وتكەن جىلى ورالعا بارعان ساپارىمدا ولكەتانۋ مۇراجايىنان ءبىر ساماۋرىن كوردىم. كوزدىڭ جاۋىن الاتىن ادەمى بۇيىم ەكەن. بۇيىمدى قويشى، مەنى ونىڭ قۇنى تاڭ قالدىردى. ساماۋرىندى ءحىح عاسىردا قازاقتىڭ ءبىر بايى ءجۇز جىلقىعا ساتىپ الىپتى. ءجۇز جىلقى دەگەنىمىزدى تەڭگەگە شاقساڭىز، ء(بىر جىلقىنىڭ باعاسى 500 مىڭ تەڭگە) 50 ميلليوننىڭ قۇلاعى كورىنەدى.
مەن ءحىح عاسىرداعى بايدىڭ مالىن اياپ تۇرعان جوقپىن. ول ءبىر ساماۋرىندى 100 جىلقىعا ايىرباستاپ ارتىندا اڭىز قالدىردى. وسى 50 ميلليوندىق قۇندى جادىگەردى بايدىڭ ۇرپاقتارى ولكەتانۋ مۇراجايىنا تەگىن سىيلاپتى. ءيا، تەگىن سىيلاپتى. بۇل دا بولسا، اتالمىش اۋلەتتىڭ قانىنداعى تەكتىلىكتىڭ، مارتتىكتىڭ ساقتالىپ قالعانىن بىلدىرسە كەرەك.
مەن ساماۋرىنعا ۇزاق قارادىم. بۇل شىنىندا باعاسىنا لايىق تاۋار ما؟ نەگە توقسان توعىز جىلقى ەمەس؟ نەگە ءجۇز؟ وسى ساماۋرىندى قورجىنىنا بوكتەرىپ جاتقان باي كوز الدىمدا كولبەڭدەپ تۇرىپ الدى. انە، شۇرقىراپ ءجۇز جىلقىسىن ساۋداگەر ايداپ بارادى. ال، بۇل بولسا، كۇمىستەي جالت-جۇلت ەتكەن بۇيىمعا قولى جەتكەنىنە قۋاندى ما ەكەن؟ مەنىڭشە، وكىنگەن بولار. ولاي دەيتىنىم، كۇنىنە ءۇش ۋاقىت ىشەتىن شايدى باعالى ساماۋرىنعا قايناتتىڭ با، باعاسىز ساماۋرىنعا قايناتتىڭ با، ءبارىبىر ەمەس پە؟ بايدىڭ جالعىز ويى بولدى. ول ءوزىنىڭ قانداي باقۋاتتى ەكەنىن بارشاعا دالەلدەگىسى كەلدى. ال، دالەلدەپتى... سوندا نە وزگەردى؟ اڭىز قالدى. ول اڭىزدى ارادا ءبىر جارىم عاسىر وتكەننەن سوڭ، مىنە، ءبىز ايتىپ وتىرمىز.
جەردىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرىپ، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى ايداپ بارا جاتقان ساۋداگەر قانداي سەزىمدە بولدى دەسەڭىزشى... ول ءوزىنىڭ ايلاكەرلىگىنە ءسۇيسىندى مە ەكەن؟ بالكىم، ءبىر جىلقىعا العان تاۋارىن ءجۇز جىلقىعا ساتقانىنا ماساتتانعان شىعار. ايتەۋىر، ۇتىلماعان ادام ساۋداگەر ەكەنىنە مەن ءباس تىگۋگە دايىنمىن.
ورال قازاقستاننىڭ باتىسى دەلىك. ەندى، 4 مىڭ شاقىرىم كەرى قايتىپ، حان-ءتاڭىرىنىڭ ەتەگىندەگى ءوز اۋىلىما كەلەيىن. ءبىزدىڭ ەلدە دە قىزىنا ارناپ ءجۇز جىلقىعا ءبىر ىشىك العان نيازبەك دەگەن باي وتكەن. ەل ونىڭ ۇرپاقتارىن «بايدىڭ اۋىلى» دەپ اتايدى. قىزىنا ءبىر ىشىكتى ءجۇز جىلقىعا العان سول نيازبەك باي ءاجى اتانىپ، قاجىلىققا دا بارعان.
