قان توگىلگەن قاڭتار قاقتىعىسى ۇلكەن وزگەرىستەرگە جول اشتى. الايدا، حالىقتىڭ كوڭىلى ءالى دە تىنىشتالماق ەمەس. 1993 جىلعى كونستيتۋتسيانى قايتارعىسى كەلەدى. سونداي-اق، جازىقسىز جانداردىڭ قامالىپ، قۋدالاۋىنا قارسى. “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى بەلگىلى زاڭگەر الماباەۆ اليبەك مىرزامەن وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە اڭگىمە ءوربىتتى.
-پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ “جاڭا قازاقستان” داۋىرىنە كوشەمىز دەگەندەي قىلدى. ءبارى جاڭاشالانسا، ءبىزدىڭ زاڭدى دا جاڭارتۋ قاجەت پە؟
-ءيا ءبىزدىڭ قولدانىستاعى كەيبىر زاڭداردى تۇبەگەيلى تۇردە وزگەرتىپ، ولارعا زامان تالابىنا ساي وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلۋى اسا وزەكتى.
ول زاڭداردىڭ ەڭ باستىسى: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى «سايلاۋ تۋرالى زاڭ»، «بەيبىت شەرۋدى ۇيىمداستىرىپ، وتكىزۋ ءتارتىبى تۋرالى» ت.ب.
-ءار سالا بويىنشا قىلمىس كوبەيمەسە، ازايماي جاتىر. ول بالا قۇقىعىنان باستاپ تۇگەل قوعام دەرتىنە اينالدى. ءدال وسى وزگەرىستەر ناۋقانىن ەڭ ءبىرىنشى نەدەن باستاۋ كەرەك؟
-ەڭ باستىسى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وزىندە رەفورما جاساۋ كەرەك. ءبىزدىڭ مەملەكەتتە بۇگىنگى ۋاقىتتا قىلمىستىڭ الدىن-الۋ شارالارى تەك قاعاز جۇزىندە عانا جۇزەگە اسۋدا.
سول سەبەپتى ءبىرىنشى كەزەكتە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا رەفورما جاساۋ ارقىلى قىلمىستىڭ الدىن-الىپ، سوتقا دەيىنگى تەرگەۋ-تەكسەرۋ امالدارىن زاڭ تالاپتارىن قاتاڭ ساقتاۋ جولىمەن جۇرگىزۋ قاجەت.
-حالىق الەۋمەتتىك جەلىلەردە بەلگىلى ءبىر اكىمدەردىڭ كەتۋىنە پەتيتسيا جاريالاۋدا. جالپى پەتيتسيا پايداعا اسا ما؟
-ءيا،اسادى. پەتيتسيا دەگەنىمىز بەلگىلى ءبىر توپتان تۇراتىن ادامداردىڭ بيلىك ورىندارىنا ۇسىنىلعان ۇجىمدىق ءوتىنىشى، تالابى.
قازىرگى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك جەلىلەرگە جاسالعان مونيتورينگتەن كوپتەگەن ەلدى مەكەندەردەگى تۇرعىندار بيلىك وكىلدەرى بولىپ سانالاتىن اكىمدەرگە جانە ولاردىڭ نوكەرلەرىنە سەنىمسىزدىك بىلدىرۋدە.
بۇل جەردە ەسكەرەتىن باستى ماسەلە كوپ جاعدايدا سەنىمسىزدىك جالاڭ سوزدەن تۇرمايدى. بارلىق سەنىمسىزدىك بىلدىرگەن تۇرعىنداردىڭ دايەكتى ۋاجدەرى مەن ايعاقتارى بار.
نەگىزىندە وسى اتالعان ايعاقتارعا زەرتتەۋ جاسايتىن بولساق، كوپتەگەن اكىمدەردىڭ ءىس-ارەكەتىندە قىلمىستىق ارەكەتسىزدىكتىڭ قۇرامى انىقتالادى.
سول سەبەپتى بيلىك باسىندا وتىرعاندار وسى پەتيتسيادا ۇسىنىلعان ماسەلەلەردى مىندەتتى تۇردە زەرتتەپ، تالداپ، ولارعا ءتيىستى قۇقىقتىق باعا بەرۋى كەرەك دەپ سانايمىن. ويتپەگەندە اشۋلى حالىقتىڭ تولقىپ، الاڭعا شىعىپ، ءۇشىنشى جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ قايتالانىپ كەتۋ قاۋپى بار.
-قاڭتار قىرعىنى كەزىندە الاڭعا شىققان كەيبىر جازىقسىز ادامدار قازىر تەرگەۋ يزولياتورىندا. تىپتەن ىزدەۋ سالىپ، جاقىندارىن تاپپاي جۇرگەندەر قانشاما. ولار وزدەرىنىڭ لاڭكەسەمەستىگىن دالەلدەپ شىعۋىنا كۇشتەرى جەتە مە؟
-بۇل ماسەلەنى ەگەر زاڭ اياسىندا قاراستىراتىن بولساق، ارينە، جەتۋگە ءتيىس. الايدا بىزدەگى قولدانىستاعى زاڭدار ءوز ماقساتى مەن پرينتسيپتەرىنە سايكەس جۇمىس ىستەمەيدى. ءبىزدىڭ مەملەكەتتە زاڭ تالابىنان گورى جوعارىدا وتىرعان باستىقتىڭ نۇسقاۋى باسىم كۇشكە يە.
وسىنىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن دەسترۋكتيۆتى كۇشكە مۇلدەم قاتىسى جوق ءبىزدىڭ وتانداستارىمىز، سوققىعا جىعىلۋدا، تەرگەۋ يزولياتورلارىنا قامالۋدا. ال ەرتەڭ ولار قىلمىسكەر دەپ تانىلىپ، باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ كەتۋى دە ابدەن ىقتيمال. قازىرگى جاعدايدا 1986 جىلعى ىزعارلى جەلتوقساندا ورىن العان جاعداياتتار اينا-قاتەسىز قايتالانۋدا.
ارينە، بۇعان جول بەرۋگە بولمايدى. ءبىز زايىرلى، جاريالى، الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ رەزيدەنتتەرىمىز. بىزدەگى باستى قۇندىلىق ادام قۇقىعى مەن ونىڭ بوستاندىعى. بىزگە وسىنى ۇمىتپاعان ءجون.
بۇل، اسىرەسە، ءىىم قىزمەتكەرلەرىنىڭ جادىندا ساقتالاتىن قاعيدا. اتتەڭ، شىركىن، وسىنى ەستىر قۇلاق بولسا...
-حالىق اراسىندا 1993 جىلعى كونستيتۋتسيانى قايتارۋ كەرەك دەگەن تالاپ ايتىلۋدا. اتالمىش ۇسىنىسقا كوزقاراسىڭىز قالاي؟
-مەن بۇل تالاپپەن تولىق كەلىسەمىن جانە تولىق قولدايمىن. بۇل اسا ماڭىزدى تالاپ جانە مىندەتتى تۇردە ورىندالۋعا ءتيىس تالاپ. ەگەر ءبىز وسى تالاپتى ورىنداماساق، مەملەكەتتىگىمىزدەن ايىرىلىپ قالۋ قاۋپى بار.
ءىنجۋ ومىرزاق،
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
