پروفەسسور، اكادەميك ءادىل احمەتوۆتىڭ «ۆيكينگدەردىڭ ىزىمەن» (عىلىمي گيپوتەزالىق تۋىندى) كىتابىنىڭ «بايىرعى ۆيكينگدەردىڭ رۋنيكالىق الىپپەسى مەن ەسكى تۇركى رۋنيكالىق الىپپەسىنىڭ تۇپكى سىرى» دەپ اتالاتىن ءبولىمى بۇدان الدىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلعان. وسى كىتاپتان ءۇزىندى جاريالاۋدى ودان ءارى جالعاستىرامىز. بىرگە وقيىق.
الەمنىڭ امبەباپ ەنتسيكلوپەديالارىنا [1] كوز جۇگىرتسەك، ب.ز.
374 جىلى ەۋروپاداعى باتىس عۇن يمەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان
بالامەر ء(بالاامىر) بولعان. عۇندار 395 جىلى وڭتۇستىك كاۆكازداعى
پارسىلاردىڭ جەرىنە باسىپ كىرگەن. كوپ ۇزاماي، بيلىك حاراتوننىڭ
قولىنا كوشكەن. حاراتوننىڭ اقتار، رۋاس، ايارىس جانە مىڭجىق
دەگەن ۇلدارى بولعان. سول ۇلداردىڭ كەنجەسى اتتيلا - مىڭجىقتىڭ
ۇرپاعى. اتتيلا يمپەريا بيلىگىنە رۋاستىڭ قايتىس بولۋىمەن
بايلانىستى، شامامەن 40 جاسىندا كەلەن سىڭايلى. عۇن يمپرياسى
45-50 شاقتى حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرگەن. ورتا عاسىر
جازۋشىلارىنان قالعان ەنتسيكلوپەديالىق اقپاراتقا قاراعاندا،
اتتيلا قولباسشىلىق ەتكەن عۇن يمپەرياسى 445-43 جىلدار
ارالىعىندا سولتۇستىك يتالياعا باسىپ
كىرىپ، پو وزەنىنىڭ سولتۇستىگىندەگى كوپتەگەن قالالاردى قيراتقان،
سونداي-اق گەرمانيا مەن فرانتسيانى دا قوسا باعىندىرىپ، ءتىپتى ريم
يمپەرياسىنىڭ وزىنە دە قاۋىپ ءتوندىرىپ قويماي، باتىس ريم
يمپەرياسىنىڭ تەرريتورياسىنا دا يەلىك ەتكەن. سوندىقتان دا بولار،
اتتيلاعا ريم يمپەرياسى سالىق تولەپ تۇرعان.
ريم پاپاسىنىڭ حاتشىسى پروسپەردىڭ جازبالارىنا قاراعاندا،
پاپا لەۆ ءريمنىڭ اۆيەنا جانە تريەتيا سەكىلدى ايگىلى تۇلعالارىمەن
بىرگە عۇن يمپەراتورى اتتيلانىڭ الدىنا كەلىپ، ودان يتاليانى
جايىنا قالدىرۋدى وتىنگەن. اتتيلا پاپانىڭ دەلەگاتسياسىنا ىزەت
كورسەتىپ، بەيبىت كەلىسىمگە كەلگەننەن كەيىن دۋنايعا ورالعان. 454
جىلى اتتيلا قايتىس بولعاننان كەيىن باتىس عۇن يمپەرياسى
ىدىرىپ، گەرمان تايپالارى عۇنداردان ءبولىنىپ كەتەدى. ءسويتىپ،
بۇرىنعى ۇلكەن يمپەريا قۇرامىندا تەك قانا تۇركىتىلدەس تايپالار
عانا قالادى.
