Otandyq QazVac vakınasy-bizdiń sońǵy jyldardaǵy basty jetistikterimizdiń biri bolǵany anyq. Onymen birge ıfrlandyrý baǵyty ja jańa belesti baǵyndyrdy. Sandyq júıe barlyq salaǵa endi. Kóptegen qyzmet túrlerin úıden shyqpaı-aq smartfon arqyly ala beretin dárejege jettik. Atap aıtqanda, kez-kelgen salyqqa qatysty operaııalardy jasaýǵa bolady. Oǵan qosa medıınalyq jáne qarjylyq, bilim berý qyzmet túrlerin de alýǵa múmkindik bar. Qazaqstandyqtar qajetti anyqtama men sertıfıkat túrlerin elektrondyq portalmen alýdy meńgerdi.
Qazir "eGov" kórsetetin qyzmettiń kómegimen kóptegen derekterdi, mysaly, mekenjaı anyqtamasyn nemese Telegram-bot arqyly narkologııalyq táýeldiliktiń joq ekendigi týraly anyqtamany bir mınýt ishinde alýǵa bolady. Memlekettik ıfrlyq qyzmetterdiń damý deńgeıi boıynsha (e-Government Development Index) BUU reıtınginde Qazaqstannyń 29 –orynǵa taban tiregen. Biz ótken jyly Reseıdi jeti , Belarýsti on bir, al Ýkraınany qyryq pýnktke basyp ozdyq.
ıfrlandyrý halyqtyń bárine birdeı ǵalamtor qoljetimdi bolǵanda ǵana nátıjesin beredi. Qazaqstan álemde eń arzan ári qoljetimdi mobıldi ınternet kórsetkishi boıynsha altynshy orynda. Iaǵnı jetekshi ondyqqa kiredi. Ótken jyly pandemııaǵa qaramastan, «Qazaqtelekom» 828 aýyldyq eldi mekendi keńjolaqty ınternetpen qamtamasyz etetin 14,5 myń shaqyrymnan astam talshyqty -optıkalyq jelini tartyp, TOBJ jobasyn sátti aıaqtady. Tutastaı alǵanda, indet kútpegen jerden ıfrlandyrýdy jedeldetýge, onyń qarqyndy júrýine aıtarlyqtaı úlken úles qosty, dep aıtýǵa bolady. Halyq amalsyzdan onlaın formattyń múmkindikterin ıgerip, ıfrlyq saýattylyǵyn arttyrdy.
Keıbir baqylaýshylardyń ózi Qazaqstanda kórsetiletin memlekettik ıfrlyq qyzmetterdiń jyldamdyǵy men yńǵaılylyǵyna tańqalǵan. Olardyń qatarynda AQSh azamattary da bar. Sondaı-aq, Túrkistanǵa kelgen Reseı týrısteri aqshanyń ornyna «Kaspııiń» bar ma, soǵan aýdara berińiz», degende qolma-qol aqsha aıyrbasynyń joqtyǵyna tańdanys bildirgen.
Kaspıı týraly aıtar bolsaq: qarjy kompanııasy búginde bank qyzmetterinen basqa, bólshek qarjy qyzmetterin, elektrondyq tólemderdi jáne elektrondyq saýda alańdaryn uıymdastyrýdy úılestiretin alatyn alpaýyt qarjy uıymyna aınala bastady. Tipti kompanııa Ýkraına naryǵynda óz ekspansııasyn bastady
Mine ıfrlandyrý salasynda osyndaı oń ózgerister ornaı bastaǵan kezde Qazaqstan úkimeti men Jınaqbanki kompanııalar toby ( ReseıJınaqBanki) arasynda bizdiń eGov elektrondy úkimetin Jınaqbankiniń tujyrymdamasyna kóshirý týraly memorandýmǵa qol qoıylǵandyǵy týraly jańalyq kópshilikti abdyratyp tastady. Bul sheshimdi jurtshylyq qýana qabyldady, dep aıta almaımyz. Halyq ony kópke deıin túsine almaı dal boldy.
