىڭ ەش جاناشىرلىعى جوق ەكەنىن تىلگە تيەك ەتتى.
ەركىن سارسەنباەۆ
بالىقشى
«كاسىپ قىلىپ تۇراقتى تۇردە بالىق شارۋاشىلىعىنا كەلۋىم 1999 جىلدان باستالدى. ەكولوگيالىق ماسەلە قاپشاعايدا وتە وزەكتى. جيىرما جىلدىق تاجىريبەمدە ءتۇرلى جايتتارمەن كەزىكتىم. ءبىرىنشىسى، سۋ تاپشىلىعى سالدارىنان كوبەيۋ كەزىندەگى بالىقتاردىڭ بوستان-بوس قىرىلىپ قالۋى. ىلە وزەنىنەن قاپشاعايعا قۇياتىن تۇسىندا ارنايى وتكەل بار. سول جەردە قىتايداعى سۋارۋ ۋاقىتى باستالعان ۋاقىتتا قاپشاعايدا بالىقتاردىڭ كوبەيۋ كەزەڭى ءجۇرىپ جاتادى. سۋارۋ ۋاقىتىندا ىلەنى وزدەرىنە بۇرىپ العاندا، سۋ تاپشىلىعىنان بەرى قاراي ۋىلدىرىقتى بالىقتار وتپەي قالىپ قويادى. ەكىنشى، توقپەن بالىق اۋلايتىنداردىڭ باسسىزدىعى. توقپەن بالىق اۋلايتىندار قولىنا تۇسكەن بالىعىن الادى، الا الماعانى سۋدا ۋىلدىرىق شاشا المايتىن كۇيدە قالىپ قويادى. ءۇشىنشىسى، انتروپوگەندىك احۋال. ءوزىڭىز كورىپ شىققانداي ادامداردىڭ جاۋاپسىزدىعى. ءىشىپ-جەگەندەرىن جانى اشىرلىقسىز لاقتىرىپ كەتە سالادى. بۇل وتە الاڭداتارلىق جايت» دەدى ەركىن اقۇزاقۇلى.
سۋ استىنا تاستالعان شىرمالعان تورلار (فوتو: دينا ليتپين)
شىنى جانە پلاستماسسا بوتەلكەلەر قالدىعى (فوتو: دينا ليتپين)
بالىقشىلاردىڭ ايتۋىنشا مۇز قاتقان ۋاقىت بولعاندىقتان ازىرگە جۇمىس توقتاپ تۇر ەكەن. ءتيىستى تەكسەرىستەر ۋاقىتىنا ساي جۇرگىزىلىپ وتىرادى دەيدى جەرگىلىكتى جۇمىسكەرلەر. جاعا ماڭىندا تەڭىزدى ساعىنىپ تۇراقتاپ تۇرعان 7-8 قايىقتىڭ قاراسى بايقالدى.
جاعاداعى قايىقتار (فوتو: دينا ليتپين)
ينفوگرافيكا: سابينا رىسباي
ساراپشىلار نە دەيدى؟
تيمۋر ەلەۋسىزوۆ
ەكولوگ، ەكو-امباسسادور، «BAYTAQ» جاسىلدار پارتياسىنىڭ مۇشەسى، دەپۋتات
"ماسەلە وتە كوپ. بىرىنشىدەن، قازاقستان مەن قىتايدان كەلەتىن ەرىگەن سۋلاردىڭ ازايۋى سۋ تاپشىلىعىنا اكەپ سوعادى. ەكىنشى ماسەلە، بالىقشىلاردىڭ ەكولوگيالىق نورمالارعا باعىنباي جۇمىس ىستەۋى، سۋدى لاستاۋى. اسىرەسە قىسقى بالىق اۋلاۋ كەزەڭىنەن كەيىن سۋ تۇبىنەن تابىلاتىن قوقىس مولشەرىن بارشامىز بىلەمىز. سونداي-اق، ءىس جۇزىندە ەشقانداي جولمەن سۋ تازارتىلمايدى. لاس كۇيىندە قالادى. ونىڭ ۇستىنە براكونەرلىك وتە كوپ. ءبىز ەڭبەكشىقازاق پروكۋراتۋراسىمەن بىرگە رەيد جۇرگىزدىك. ناتيجەسىندە بىرنەشە قىلمىستىق ىستەر قوزعالىپ ۇلگەردى، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار كوز جۇمىپ وتىرعان تۇتاس قىلمىستىق توپتاردى انىقتادىق. بالىق اۋلاۋعا تىيىم سالىنعان كەزەڭدەردە ء(ساۋىر-مامىر ايلارىنداعى كوبەيۋ ۋاقىتى – جۋرناليست) ىلەنىڭ قاپشاعايعا قۇياتىن تۇستارىندا اۋ سالىپ بالىق اۋلايتىندار جەتىپ ارتىلادى.