قالاي دەگەنمەن دە، عۇن يمپەرياسىنىڭ كوشباسشىسى اتتيلا
ادامزات وركەنيەتى مەن تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان تۇلعا ەكەنىن
ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. ويتكەنى ەۋروپا ايماعىندا
اتتيلا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ريم يمپەاتورلارى يۋلي تسەزار نەمسە
الەكساندر ماكەدونسكي سەكىلدى ۇلى يمپەراتورلاردان كەم
سانالمايدى. اتتيلا تۋرالى ايتىلعان بۇل ءتۇيىننىڭ ايقىن دالەلىن
كەز كەلگەن وقىرمان بايىرعى سكانديناۆيالىق ۆيكينگدەر داۋىرىندە
يسلاند تىلىندە جازىلعان ەكى كىتاپتان تۇراتىن فولكلورلىق “ەددا”
ەپوسىنان دا تابا الادى. XIII عاسىردا جارىق كورگەن اتالمىش ەپوس
تەك يسلانديالىق تۋىندى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ول
جالپىگەرماندىق ادەبي مۇراعا جاتادى. ەددانىڭ العاشقى كىتابى
پروزا ۇلگىسىندە جازىلسا، سوڭعىسى پوەتيكالىق جانردا جازىلعان.
سوندىقتان دا ءبىرىنشى كىتاپ - “كىشى ەددا”، ال ەكىنشىسى “ۇلكەن
ەددا” دەپ اتالىپ كەتكەن. دەي تۇرعانمەن، پوەتيكالىق جانرداعى
“ۇلكەن ەددا” بۇل كۇندە تۇپكى تەگى ورتاق گەرمان توبىنداعى بارلىق
حالىقتاردىڭ ورتاق ميفولوگياسىنىڭ بۇگە-شىگەسىن قامتيتىن
بىرەگەي دەرەككوزى بولىپ تابىلادى [2].
وسى تۇستا ‘بايىرعى يسلانديالىق ۆيكينگدەردىڭ ەددا
ەپوسىنان نەمەسە بايىرعى گەرمان قيسسالارى مەن ۆاتيكان
جازبالارىنان اتتيلاعا قالايشا ورىن بەرىلگەن؟’دەگەن سۇراقتىڭ
تۋاتىنى زاڭدى دەپ ويلايمىن. سوسىن، بۇل سۇراقتىڭ
وقىرمانداردىڭ دا كوكەيىندە تۇرۋى ابدەن مۇمكىن. دەي تۇرعانمەن،
تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ باجايلاساق، بۇل ريتوريكالىق سۇراقتىڭ جاۋابى
وسىعان دەيىن بىزدەر ۇسىنعان كۇللى ماتەريالدىڭ ىشىندە تۇرعانىنا
انىق كوز جەتكىزۋگە بولادى. ويتكەنى ول ماتەريالداردىڭ ىشىندە
تاريحي، ارحەولوگيالىق، گەنەتيكالىق، دنك-گەنەاولوگيالىق،
لينگۆيستيكالىق (ەتيمولوگيالىق، جانە رۋنيكالىق) جانە شەتەل
عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە اتاپ وتىلگەندەي، ۆيكيگدەردىڭ ارعى
تەگىنىڭ بايىرعى سكيفيادان نەمەسە بۇگىنگى قازاقستان
تەرريتورياسىنان تامىر الاتىندىعى انىق كورسەتىلگەن.
عۇنداردىڭ قولباسشىسى اتتيلا تۋرالى اڭىزدىڭ ەندى ءبىرى -
اتتيلانىڭ تاعى تۋرالى ءاپسانا. بۇل ءاپسانانىڭ ناقتى دالەلى
يتاليانىڭ سولتۇستىگىندەگى ۆەنەتسيا ماڭىنداعى تەڭىز سۋىنىڭ تاياز
جەرىندە ورنالاسقان تورچەللو ارالىندا دا كەزدەسەدى.
سونىمەن قاتار، عۇن يمپەرياسى مەن اتتيلا تۋرالى تۇشىمدى دەرەك كوزدەرىن
رەسەيدەگى جدانوۆ اتىنداعى لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 1951 جىلى
جارىققا شىعارعان تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ا.ن. بەرشتامنىڭ
«وچەرك يستوري گۋننوۆ» («عۇندار تاريحىنىڭ وچەركى»] [3] اتتى
تۋىندىسىنان دا تابۋعا بولادى.