«نياز اتام باي بولىپ،
باق قونىپ، قىزىر قاراعان.
جۇمىرتقالاپ تۇبىنە،
بوزتورعاي ۇشقان سابادان.
ءبىر ىشىك الىپ ءجۇز اتقا،
دونەننەن ورگە ساناعان»...
نيازبەك بايدىڭ قىزىنا العان ىشىگى ساماۋرىن سەكىلدى ساقتالىپ قالماعانىمەن، كودەك بايشىعانۇلىنىڭ ولەڭدەرى ارقىلى كەيىنگى ۇرپاققا مۇرا بولىپ جەتتى.
ءبىر قىزىعى ءتۇرلى كىتاپتاردى وقىعاندا، ءحىح عاسىردا مۇنداي دەرەكتەردىڭ از بولماعانىنا كوزىم جەتتى. ماسەلەن، قازاق بايى قۇنىن ءجۇز جىلقىعا باعالاپ ساتىپ العان ساۋكەلە رەسەيدىڭ كۋنستكامەراسىندا ءالى كۇنگە ساقتالىپ تۇر. باسقانى ايتپاساق تا، وسى ءۇش-اق دەرەك ءبىر كەزدەرى قازاق بايلارىنىڭ اراسىندا «بايلىق جارىستىرۋ» باسەكەسى بولعانىن ايعاقتايدى. بۇل باسەكەنىڭ جالپى قوعامعا بەرەرى بولدى ما؟ ودان قازاق ۇتتى ما؟ ۇتىلدى ما؟ سۇراق كوپ، جاۋاپ جوق.
ارينە، ماقتان، اتاق، داڭق، اڭىز كەرەك-اق! بىراق سول اڭىزدىڭ ءبىز ۇڭىلە بەرمەيتىن ءبىر تۇسى بار. سول زاماندا ساماۋرىن، ىشىك، ساۋكەلە دەگەن قازاق ءۇشىن قات دۇنيە بولدى دەپ ايتا المايمىز. بۇل جاي عانا ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ اتاق-داڭقىن ارتتىرۋ ءۇشىن قانداي قۇرباندىققا بولسىن بارا الاتىنىن كورسەتەدى. بىرەۋ مۇنى جومارتتىق-مارتتىك دەر، ەندى بىرەۋ باسقاشا باعالار...
ءبىر قىزىعى ءسىز بەن ءبىز بايدىڭ بايلىعىنا تاڭداي قاعامىز دا، ونىڭ ءجۇز جىلقىسىن ءبىر ساماۋرىنعا، ءبىر ىشىككە نەمەسە ءبىر ساۋكەلەگە ايىرباستاپ العان ايلالى ساۋداگەرلەردىڭ اڭىزىن ۇمىت قالدىرامىز.
ول ايلالى ساۋداگەر نە ىستەدى؟ قالاي ساتتى؟ بايدى قالاي كوندىردى؟ نەگىزگى ءتالىم الالارلىق اڭىز وسى تاراپتان وربىسە، ءبىز ءۇشىن تىڭ اقيقاتتىڭ بەتى اشىلار ما ەدى؟ بىزگە جەتكەن اڭىزدارعا قاراساق ساۋداگەرلەر الدىمەن الۋشىنىڭ نامىسىنا تيەتىن سوزدەر ايتقان. «ەي، ساسىق قازاق! ارى ءجۇر؟ بۇل بۇيىمدى ساتىپ الۋعا سەنىڭ بايلىعىڭ جەتپەيدى» دەيدى ساۋداگەر مۇرنىن ءشۇيىرىپ. بۇل ءسوز كۇندە ماداق-ماقتاۋ ەستىپ جۇرگەن ادامعا اۋىر تيەرى انىق. باي ىزالانىپ: «ال مەنىڭ بايلىعىم جەتپەيتىندەي، ساۋكەلەڭنىڭ قۇنى قانشا ەدى؟» دەيدى قالش-قالش ەتىپ. «ءجۇز جىلقى» دەي سالادى وسىنى كۇتكەن ساۋداگەر! «مىنا سارتقا (نەمەسە كاپىرگە) ءجۇز جىلقىنى ايداپ اكەلىڭدەر» دەيدى اشۋى تارقاي قويماعان باي. ول مەنسىنبەگەن ساۋداگەردى زاتىن ساتىپ الىپ مۇقالتتىم دەپ ويلايدى. ول از بولسا، «قازاقتىڭ ساسىق ەمەس ەكەنىن دالەلدەدىم» دەگەن قۇر قيالعا ەرىك بەرۋى مۇمكىن. ال، قازاقتىڭ پسيحولوگياسىن زەرتتەپ-ءبىلىپ العان ساۋداگەر جەڭىلگەن كەيىپتە كەشىرىم سۇراي قويادى. بىراق، باي سول ءبىر كەشىرىمدى ءجۇز جىلقىسىن شىعىنداپ ساتىپ العانىن بىلمەيتىنى وكىنىشتى.
