ەلدە ورىن الىپ جاتقان سوڭعى جاعدايلار حالىقتىڭ بىرقاتار زاڭدارعا كەلىسپەۋشىلىكتەرىن ءبىلدىرىپ، زاڭ اياسىن وزگەرتۋ تۋرالى پىكىرلەر بىلدىرۋدە. «ادىرنا» تىلشىسىنە كەشە بەلگىلى زاڭگەر الىبەك الماباەۆ سۇحبات بەرسە، بۇگىن نۇر-سۇلتان قالالىق ادۆوكاتتار القاسىنىڭ ادۆوكاتى تۇياقوۆ جاندوس ەسەنكۋلوۆيچ پىكىر ءبىلدىردى.
-پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ “جاڭا قازاقستان” داۋىرىنە كوشەمىز دەگەندەي قىلدى. ءبارى جاڭاشالانسا، ءبىزدىڭ زاڭدى دا جاڭارتۋ قاجەت پە؟
جاندوس تۇياقوۆ: ارينە، توقاەۆتىڭ جاڭا قازاقستانعا بەت الۋ رەفورماسى جان ايقايىن ەشكىم ەلەمەي جۇرگەن حالىقتىڭ قويناۋىنا ۇلكەن ءۇمىت ۇيالاتقانى ءسوزسىز. ءبىزدىڭ قولدانىستاعى زاڭناما شيكى نەمەسە حالىقتىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا باعىتتالماعان دەپ ءدوپ باسىپ ايتۋعا بولمايدى.
زاڭ بار، بىراق سول زاڭدى قولدانۋ جانە تالقىلاۋ بارىسىندا ول زاڭ كىمگە قىزمەت اتقارىپ جاتىر، مىنە ماسەلەنىڭ توركىنى وسىدا.
مەنىڭ ويىمشا سانسىز زاڭدارعا وزگەرىس ەنگىزگەننەن پايدا جوق دەپ سانايمىن.
بىرىنشىدەن، سوتتارعا تاۋەلسىزدىك بەرۋ قاجەت. ويتكەنى ءالى كۇنگە دەيىن سۋديا اقتاۋ ۇكىمىن شىعارۋ ءۇشىن نەمەسە ازاماتتىق ىستەر بويىنشا حالىقتىڭ ەمەس، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ مۇددەسىنە قاراي بەت بۇرىپ تۇراتىن تۇستارى از ەمەس، ويتكەنى سۋديانىڭ تاۋەلسىزدىگى مەملەكەتكە زيانى ءتيىپ كەتپەي مە دەگەن ۇلكەن كۇماننىڭ قويناۋىنان شىعا المايدى.
ەكىنشىدەن، قولدانىستاعى زاڭنامانىڭ دۇرىس جۇزەگە اسۋىنا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاداعالاۋ ماسەلەسىن باسشىلىققا الۋ قاجەت.
ۇشىنشىدەن، سوتتاعى كادر ماسەلەسىنە كوپ كوڭىل بولۋ قاجەت، ءبىر سوزبەن ايتقاندا مەملەكەتكە نەمەسە جوعارىدا وتىرعان تۇلعالاردىڭ ويىنا الاڭدامايتىن، كونستيتۋتسيادا بەكىتىلگەندەي ەڭ الدىمەن ادامداردىڭ قۇقىقتارىنىڭ تاپتالۋىنا جول بەرمەيتىن سۋديالار تاعايىندالۋى ءتيىس.
-ءار سالا بويىنشا قىلمىس كوبەيمەسە، ازايماي جاتىر. ول بالا قۇقىعىنان باستاپ تۇگەل قوعام دەرتىنە اينالدى. ءدال وسى وزگەرىستەر ناۋقانىن ەڭ ءبىرىنشى نەدەن باستاۋ كەرەك؟
-مەن 2008 جىلى، ادۆوكاتتىق قىزمەت تابالدىرىعىن اتتاعان كەزىمدە مەنىڭ ادۆوكات ۇستازىم ايتقان بولاتىن:
«ەسىڭدە ساقتا، داعدارىس ادۆوكاتتار مەن ادام جەرلەۋشىلەرگە ءوز ىقپالىن تيگىزبەيدى» دەپ.