ۇشىنشىدەن، ەنەرگيا تاپشىلىعىنىڭ وتە ۇلكەن قاۋپى بار. نەلىكتەن؟ ويتكەنى سۋ قويماسىندا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە سۋ بولمايدى. وزەن ارناسىنىڭ بويىنان تومەن. جەتكىلىكسىز سۋ سالدارىنان بالقاشقا، ەگىنشىلەردىڭ جۇمىستارىنا دا سۋ جەتپەيدى.
بىراق تۇتاستاي العاندا قازاقستاندا سۋ رەسۋرستارى ماسەلەسى وتە وزەكتى بولىپ وتىر.
جالپى، بۇل ماسەلەلەر ءبىر ۋاقىتتا تۋىندايدى، ال جاقىن ۋاقىتتا قاپشاعايدى جالپى سۋعا جانە كولدىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىنا قاتىستى وتە ۇلكەن پروبلەمالار كۇتىپ تۇر.
سوندىقتان كوپتەگەن ماسەلەلەر بار، قازىر مەملەكەت تاراپىنان انتروپوگەندىك اسەردەن تۋىندايتىن ەكولوگيالىق جاعداياتتارعا ءتيىستى شارالار قاراستىرىلماي، ناقتى شەشىمدەر قابىلدانباي جاتىر دەپ ەسەپتەيمىن".
تالعارباي قونىسباەۆ
«ءال-فارابي» اتىنداعى قازۇۋ «بيولوگيا جانە بيوتەحنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ» PhD دوكتورانتى، زوولوگيا ينستيتۋتى رمم عىلىمي قىزمەتكەرى، يحتيولوگ
«كاسىپتىك ماڭىزى بار سۋ قويمالارى بويىنشا قاپشاعاي ەلىمىزدە الدىڭعى وندىققا كىرەدى. مەملەكەتتىق رۇقسات بويىنشا جىلىنا 900 توننا بالىق الىنادى. ال اقيقاتىندا 2000 توننا ۇستىندە بالىق الىنادى. ىلە وزەنىنىڭ قۇيۋىنا قاتىستى دا مەملەكەتارالىق كەلىسىم بار. وزەن ارناسىن بۇرىپ الۋدى زاڭسىز دەپ ايتا المايمىز. ءسىز ايتقان ىلە وزەنىنىڭ جوعارى جاعىنداعى كوبەيگەن بالىقتاردىڭ بەرى جەتپەۋى راسىمەن بار دۇنيە. كوبەيگەن بالىقتار سۋ جەتىسپەۋشىلىگىنەن سوندا قالىپ قويىپ جاتىر. بۇل دۇنيەنىڭ شەشىمى كوپ. ماسەلەن، قىستا جانە كوكتەمدە جاساندى اۋا جىبەرۋ ءادىسى ارقىلى بالىقتاردى امان الىپ قالۋعا بولادى. ياعني ول قالاي؟ سۋ تاپشىلىعى كەزىندە سۋ قۇرامىندا وتتەگى كوبەيەدى. سايكەسىنشە، بالىقتاردىڭ تىرشىلىگىنە قاۋىپ بار. ال جاساندى اۋا جىبەرۋ ءادىسى (اەراتسيا) ارقىلى وتتەگىنى ازايتا الامىز.
قازىر قىتايلىق اۋلاردى (جوعارىدا اتالعان تىيىم سالىنعان تور - جۋرناليست) زاڭداستىرۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ جاتىر. سەبەبى ەلىمىزدەگى 80% بالىقشىلار قىتايلىق اۋلارمەن جۇمىس ىستەيدى. تىيىم سالىنعان تور بولعاندىقتان بالىقشىلاردىڭ كوبى ونى سۋ قويماعا لاقتىرىپ كەتە سالادى. ال زاڭداستىرىلسا، سايكەسىنشە تىيىم سالىنبايدى. ارتىنشا سىرتقا شىعارىپ، بەلگىلى ءبىر جەرلەرگە تاپسىرىپ كوزىن جويۋعا بولادى. 2021 جىلى 2030 جىلعا دەيىن قازاقستاندا «بالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋ» باعدارلاماسى قابىلدانعان بولاتىن. بۇل جەردە باسىم باعىت اكۆامادەنيەتكە قويىلعان. ياعني، قولدان بالىق ءوسىرۋ ءادىسى. قولدان بالىق ءوسىرۋ ارقىلى ەلىمىزدەگى تابيعي سۋ قويمالارعا تۇسەتىن تاۋەكەلدى ازايتۋ كوزدەلدى. سونداي-اق، تابيعي رەسۋرستى پايدالانۋشىلاردىڭ كاسىبىن قولدان بالىق ءوسىرۋ ىسىنە بەت بۇرۋ ماقسات ەتىلدى. ودان وزگە، قاپشاعايعا جىبەرىلەتىن شاباقتاردىڭ سانىن كوبەيتۋ باستاماسى دا قاراستىرىلعان. قازىرگى تاڭدا باعدارلاما كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسۋدا".