الايدا جوعارىداعى دەرەك كوزدەرى عۇن يمپەرياسى مەن ونىڭ
اتاعى جەر جارعان يمپەراتورى اتتيلا تۋرالى جارىق كورگەن
دۇنيەلەر تەك وسىلارمەن عانا شەكتەلەدى دەگەندى بىلدىرمەيدى.
مۇنىڭ ناقتى دالەلى رەتىندە تومەندە كەلتىرىلگەن سىلتەمەلەردى
كورسەتسەك تە جەتكىلىكتى دەگەن ويدامىز. ويتكەنى ولاردىڭ ىشىندە
الەمنىڭ ءارتۇرلى تىلدەرىندە جارىق كورگەن ادەبي تۋىندىلار دا،
مۋزىكالىق شىعارمالار دا، كوركەم نەمەسە دوكۋمەنتالدى نەمەسە
مۋلتفيلمدەر دە، ۆيدەوويىندار دا جەتىپ ارتىلادى.
اتتيلاعا ارنالعان ادەبي شىعارمالار:
دانتە سدەلال اتتيلۋ ودنيم يز پەرسوناجەي سۆوەي «بوجەستۆەننوي
كومەدي» (1321), نازۆاۆ ەگو «بيچوم زەملي».
گەزا گاردوني، يستوريچەسكي رومان «نەۆيديمىي چەلوۆەك» / «A
láthatatlan ember» (1901).
ەۆگەني زامياتين، رومان «بيچ بوجي»، 1935.
دميتري كەدرين، پوەما «سۆادبا»، 1940.
لۋي دە ۆول. «اتتيلا». م.: ەكسمو، 1996.
سولوۆەۆ اناتولي. «اتتيلا: سوكروۆيششا اتتيلى». يستوريچەسكي
رومان. م.، 1997.
بۋۆە-اجان م. «اتتيلا — بيچ بوجي» (سەريا جزل), م.، 2003.
ەدۆارد حاتتون. «اتتيلا. پرەدۆوديتەل گۋننوۆ». م.، 2005. (Nomen
est omen).
يۆان بيلىك. «مەچ ارەيا». رومان. كيەۆ، 2005.
ديتريح ۋيليام. «بيچ بوجي». يستوريچەسكي رومان. م.، 2008.
ۋيليام نەيپير. «اتتيلا» (چەلوۆەك يلي دەمون). م.، 2008.
Michael Curtis Ford. «The sword of Attila»، St. Martin’s Press, 2006.
Christopher Kelly. «Attila the Hun: Barbarian Terror and the Fall of the
Roman Empire»، Bodley Head, 2008.
مۋزىكالىق شىعارمالار:
«اتتيلا» (1846) — وپەرا يتاليانسكوگو كومپوزيتورا دجۋزەپپە
ۆەردي.
«Attila» (2004) — پەسنيا يز البوما «The Glorious Burden»
امەريكانسكوي حەۆي-مەتال گرۋپپى Iced Earth.
«اتتيلا» (2007) — پەسنيا يز البوما «جاتۆا» دميتريا رەۆياكينا.
«اتتيلا» (2011) — پەسنيا يز البوما «فەنيكس» روسسيسكوي حەۆي-
مەتال گرۋپپى «اريا».
«Attila» (2011) — دەبيۋتنىي البوم كازاحسكوي ەتنيچەسكوي حەۆي-
مەتال گرۋپپى «الداسپان».
«Attila» (س 2005 — ن.ۆ.) — دەتكور-گرۋپپا يز اتلانتى.
كوركەم فيلمدەر:
«نيبەلۋنگي: مەست كريمحيلدى» / «Die Nibelungen: Kriemhilds
Rache» (ۆە́يمارسكايا رەسپۋبليكا; 1924) رەجيسسيور فريتس لانگ، ۆ رولي
كوروليا اتتيلى — رۋدولف كلياين-روگگە.
«اتتيلا» (يتاليا-فرانتسيا، 1954). ۆ رولي اتتيلى — ەنتوني
كۋينن (ناست. يميا — انتونيو واحاكا).
