قازاق كيىمدەرىنىڭ ارعى تەگى سوناۋ ساق، ءۇيسىن، عۇن، قاڭلى، تۇركى داۋىرلەرىنەن ساباقتالادى. تاريحي جازبالارعا نەگىزدەلسەك، سوناۋ قولا ءداۋىرىنىڭ وزىندە اقتاردىڭ مالدى قولعا ۇيرەتىپ، ونى ارتىس، ءمىنىس كولىكتەرى رەتىندە ايدالانۋمەن بىرگە، تەرىسىنەن كيىم جاساپ، ەتىن، ءسۇتىن ازىق رەتىندە ءارتۇرلى تۇتىنۋ بۇيىمدارىن جاساعاندىعى ايتىلادى.
«حاننامانىڭ» 94-بۋما عۇنبايانىندا: «...ەل باسىلارىنان تارتىپ قاراشالارىنا دەيىن ەت جەپ، تەرىدەن كيىم كيەدى، تون جامىلىپ، كيىز توسەنەدى...» دەلىنگەن («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»، 432-بەت).
بىراق سول كەزدىڭ وزىندە-اق بۇلار تەرى وڭدەپ، كيىز باسىپ، وسىدان وزدەرىنە لايىق كيىم دايىنداۋمەن بىرگە باتىس پەن شىعىستىڭ دامىعان ەلدەرىنەن ءارتۇرلى بۇيىمداردى الدىرىپ، ولاردى دا پايدالانا بىلگەن.
سوعىس، ياكي تارتۋ نەمەسە ساۋدالاسۋ ارقىلى ولاردىڭ اسىل زاتتارىن الىپ، ءوزىنىڭ كيىم مادەنيەتىن دامىتىپ وتىرعان. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 174-جىلى حان اۋلەتى عۇن تاڭىرقۇتىنا جولداعان حاتىندا «تاڭىرقۇتى اقىلگوي ابىز، جارشى جيان ارقىلى ايرىقشا سالەمدەمە رەتىندە كوكتىڭ ۇلى كيۋگە ارنالعان تورعىن استارلى زەر شاپان، زەر بەشپەت، قامقا تىستى جەلبەگەي، التىن تاراق، التىن كىسە، التىن توعا، 10 ورام تورقا، 20 ورام قامقا، 40 ورام قىزىل باتسايى، 40 ورام كوك تورعىن جىبەردىم» دەلىنگەن (بۇل دا سوندا، 452-بەت).
قازاقستان عالىمدارى كەگەن وزەنىنىڭ بويىنداعى اقتاس قونىسىنا جۇرگىزگەن ارحەولوگيالىق قازىندىلارعا جاساعان زەرتتەۋىندە: «ءۇيسىن وتباسىنىڭ تاعامى – ەت، ءسۇت جانە ءتۇرلى وسىمدىكتەر بولعان. ەرلەر، ايەلدەر جانە بالالار جۇننەن،
تەرىدەن جانە جىبەكتەن تىگىلگەن كيىمدەر كيگەن. جىبەك جانە باسقا بوتەن ەل بۇيىمدارى نە ساۋدا ارقىلى اكەلىنگەن، نە ءۇيسىن شونجارلارى سوعىس شاپقىنشىلىعى كەزىندە قولعا تۇسىرگەن»، – دەپ جازعان.
ودان بەرىرەك داۋىرگە ورالار بولساق، تاريحي ەستەلىكتەرگە VII عاسىردىڭ باس شەنىندە وتكەن باتىس تۇرىك قاعانى يابعۇنىڭ جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەردىڭ كيىمى تۋرالى بۋددا موناحى شۋانزاڭ بىلاي دەپ جازادى: «قاعان جاسىل جىبەك جەلبەگەي كيگەن، ونىڭ قاسىنا ەرگەن 200-دەي تارحانى بار. ولار قامقا جەلبەگەيلەر كيگەن، شاشتارىن بۇرىمداپ ورگەن. باسقا سارباز - دارى اڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن ىشىك كيگەن، بورىكتەرى جۇمساق ماتادان تىگىلگەن، قولدارىنا ايبالتا، ساداق، تۋ ۇستاعان. اتتارى وڭشەڭ سايگۇلىك. تۇيە، ات مىنگەن ادامنىڭ كوپتىگىنەن كوز سۇرىنەدى...». ودان ارى قاعاننىڭ كيىز ءۇيى تۋرالى ايتقاندا: «ونىڭ التىنمەن ساندەلگەنى سونشالىق، ءتىپتى كوز قاراتپايدى...» («قازاقستان تاريحى»، 1- توم، 301-بەت).
مىنە، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ كيىمدەرى، كيىم مادەنيەتى بۇرىننان، سوناۋ ارعى زاماننان تاياۋ جىلدارعا دەيىن ءوزىنىڭ ساندىلىگى، كوركەمدىگى جانە جيناقى، رەتتىلىگى جاعىنان سونداي تاماشا ءارى كوز سۇرىندىرەرلىك دارەجەدە ءساندى بولعان. مۇنى باسقا ەجەلگى حالىقتاردىڭ شۇبالاڭداعان، سيىقسىز، جالباجۇلبا كيىم ۇلگىلەرىمەن سالىستىرىپ كورسەڭىز، الدەقايدا ءساندى ەكەنىن، ءبىزدىڭ قىزدارىمىزدىڭ جەلبىرلى كويلەگى، ۇكىلى باسكيىمى كوپتەگەن ەلدەردىڭ وسى زامانعى ساحنا كيىمىنە اينالىپ بارا جاتقانىن جۇرتتىڭ ءبارى دە كورىپ-ءبىلىپ وتىر.