ينفوگرافيكا: سابينا رىسباي
جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەر بىرنەشە باعىت بويىنشا قارقىندى تۇردە قولعا الىنسا شەشىمىن تابادى. ماسەلەن:
- ەكولوگيالىق ساۋاتتىلىقتى قالاي ارتتىرامىز؟ ساراپشىلاردىڭ بولجاۋىنشا، 2048 جىلعا قاراي الەمدە بالىق قالمايدى، ويتكەنى تۇتىنۋشىلاردىڭ تەڭىز ونىمدەرىنە سۇرانىسى پلانەتانىڭ مۇمكىندىگىنەن 2-3 ەسە جوعارى. قاپشاعايدىڭ وزىندە بالىقتىڭ 26 ءتۇرى مەكەندەيدى. وسى قۇندىلىقتاردى ساقتاپ، بالىق تاپشىلىعى جانە سۋدىڭ لاستانۋىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن الەمدىك تاجىريبەنى پايدالانعانىمىز ءجون. الەمدىك تاجىريبەدە Take 3 for the Sea ءادىسى بار. بۇل – قورشاعان ورتانى پلاستيكالىق لاستانۋدان تازارتۋعا ۇمتىلاتىن جانە ىسىراپتىڭ الدىن الۋ شارالارىن قولدايتىن دۇنيەجۇزىلىك قوزعالىس. ونىڭ ميسسياسى قاراپايىم: زياندى قالدىقتاردىڭ تەڭىزدەرگە ءتۇسىپ، تەڭىز ومىرىنە قاۋىپ توندىرمەۋ ءۇشىن تەڭىزگە كەلگەن ادامداردى قوعامدىق ورىننان شىققان سايىن وزدەرىمەن بىرگە كەمى 3 قوقىس الۋعا شاقىرادى. 2009 جىلى اۆستراليادا ويلاپ تابىلعان باستامانى قازىر اقش، كانادا، ۇلىبريتانيا، جاڭا زەلانديا، جاپونيا، كورەيا، يندونەزيا، فيليپين ەلدەرى ءوز ەلدەرىنە ەنگىزىپ ۇلگەردى. باستامادان كەيىن مەملەكەتتەردە ەداۋىر ەكولوگيالىق ۇدەرىس بايقالدى. بۇل ادىستەن كەيىن ەلدەگى ەكو-ساۋات ارتىپ، تەڭىز ماڭىنىڭ لاستانۋى، سۋ تىرشىلىك يەلەرىنىڭ جويىلۋ ستاتيستيكاسى ازايدى. قاپشاعايعا ساپارىمدا كورگەن دەمالۋشى ادامداردىڭ تاستاپ كەتكەن سانسىز قوقىسىن كورگەندە جۇرەگىم اۋىردى. ياعني، بىزگە دە اتالمىش ءۇردىستى ەنگىزۋ كەرەك. مادەنيەتكە، ەكو-ساۋاتقا داعدىلانساق بىزدەگى ەكولوگيا ماسەلەسى ءوز شەشىمىن تابادى.
- سۋ تاپشىلىعى سالدارىنان قىرىلىپ قالىپ جاتقان بالىقتاردى قۇتقارۋىمىز ءۇشىن، شەتەلدە وتە بەلسەندى قولدانىس تاپقان، قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە دە تاجىريبەگە ۇسىنىلىپ جاتقان جاساندى اۋا جىبەرۋ (اەراتسيا) ءادىسى بار. قازىرگى تاڭدا بۇل ءادىس اقش، قىتاي، ءۇندىستان، برازيليا، جاپونيا، گەرمانيا ەلدەرىندە بەلسەندى پايدالانىلادى. سۋعا وتتەگىن جىبەرەتىن اەراتسيا ءادىسى بىرنەشە ارتىقشىلىقتارعا يە:
بىرىنشىدەن، سۋ تاپشىلىعى سالدارىنان كوبەيگەن وتتەگى قۇرامىن ازايتادى، بۇل بالىقتاردىڭ جانە باسقا سۋ اعزالارىنىڭ تىرشىلىگىن جالعاستىرۋعا ىقپال ەتەدى.