«زناك يازىچنيكا» (سشا، 1954). ۆ رولي اتتيلى — دجەك
پەلانس (ناست. يميا — ۆلاديمير يۆانوۆيچ پالاگنيۋك).
«نيبەلۋنگي: مەست كريمحيلدى» / «Die Nibelungen, Teil 2 —
Kriemhilds Rache» (فرگ، يۋگوسلاۆيا; 1967) رەجيسسيور حارالد
راينل، ۆ رولي كوروليا اتتيلى — حەربەرت لوم.
«تەحنيكا ي ريتۋال [it] » (يتاليا، 1972). رەجيسسيور — ميكلوش يانچو. ۆ
رولي اتتيلى — يوجەف ماداراش.
«اتتيلا-زاۆوەۆاتەل» (2001) — ميني-سەريال، ۆ رولي
اتتيلى — دجەرارد باتلەر.
اتتيلا (وجيۆشي ەكسپونات مۋزەيا ەستەستۆەننوي يستوري نيۋ-
يوركا) تاكجە ياۆلياەتسيا ودنيم يز گەروەۆ فيلموۆ «نوچ ۆ مۋزەە»،
«نوچ ۆ مۋزەە 2» ي «نوچ ۆ مۋزەە 3». ەگو رول يسپولنيل پاتريك
گاللاحەر.
دوكۋمەنتالدىق فيلمدەر:
تاينى درەۆنوستي. ۆارۆارى. چاست 3. گۋننى (سشا; 2003).
اتتيلە پوسۆياششيون 45-مينۋتنىي فيلم BBC ۆ تسيكلە «ۆەليكيە
ۆوينى [en] ». رول اتتيلى يسپولنيل اكتيور روري ماككانن.
ۆو ۆتوروي سەري ۆتوروگو سەزونا پەرەداچي نەپوبەديمىي ۆوين،
سراۆنيۆايۋت ورۋجيە ي تاكتيكۋ اتيللى ي الەكساندرا ماكەدونسكوگو.
مۋلتفيلمدەر:
اتتيلا ۆ ۆيدە زومبي پوياۆلياەتسيا ۆ مۋلتسەريالە «ماسكا» (The
Mask: The Animated Series [en] ، 1995) ۆ 13 سەري پەرۆوگو سەزونا (All
Hallow’s Eve). پو سيۋجەتۋ سەري ۆىياسنياەتسيا، چتو ماسكا لوكي كوگدا-
تو پرينادلەجالا اتتيلە.
كومپيۋتەرلىك ويىندار:
اتتيلا پوياۆلياەتسيا ۆ دوپولنەني ك كومپيۋتەرنوي يگرە Age of
Empires II, The Conquerors, گدە ەست پوسۆياششيوننايا ەمۋ كامپانيا، ا
تاكجە ۆ پەرەيزدانياح يگرى، Age of Empires II HD ي Age of Empires
II: Definitive Edition.
اتتيلا پوياۆلياەتسيا ي ۆ يگرە Sid Meier’s Civilization V, كاك ودين يز
دوستۋپنىح ليدەروۆ.
اتتيلا ياۆلياەتسيا تسەنترالنىم پەرسوناجەم ۆ يگرە Total War: Attila.
دو ەگو روجدەنيا فراكتسيۋ گۋننوۆ نەۆوزموجنو ۋنيچتوجيت، ا دليا ەيو
رازگروما نەوبحوديمو تريجدى ودەرجات پوبەدۋ ناد ساميم اتتيلوي.
اتتيلا — ودين يز وسنوۆنىح پەرسوناجەي يگرى Fate/Extella: The
Umbral Star.
سىلتەمە جاسالعان دەرەك كوزدەرى:
1.The Encyclopedia Britannica; بولشايا سوۆەتسكايا
ەنتسيكلوپەديا (بسە);
Wikipedia جانە ۆيكيپەديا ەركىن ەنتسكلوپەديالارى.
2. Edda Icelandic Literature written by the Editors of
Encyclopedia Britannica. See Article History.
3. بەرنشتام ا.ن. «وچەرك يستوري گۋننوۆ».
ءادىل احمەتوۆ
(جالعاسى بار)