قازاق كيىمدەرىنىڭ تۇرلەرى مەن جاسالۋى
قازاق كيىمدەرى باسكيىم، بەلكيىم، بۇتكيىم، اياقكيىم، ت.ب. تۇرلەرگە بولىنەدى. باسكيىمگە – قالپاق، تىماق، تاقيا، شارشى (بالالاردىڭ باسىنا تارتىلاتىن شارشى شىت), ساۋكەلە، كيمەشەك-شىلاۋىش، جاۋلىق، سالى، جەلەك، ت.ب. كىرەدى. بەلكيىم قاتارىنا قىسقا تون، كۇرتى، بەشپەت، كۇرمەك، جەيدە، كويلەك، كازەكەي سياقتىلار كىرەدى. بۇتكيىم توبىنا – شالبار، سىم، دامبال، تىزەقاپ، اياقكيىمگە ساپتاما ەتىك، ەتىك، شاقاي، بايپاق، ءماسى، كەبىس، كالوش، ت.ب. كىرەدى. بۇدان سىرت قاپتال شاپان، قاپتال ىشىك، قاپتال تون، كۇپى، شەكپەن، قايىرما جاعالى شاپان، جەلبەگەي، كەبەنەك سياقتى ءىرى تۇرپاتتى كيىمدەر «سىرت كيىمدەر» دەپ اتالىپ، قالعان جەڭىل كيىمدەر ىشكيىم توبىنا كىرەدى. قازاق كيىمدەرى نەگىزى قازاق دالاسىنىڭ وزىنەن وندىرىلەتىن. حالىق ءوزى جەرگىلىكتى ادىسپەن دايىندايتىن اڭ تەرىلەرىنەن، مال تەرىلەرىنەن، مال جۇنىنەن يىرىلگەن جىپتەردەن، مال جۇنىنەن باسىلعان ءار الۋان كيىزدەردەن جاسالىپ دايىندالادى. ەل ىشىندە ءارتۇرلى ۇلگىدە كيىم پىشەتىن، ونى مانەرىنە كەلتىرىپ تىگە الاتىن ءارى ءارتۇرلى ورنەك سالىپ كەستەلەپ، تاماشا ۇلتتىق مانەر كىرگىزەتىن شەبەرلەر بولادى. كەيىن كەلە توقىما بۇيىمدار دۇنيەگە كەلدى. سوعان ساي ورنەكتى توقىما كيىمدەر دە توقىلاتىن بولدى. اسىرەسە جىبەك كەزدەمەلەر، جۇننەن توقىلعان سان الۋان شۇعالار، ماقتادان، كەندىردەن توقىلعان كەزدەمەلەر پايدا بولعان سوڭ قازاق شەبەرلەرى وسىلاردان پايدالانا وتىرىپ، تەرى كيىمدەردى سان قۇبىلعان كەزدەمەلەرمەن تىستاپ، استارلاپ نەمەسە سىزدىقتاپ ويۋ-ورنەك پەن كەستەنىڭ نە الۋان تۇرلەرىن دۇنيەگە اكەلدى. انىعىراق ايتقاندا قالا كيىمى مەن دالا كيىمىن – وسى ەكى ءتۇرلى ۇلگى، ەكى ءتۇرلى شيكىزاتتى پايدالانىپ ءارى ولاردى شەبەرلىكپەن ۇشتاستىرىپ، كيىم ۇلگىسىنىڭ جاڭا فورماسىن شىعاردى. سول سەبەپتى قازاق ساحاراسىندا تىماقتىڭ، ساۋكەلەنىڭ، تاقيانىڭ، شاپان مەن ىشىكتىڭ، بۇتكيىم مەن اياقكيىمنىڭ سان الۋان ءتۇرى، سونداي-اق جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سالت-ساناسىنا ۇيلەسكەن، سولار ۇناتىپ كيەتىن جەرگىلىكتى ۇلگىدەگى نەمەسە رۋلىق-تايپالىق ۇلگىدەگى كيىمدەر – قىپشاق تىماق، نايمان تىماق، كەرەي تىماق، تۇلكى ىشىك، ورمان ىشىك، قۇندىز ىشىك، پۇشپاق ىشىك، ت.ب. دالا ساۋلەتىن ارتتىرىپ، حالىق تۇلعاسىن بيىكتەتىپ تۇراتىن، كورگەن جاننىڭ كوزىن سۇيسىندىرەتىن ناعىز ۇلتتىق ۇلگىدەگى تاماشا كيىمدەر دۇنيەگە كەلدى.
بۇل كۇندەرى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز الدەقاشان كيىپ، قىزىعىن كورىپ بولعان سول قاسقىر ىشىك، قابىلان ىشىك، سىلەۋسىن ىشىكتەردى قالانىڭ قولى جەتكەن ۇلىقتارى تاپسا كيەتىن بولىپ ءجۇر.
جازۋشى، ەتنوگراف، باسپاگەر زەينوللا سانىكتىڭ كوپ تومدىق ەڭبەگىنىڭ 280-294 بەتتەرىنەن الىندى.
ماقالانىڭ جالعاسىن وقۋ ءۇشىن سىلتەمەنى باسىڭىز.