شىنىمەندە، مەنىڭ تاجىريبەم كورسەتكەندەي ەلدىڭ جاعدايى تومەندەگەن سايىن، قىلمىس ورشيە تۇسەدى. قازىرگى تاڭدا 18-22 جاستار ارالىعىنداعى قاناتتارى ءالى قاتپاعان جاس بالاپاندار اقشا ءۇشىن ەسىرتكىنى ءبىر ورىننان الىپ ەكىنشى ورىنعا قويامىن دەپ 10 جىلعا باس بوستاندىعان ايىرىلىپ جاتىر، ال كومپيۋتەردىڭ ارعى جاعىندا وتىرعان ناعىز قىلمىسكەرلەر بوستاندىقتا ءجۇر.
ال مەملەكەت ءبىز ەسىرتكىمەن كۇرەس جۇرگىزىپ جاتىرمىز دەپ تەك سالدارىمەن كۇرەسىپ، سەبەبىمەن كۇرەسۋگە ەشقانداي ارەكەت جاساپ جاتقان جوق. وسىنىڭ ءبارىن كورە تۇرا ناعىز قىلمىسكەرلەردىڭ ۇستالماي جۇرگەندىگىنىڭ ءبىر سەبەپ بار شىعار دەگەن وي قالىپتاسادى.
ايتپەسە، كومپيۋتەردىڭ ارعى جاعىندا وتىرعان ازاماتتاردى سەانسقا شىعىپ جاتقان كەزىندە ورنالاسقان جەرىن انىقتاۋعا بولادى عوي. سونىمەن قاتار، قانشا قاراپايىم حالىق الاياقتاردىڭ اپانىنا ءتۇسىپ، الماعان نەسيەلەرىن تولەپ كەلەدى، ال قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ول قىلمىسكەرلەردى انىقتاي المايتىندىعىن ايتىپ جاتىر.
ءبىزدىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ بۇل ءىس-اركەتتەرى نەمەسە ارەكەتسىزدىكتەرى نەمەسە قولدان جاسالعان السىزدىك دەپ قورىتىندىلاۋعا بولادى. سول سەبەپتەن، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن الاڭداعى ميتينگتەردى تاراتۋعا باعىتتالعان جاساق ەمەس ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا باعىتتالعان ءبىلىمدى ازاماتتاردان جيناقتاۋ شارت.
«زامانىڭ تۇلكى بولسا تازى بولىپ شال» دەيدى قازاق حالقى سول سەبەپتەن قۇقىق قورعاۋ سالاسىندا جاڭا رەفورمالار قابىلدايتىن ءسات كەلدى. مىندەتتى تۇردە ايتي تەحنولوگيا سالاسىنداعى پوليتسيا بولىمدەرىن اشىپ، ولاردى ءبىلىمدى ماماندارمەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.
بانك جۇيەسىنە دە، ونىڭ ىشىندە ونلاين نەسيە بەرۋ ءتارتىبىن كۇردەلەندىرۋ قاجەت، ال ولاي ىستەي الماي ما ونلاين نەسيە بەرۋدى مۇلدە توقتاتۋ قاجەت.
-حالىق الەۋمەتتىك جەلىلەردە بەلگىلى ءبىر اكىمدەردىڭ كەتۋىنە پەتيتسيا جاريالاۋدا. جالپى پەتيتسيا پايداعا اسا ما؟
-ەل بولۋ ءۇشىن حالقىن ەستەيتىن بيلىك قاجەت. الەۋمەتتىك جەلىدە حالىقتىڭ پەتيتسيا جاريالاۋىنىڭ سەبەبى دە سول، ويتكەنى تالاي جىلدار بويى زاڭ تالاپتارىنا قايشى، ەلىمىزدە ورىن العان ەلەۋلى وزگەرىستەردى قابىلداۋ بارىسىندا حالىقتىڭ وي پىكىرىن ەشكىم ەلەگەن جوق.
"بۇل پەتيتسيالاردان پايدا بار ما؟" دەگەن ساۋالىڭىزعا ايتقىم كەلەدى، ارينە ولاردىڭ حالىق ءۇشىن پايداسى بار، حالىقتىڭ نارازىلىعى ول كەشىكتىرىلگەن مينا مەحانيزمى سەكىلدى تىڭدالماسا باسشىلىققا الىنباسا، ول ءبىر كۇنى مىندەتتى تۇردە جارىلادى.
