كۇللى الەمدى دارگەيىنە كەلتىرگەن ارعى بابالاردى قوزعاماي-اق قويايىق، بىزگە بەرگى تاۋاريحتىڭ ءوزىنىڭ ايتار حيكمەتى مەن بەرەر نىعمەتى جەتەرلىك. كەيبىر تاريحي دەرەكتەردە قاسقا جولدى قاسىم حان تۇسىندا ۇران وت جاعىلعاسىن-اق قيان دالانىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن ءبورىلى بايراعى جەلكىلدەگەن، كوكساۋىت قۇرسانعان الامان ءبىر جەتىدە تۋ تۇبىنەن تابىلعانى ايتىلادى. كەشەگى بايباقتى سىرىم مەن قاھارمان كەنەسارى، سىدىق سۇلتاننىڭ ساربازدارى دا قارۋى قاپىسىز، كۇشى باسىم رۋسيا اسكەرىنە قارسى تەڭ ەمەس شايقاستاردا دەسى باسىم شىعىپ وتىردى. ول جەڭىستەر، ارينە قۇدايعا بايلانعان اسقاق رۋح، دالالىق دانالىق، ەسەپسىز ەرلىككە قوسا، قۇرساعى سۋ تاعى سۋىننىڭ ساۋلەسىمەن سۋارىلعان، قۇلان-دومباي، تارپاڭدارعا بۋدانداستىرىلعان كوكمويناق تۇلپارلاردىڭ دا ارقاسىندا بۇيىرعان. تالاي اياعىن ءار جەردەن باسقان ورىستىڭ پاڭ قولباسشىلارى قازاق لاشكەرلەرىنىڭ ابجىلدىگىنە قايران قالىپ، توتەننەن تاپ بولا كەتەتىن قاندى قۇيىنعا قارسى قىلار قايران تاپپاي ويلارى ويران، اقىلدارى ايران بولعان.
تاريح تارازىسى شايقالعان ءبىر تۇستا، ابىل ۇرپاعىنىڭ جۇرەگىنە ارام قان اينالدى، سول-اق ەكەن ىشىنە الالىق كىردى، ىسىنەن بەرەكە قاشتى. كەشەگى بايتاق دۇنيەنى ارۋاعى باسقان، الاپاتى اسقان ابىل ۇرعىنى قابىل اۋلەتىنەن وڭباي جەڭىلدى. زامان ازدى، زاڭ توزدى. كۇللى كەپيەت-قازىناڭدى جات قولدى قىلدى. سونىڭ ىشىندە زاۋال جىلقىعا دا الا-بولە تونگەن. سەبەبى ايلالى دۇشپان قازاقتىڭ اتتان تۇسسە، ارۋاعى قاشاتىنىن جاقسى ءبىلدى. سوندىقتان دا ءبىز زامانىندا:
...تۇياقتارىندا اي جانىپ،
كەشەگى جۇرگەن بايگى الىپ –
سىدىرۋ ارقا، سىلۋ ءتوس
شاراگوز الماۋىتتارىم
ايدالىپ جاتتى، ايدالىپ.
جال-قۇيرىقتارى ءسۇزىلىپ،
جانارى كوككە ءۇزىلىپ –
قاساپحانالارعا جوسىلدى
قاناتى قاندى اققۋلار سىندى ءتىزىلىپ.
ءتۇستى دە زاۋال قۇرىعى،
قۇلاندار قۇساپ قۇرىدى –
بابامنىڭ مىنگەن كۇلىگى،
قامبار-اتانىڭ تۇلىگى،
سۋ تاعى – سۋىننىڭ قۇلىنى، – دەپ زاريعاپقانبىز.
تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جىلدارى دا تۇلپارلارىمىزدىڭ تاعدىرى تالكەكتەن قۇتىلمادى. ات سپورتى قايداعى ءبىر ساقالدى ساۋدايى – سالافيت-ساتقىنداردىڭ قولىندا كەتتى. ولار وڭشەڭ وزدەرى سىقىلدى تەكسىز «ينوماركا» اتتاردى اكەلىپ، دالامىزدى الا شاڭ قىلدى...
بۇگىن مادەنيەت ءمينيسترى د.اباەۆ «ۇلى دالا جورىعى» اتتى 1200 شاقىرىمدىق مارافون-بايگەنى جاريالاعاندا، وبالى نە كەرەك، تومەنشىك ەڭسەم تىكەيىپ، تولەجىگەن جالىم كۇدىرەيىپ-اق قالدى. اڭگىمەنىڭ اشىعى، ءبىز دۇنيەگە ءتول بەدەرلەرىمىزدى ايشىقتاپ قانا تانىلا الامىز. جالىندا كۇن اۋناعان، قۇيرىعىندا قۇيىن ويناعان جىلقىنى العاش قولعا ۇيرەتكەن بابالاردىڭ ءزاۋزاتىمىز. ءتۇپباستاۋدى تانىپ، حاس ونەرىمىزدى يگەرسەك، ۇلتتىق كود تا، مادەنيەت تە، ءتىل دە، ءدىن دە، دەنساۋلىق تا، ينۆەستيتسيا دا، ەكونوميكانىڭ كۇللى كىلتيپان-كىلتتەرى دە سوندا! وتكىزىلگەلى وتىرعان وسىناۋ شارا يگى ءىستىڭ باستاماسىنداي كورىندى. بۇدان بۇرىن رەسەيدە «چەركەس دەربيى» اتتى 1000 شاقىرىمدىق جارىس وتكەن. وندا كاباردين جىلقىسىن مىنگەن 11 شاباندوز قاتىسىپ، ۇشەۋى 10 كۇندە مارەگە جەتكەن. ءبىزدىڭ سايىستىڭ مەجەسى – 1200 شاقىرىمدى 12 كۇندە الۋ. استانا مەن سوزاق كەنتىنىڭ كەڭىستىگى قامتىلادى. بۇل باياعى بابالار داۋىرىنەن بەرى ەستىلمەگەن ءدۇبىر. مۇنىڭ جانە ءبىر سيمۆولدىق ءمانى بار. بۇدان 181 جىل بۇرىن، ياكي 1841-ءدىڭ ءدال وسى قىركۇيەگىندە حان كەنەسارى مەن ەر جانعوجانىڭ ساربازدارى قوقان حانىنان سوزاق قامالىن تارتىپ العان. ءسويتىپ «قايدا بارساڭ قوقان بار، قوقاڭداعان اكەڭ بار» دەپ بۇگەجەكتەپ قالعان بەيشارا قانداستارىمىزدى ۋاقىتشا بولسا دا ەرلىك داۋرەندەرىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ازاتتىققا شىعارعان. بالكىم، بۇل شارا دا ۇلى دالانى ءدۇر سىلكىنتەر ىزگى ىستەردىڭ باستاماسى بولار؟.. تۇلپارلارىمىزدىڭ ءدۇبىرىن ەستىپ، وسيەتتى قارا شالدارىمىز ايتىپ كەتكەن: «ارۋاقتىڭ سەسى شىعار، اۋليەلەردىڭ كوشى قايتا ورالار» مىناۋ قاسيەتى كوشكەن، كەپيەتى قاشقان دالاعا؟ كىم ءبىلىپتى؟..
سۆەتقالي نۇرجان