Mundaı sandyq aýysýdy qazaqstandyqtardyń basym bóligi qoldamaıdy. Ásirese ata-analar Kundelik.kz júıesi Reseıdiń Dnevnik.ru jobasynyń negizinde jasalǵanyn jaqsy biledi. Sondyqtan, bul jaıynda jaǵymsyz pikirler óte kóp. Osyǵan oraı dál osyndaı jobalardyń qaıtalanbaýyn qalaıdy.
Eger biz osyndaı jaǵymsyz mysaldardan alshaqtap, Reseıdiń tehnologııalyq júıeleri damyp jatyr desek te, Reseı Federaııasynyń eń bastysy geosaıası jaǵy alańdatady. Sebebi olar úshin álemdegi tehnologııasy damyǵan elderdegi kompanııalardyń esikteri jabyq ekeni ay bolsa da shyndyq. Qazaqstannyń barlyq bankterinde Reseı tarapynan qarjylyq operaııalardan shekteýler bolatyndyǵy týraly habarlamalar ilinip tur. Sebebi bul el Venesýela men Soltústik Koreıa sııaqty halyqaralyq sankııaǵa ushyraǵan.
Bul sankııalar Reseımen ınnovaııalyq tehnologııalardy almasýǵa tyıym salady. Iaǵnı, onyń damý barysy AQSh sııaqty kóshbasshylardyń tehnologııalyq ónimderimen sáıkes kelmeıtinin bildiredi. Bul kemshiliktiń ornyn toltyrý qıyn. Osy oraıda álemdegi eń iri Qytaıdyń Huawei telekommýnıkaııalyq kompanııasynyń basynan keshkenin eske túsirý jetkilikti. Ol 2020 jyly Samsung –ty basyp ozǵanymen AQSh eksportynda qara tizimge endi. Android ekojúıesi baǵdarlamalaryn jańartýǵa múmkindik bermedi, sonymen qatar Kirin chıpteriniń bolmaýyna baılanysty búkil óndiristik jelilerdi toqtatýǵa májbúrledi. Nátıjesinde kompanııa bir jyldyń ishinde tehnologııalyq olımptan bir sátte tuńǵıyqqa biraq qulady. Alpaýyt Qytaıdyń ózi qansha kúsh jumyldyrǵanymen oǵan kómektese almady. Budan keıin AQSh sankııalarynyń qanshalyqty zııan keltirgeni týraly aıtpasa da túsinikti.
Qazir bizdiń barlyq memlekettik qyzmetterdiń ıfrlyq transformaııasyn halyqaralyq sankııalarǵa ushyraǵan eldiń jeke bankine senip tapsyrý qanshalyqty qaýipsiz? Bul suraqtyń týyndaǵany zańdy qubylys. Sondaı-aq, Reseı men AQSh arasy shıelenisken jaǵdaıda bizge qalaı áser etedi? Osynyń bárin Reseı Federaııasyndaǵy saıası úrdisti eskere otyryp taldaǵan jón.
Bizdiń azamattyq qoǵamymyz birtindep endi damyp kele jatyr. Ol shyn máninde, qoǵamdyq múddeni qorǵaıtyn úkimetten tek qoldaý kútedi. Osy oraıda qazaqstandyqtar Baǵdat Mýsınniń jumsartyp aıtqan málimdemesin túsine almaı qaldy. Ol bolsa barlyq suraqtar Jınaqbankiniń biryńǵaı ıfrlyq platformasyna kóshý jónindegi mámileniń biregeıligi men paıdalylyǵyn túsinbeýden týyndady, deýmen shekteldi. Sondaı-aq, heıt tolqynyn qazaqstandyq IT-kompanııalar kóterdi degen tujyrymdar da kezdesip jatyr. Óıtkeni qazaqstandyq sheneýnikter sheteldikterdiń emes, otandyq kompanııalardyń múddelerin qorǵap, jumysyn ilgeriletýi tıis.