-قاڭتار قىرعىنى كەزىندە الاڭعا شىققان كەيبىر جازىقسىز ادامدار قازىر تەرگەۋ يزولياتورىندا. تىپتەن ىزدەۋ سالىپ، جاقىندارىن تاپپاي جۇرگەندەر قانشاما. ولار وزدەرىنىڭ لاڭكەس ەمەستىگىن دالەلدەپ شىعۋىنا كۇشتەرى جەتە مە؟
-قازىرگى تاڭدا الاڭعا شىققان، شىن مانىندە جازىقسىز ازاماتتار سوت پەن تەرگەۋ اياقتالعانعا دەيىن ەكى ايعا قاماققا الىنسا، ول ازاماتتاردىڭ اقتالىپ شىعادى دەگەنگە مەن ءوز باسىم سەنبەيمىن.
ويتكەنى، جازىقسىز قاماۋعا الىنعان ازاماتتى بوساتسا، ول مەملەكەت ءۇشىن شىعىن الىپ كەلەدى. ويتكەنى ول ازامات مەملەكەتتەن زاڭسىز ءوزىن قۇدالاعانى ءۇشىن تولەماقى تالاپ ەتۋگە قۇقىقىلى.
قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى شاش ال دەسە باس الىپ جاتقان كورىنىسىن الىسقا بارماي-اق قىرعىزستان ازاماتى ۆيكرام رۋزاحۋنوۆتى لانكەس رەتىندە حالىققا كورسەتپەك بولعان، ابايسىزدا جۇزەگە اسپاي قالعان ارەكەتتەرىنەن انىقتاۋعا بولادى.
ءسىز جوعارىدا زاڭداردى وزگەرتۋ قاجەت پە دەگەن ساۋال قويعان ەدىڭىز، وسى تۇستا زاڭ بار، بىراق ونى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ەلەمەيدى دەپ ايتا الامىن، ويتكەنى تەرگەۋدىڭ ماتەريالدارىن تەرگەۋ اياقتالعانعا دەيىن ەشكىمگە جاريا ەتپەۋ تۋرالى زاڭ نورمالارىن نەگە جەتەكشىلىك ەتپەيدى، ال ءبىزدىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ءتىپتى بەينە جازبانى الەۋمەتتىك جۇيگە تاراتىپ جىبەرەدى.
سوندا پروكۋراتۋرا جانە مەمەلەكەت نەگە ۇندەمەيدى.؟ مەن 2020 جىلى نۇر-سۇلتان قالاسىندا جانبولات اعادىلدى ءولتىردى دەگەن كۇدىكپەن راحمەت ءومىرجاندى قورعادىم، ول ۇستالعاننان كەيىن ەكى كۇن وتكەن سوڭ كىناسىن مويىنداعان ۆيدەونى الەۋمەتتىك جۇيەگە سالىپ جىبەرگەن.
راحمەت ءومىرجان ساعىنعاليۇلى 2020 جىلدىڭ 11 قاراشاسىنان باستاپ، ءار كەز پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ باقىلاۋىندا بولعان. ياعني، بۇل ۆيدەونى كىم ءتۇسىردى جانە كىم تاراتتى دەگەن مەنىڭ جازباشا ساۋالدارىم ءالى كۇنگە دەيىن جاۋاپسىز قالىپ كەلەدى.
سول سەبەپتەن لاڭكەس دەپ جالا جابىلعان ازاماتتاردىڭ ءىسىن القا بيلەر قۇرامىمەن (ياعني حالىقتىڭ وكىلدەرىنەن تۇراتىن ازاماتتارمەن) سوتتا قاراۋ قاجەت، سول كەزدە عانا شىندىققا قول جەتكىزۋگە بولار دەگەن ءۇمىت پايدا بولادى.
-حالىق اراسىندا 1993 جىلعى كونستيتۋتسيانى قايتارۋ كەرەك دەگەن تالاپ ايتىلۋدا. اتالمىش ۇسىنىسقا كوزقاراسىڭىز قالاي؟
-مەن 1993 جىلعى كونستيتۋتسيانى قايتارۋ قاجەت دەگەن تالاپتى ەكى قولىمدى كوتەرىپ تۇرىپ قولدايمىن.
سۇحباتتاسقانىڭىزعا راقمەت!
ءىنجۋ ومىرزاق،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