مۇنىڭ ءبارىن تەرەڭنەن قوزعاپ، نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ قازىرگى ميلليونەرلەرى دە كەشەگى باقۋاتتى بايلاردان ايىرماسى شامالى. اتاق ءۇشىن ات شاپتىرادى. كوكپار بەرەدى. شەتەلدەن ءزاۋلىم سارايلار تۇرعىزادى، توي جاسايدى. وزدەرى تۋرالى جىر-ودا جازعىزادى. ونىسى كىتاپ بولىپ باسىلادى، تەلەەفيرلەردەن كورسەتىلەدى. بىراق، جوق-جىتىككە كومەكتەسپەيدى، الاش بالاسىنىڭ ءبىلىم الۋىنا ينۆەستيتسيا سالمايدى.
الگى ساماۋرىنعا قاراپ تۇرعان كەزدە جۇرەگىم شىم ەتە ءتۇستى. «مۇنداي ءجۇز جىلقىنىڭ قانشاسى رەسەي استى ەكەن؟» دەپ ويلادىم. سول ءجۇز جىلقى قارۋعا اينالىپ، قايتادان قازاقتىڭ باسىنا اڭگىرتاياق ويناتپاعانىنا كەپىلدىك بەرە الاسىز با؟ ويلاۋدىڭ ءوزى اۋىر... قۇداي ىرىس-نەسىبەڭدى ارتتىردى ما، بايلىق بەردى مە، اڭىز بەن ەرتەگى ومىرگە ماس بولۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىر ادامنىڭ بولسىن، وزىڭدەي باي بولۋىنا كومەكتەس! جولىن اش! جاستاردىڭ ءبىلىم الىپ، عىلىمدى يگەرۋىنە سەپتىگىڭدى تيگىز!