ەكىنشىدەن، اممياك پەن باسقا دا زياندى زاتتاردى كەتىرۋ ارقىلى سۋدىڭ ساپاسىن جاقسارتادى.
ۇشىنشىدەن، دەزينفەكتسيا سياقتى سۋدى تازارتۋ پروتسەستەرىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرادى.
تورتىنشىدەن، ورگانيكالىق زاتتاردىڭ توتىعۋىن جوعارىلاتۋ ارقىلى جامان ءيىس پەن بالدىرلاردىڭ پايدا بولۋىنىڭ الدىن الادى. قاپشاعايداعى سۋ تاپشىلىعى سالدارىنان مەزگىلسىز، بوستان-بوس كوبەيۋسىز قالىپ جاتقان ۋىلدىرىقتار مەن تىرشىلىگىن توقتاتقان بالىقتاردىڭ امان قالۋى ءۇشىن اەراتسيا ءادىسىن بەلسەندى پايدالانۋدى ۇسىنامىن. سوندا اتالعان ءتورت ارتىقشىلىققا يە بولىپ، ماسەلە شەشىمىن تابامىز.
- ال انتروپوگەندىك احۋالدان تۋىندايتىن ماسەلەلەرگە بيلىكتىڭ شەكتەۋ ەنگىزۋى اسەر ەتەدى. ارينە، بۇل تۇستا ءبىرىنشى پۋنكتتى، ياعني ەكولوگيالىق ساۋاتتى نىعايتۋ قاجەتتىگى تاعى بار. دەي تۇرعانمەن، ەنگىزىلگەن قاتال زاڭنامانى قاداعالاۋدى قاتايتۋ كەرەك. ماسەلەن ەلىمىزدە بالىقشىلارعا سالىناتىن سالىق پەن بالىق شارۋاشىلىعىنداعى زاڭسىزدىققا قويىلعان جازا كۇشى شەتەلدەردەگىدەي اۋىر دەڭگەيدە. بالىق اۋلاۋ كەزىندە جارىلعىش زاتتاردى، حيميالىق رەاگەنتتەردى، ەلەكتر توگىن جانە ت.ب. پايدالانۋعا تىيىم سالىنعان. ياعني، بالىقتاردىڭ، سۋ جانۋارلارى مەن وسىمدىكتەرىنىڭ جاپپاي جويىلۋىنا اكەلەتىن بارلىق زياندى ارەكەت زاڭمەن قۋدالانادى. مۇنداي بۇزۋشىلىق ءۇشىن ايىپپۇل مولشەرى: 3 000 اەك-كە دەيىن – 8 334 000 تەڭگە، نەمەسە سول مولشەردە تۇزەۋ جۇمىستارى، ياكي 800 ساعات قوعامدىق جۇمىستارعا تارتۋ، نە ءۇش جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى تاعايىندالادى. بۇل جاعدايدا مۇلكى تاركىلەنىپ، بەس جىلعا دەيىن اڭشىلىق پەن كەيبىر ەڭبەك لاۋازىمدارىن اتقارۋعا تىيىم سالىنادى. ال سيرەك كەزدەسەتىن جانە تىيىم سالىنعان جانۋارلاردى زاڭسىز اۋلاعانى ءۇشىن ايىپپۇل ەكى ەسە وسەدى – 6 000 اەك نەمەسە 16 668 000 تەڭگە. تۇرمە مەرزىمى دە التى جىل بولادى. مىنە وسىنداي قاتاڭ زاڭ نورماسى بولعانىمەن، سول دۇنيەنى انىقتاۋ، ءتىنتۋ جۇمىستارىنا دەن قويىلۋ كەرەك. انىقتالعان كۇننىڭ وزىندە «باكە، ساكە»، «ءوزىمىز عوي» دەگەن سلوگاندارسىز بار دۇنيە بارداي ءتيىستى شارا قولدانىلۋ ءتيىس دەپ بىلەمىن.
ديسكلەيمەر: بۇل ماتەريال شەشىم جۋرناليستيكاسى جانرىندا Solutions Journalism Lab جوباسى اياسىندا دايىندالعان جانە اۆتوردىڭ جەكە كوزقاراسىن بىلدىرەدى.
دينا ليتپين،
الماتى وبلىسى