Sonymen qatar, aqparattyq tehnologııalar salasyndaǵy birqatar sarapshylar Jınaqbanktiń PlatformV ornyna ARTA SYNERGY jáne OR3 sııaqty otandyq ázirlemelerdi paıdalanýǵa bolatynyn birneshe ret atap ótti. Bul mámiledegi baǵany túsirýge septigin tıgizer edi. Iaǵnı, el bıýdjetinen tólenetin shartty baǵadaǵy 500 mıllıon dollardy (múmkin odan da kóp) taǵy da azaıtyp, jaǵdaıdy jaqsartpaq.
Nege birtutas ıfrlyq tujyrymdamaǵa kóshý sııaqty dáýirlik reformany Qazaqstan jurtshylyǵynan qupııa túrde ótkizý týraly sheshim qabyldandy? Jaýap alynbaǵan taǵy bir basty suraq osy. Onyń kimniń kómegimen júzege asyrylatyny mańyzdy emes. Baıqaýshylar atap ótkendeı, 2021 jyldyń kókteminde jergilikti sarapshylar ashyq zańdy tulǵalar portalynda Jınaqbankpen mámile jasaý týraly úkimet qaýlysynyń jobasyn baıqaǵan. Biraq ol birden óshirilgen. Sol kezde mınıstr B.Mýsın bul tehnıkalyq qyzmetkerlerdiń qateligi ekenin habarlaǵan bolatyn. Alaıda kórip otyrǵanymyzdaı, sol "qatelik" qyrkúıekte Jınaq korporaııasy men Qazaqstan Úkimeti arasyndaǵy «ıfrlyq transformaııa, ıfrlandyrýdyń platformalyq modeline aýystyrý, Data-Driven Government tujyrymdamasyna kóshý jónindegi jobalardy iske asyrý salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly» memorandýmdy qabyldaýǵa alyp keldi.
Bul týraly joǵarydaǵylar kópshilikke aqparat bergisi kelmedi. Jurtshylyq atalǵan máselemen ózderi betpe-bet keldi. Bul QR Prezıdenti Q.Toqaev birneshe ret aıtqan "halyq únine qulaq asatyn memleket" baǵytyna qaıshy keledi. Óıtkeni mundaı memleket «mylqaý» bolmaıdy, ol árdaıym óz sheshimderi men áreketterin azamattarǵa túsindirip otyrýy tıis. Biz qaıtadan memleket pen qoǵam arasyndaǵy baılanys máselesine tap bolyp jatyrmyz. Sebebi, buǵan deıin de úkimet pen halyq arasynda túsinbeýshilikter bolǵan. Máselen, birneshe ret jergilikti turǵyndar Qytaı kásiporyndaryn kóshirýdi talap etken. Sondyqtan, úkimettiń belgili bir nátıjege qol jetkizý úshin jańa tehnologııalyq platformaǵa ótýdiń paıdasy men kemshiligin saýatty túsindirip beretin aqparattyq naýqan uıymdastyrǵany durys bolar edi. Osydan naqty sheshimdi qabyldaýda ashyqtyqty qamtamasyz etýge septigin tıgizer edi, degen oı týyndaıdy. Mundaı áreketter algorıtmi óz azamattarynyń senimine ıe bolǵan memleketke de, óz múddeleri nazardan tys qalmaıtynyna taǵy bir ret kóz jetkizgen qoǵamǵa da paıdaly emes pe?
Taǵy da aıta keterligi «ıfrlyq táýelsizdik» geosaıası oıyndardaǵy mámilege aınaldy degen oıdan aýlaqpyz. Eger biz 23 qyrkúıekte Bishkekte ótken EAEO ortalyq bankteriniń valıýtalyq saıasat jónindegi konsýltaııalyq keńesi otyrysynyń qorytyndylaryn eskeretin bolsaq, onda Qarjy naryǵyn retteý jónindegi ulttyq organnyń jobasy talqylandy. Biraq bul Reseı tarapynyń pikiri ekenin umytpaıyq. Al, ony qurý týraly 2014 jylǵy 29 mamyrdaǵy Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq týraly shartynda kórsetilip qoıǵan.
Sondyqtan, bizge «ıfrlandyrýdyń» bolashaǵyn qazirden bastap ýaıymdaýǵa týra keledi.
Farhad QASENOV,
A + Analytics