كەشەگى وتكەن تاريحتى تارازىلار ءبىز ەمەس. بولارى بولىپ، بوياۋى ءسىڭدى. ونى وزگەرتەرلىك قاۋقارىمىز جانە جوق. بىزگە كەشەگىدەن ساباق الىپ، بۇگىنگىنى ءسوز ەتپەك ءلازىم. ماسەلەن، تۇرىسبەك مامانۇلىنىڭ بالالارى اشقان مەكتەپتەن قانشاما قايراتكەر شىقتى. ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا اشىلعان سول مامانيا مەكتەبىنىڭ ءبىلال سۇلەيۇلى، ابۋباكىر جايشىبەكۇلى، ىبىرايىم مامانۇلى، ءىلياس جانسۇگىرۇلى، ايسەيىت باعرامۇلى، مەيىرمان ەرمەكتاسۇلى، بەيسەنباي كەدەسۇلى سىندى تۇلەكتەرىنىڭ قازاققا ەتكەن ەڭبەگى مەن ساماۋرىننىڭ قۇنىن سالىستىرۋعا كەلە مە؟ تۇرىسبەك قاجى مامانيا مەكتەبىن ۇزدىك بىتىرگەن مەيىرمان ەرمەكتاسوۆ، ماكەي ەركىنبەكوۆ سىندى تۇلەكتەرىن قازان، ومبى، ورىنبور قالالارىنداعى مۇعالىمدەر دايىندايتىن سەمينارياعا جىبەرىپ، وقىتقانىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ وسى تۇرىسبەك باي مۇحامەدجان تىنىشپاەۆتىڭ دا (قازاقتىڭ تۇڭعىش تەمىرجولشىسى) جوعارى ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزىپ بەرمەدى مە؟
ءبىزدىڭ بۇگىنگى بايلار مەن بولاشاقتا باي بولاتىن ۇرپاقتىڭ الدىندا ەكى-اق جول بار. ءبىرىنشىسى، داۋلەتىڭدى شاشىپ، ساماۋرىندى (بالكىم باسقا بولماشى زاتتى) ءجۇز جىلقىعا ساتىپ الاتىن، ەكىنشىسى، تۇرىسبەك مامانۇلى سەكىلدى ءبىلىم مەن عىلىمعا قارجى قۇيىپ، جاستاردىڭ جولىن اشاتىن جول. قايسىسىن تاڭدايتىنىڭىزدى ءوز ەركىڭىزگە قالدىرايىق...
وسى جەردە امەريكالىق دەنيس حوۋپتىڭ مىنا ءبىر مىسالىن ايتا كەتكەن ءجون. دەنيس حوۋپ ايدان جەر تەلىمىن ساتىپ، ميلليون دوللار اقشا تاپقان. حوۋپ ايدى ءوزىنىڭ مەنشىگى ەكەنىن ايتادى. ونىڭ بۇل ەرتەگىسىنە تالاي ادام سەنىپ، ايدان جەر العانىنا ءماز بولىپ ءجۇر.
1967 جىلى بۇۇ ايدى ءبىر مەملەكەتتىڭ عانا مەنشىكتەۋىنە جول بەرىلمەيتىنىن مالىمدەگەن بولاتىن. سول مالىمدەمەگە سۇيەنگەن دەنيس حوۋپ 1980 جىلى بۇۇ-نا حات جازىپ، ايدى ءوزىنىڭ مەنشىگىنە بەرۋدى سۇرايدى. بۇۇ ول وتىنىشكە جاۋاپ قاتپادى. وعان حوۋپ قاراسىن با، ايدى جىرىمداپ ساتا باستايدى. ونىڭ كليەنتتەرىنىڭ اراسىندا الەمدىك ارتىستەر مەن تانىمال ادامدار جەتەرلىك. ءتىپتى، اقش-تىڭ دجوردج بۋش، رونالد رەيگان جانە دجيممي كارتەر سەكىلدى پرەزيدەنتتەرىنىڭ ءوزى حوۋپتىڭ قاقپانىنا ءتۇسىپ، ايدان جەر ساتىپ الىپتى. مۇنىڭ قاسىندا ساماۋرىن، ىشىك، ساۋكەلە دەگەن نەمەنە؟
ءتۇيىن. قوش! زامان وزگەرگەنمەن، سانا وزگەرمەيدى. قازىر دەنيس حوۋپتاردىڭ زامانى. ولاردىڭ ايلاكەرلىگىمەن باسەكەگە ءتۇسۋ ءۇشىن ءبىلىم-عىلىمدى يگەرۋ قاجەت. ارينە، بابالارىمىزدىڭ ءجۇز جىلقىنى وڭدى-سولدى شاشۋى ءبىز ءۇشىن مارتتىك بولىپ كورىنەر. بىراق، «ءجۇز جىلقىنى قيقۋلاپ ايداپ بارا جاتقان ساۋداگەردىڭ ونەرىن مەڭگەرگەندە بۇگىن قانداي ەل بولار ەدىك؟» دەگەن سۇراق كوكەيگە كەپتەلەدى. وتكەندى قويشى، ەرتەڭ وكىنبەۋ ءۇشىن بۇگىن قارەكەت قىلۋ كەرەك..
قانات بىرلىكۇلى،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
