Qol óner-mol óner... Qazaq halqy ónerdi ǵasyrlardan jalǵasyp kele jatqan ulttyq tárbıesinde keńinen qoldanyp otyrǵan. Tárbıede neshe túrli sporttyq oıyndar, án‑kúı, sán‑saltanat áshekeı, qol óneri jáne basqa óner túrlerin bir‑birimen úılesimdikte damytyp, ol ulttyq bolmystyń negizin qalaýǵa qyzmet etip keldi. Óner qazaqtyń jón‑joralǵylarymen, salt‑dástúrlerimen ushtasa kele qazaq halqynyń rýhanı áleminiń, mádenıetiniń, ulttyq mineziniń myqty irgetasyn qalap, ultty ult retinde saqtap, ony ǵasyrdan ǵasyrǵa jalǵastyryp otyrdy. Sondyqtan, búgingi kúnge jetip, óz aldyna derbes memleket quryp otyrǵan Qazaq Eli óz ónerine boryshtar – ulttyq ónerin qurmetteý árbir qazaq úshin paryz.
Osy baǵytta qurylǵan QAZAQSTAN ETNODIZAINERLER ODAǴYNYŃ alǵa qoıǵan mańyzdy maqsattarynyń biri ‑ Halqymyzdyń túrli baǵyttaǵy mádenı sándik-qoldanbaly qolóneriniń túrlerin damytýǵa arnalǵan. Ultymyzdyń tól óneri túrlerin jańǵyrtý, ıaǵnı, qázirgi zamanaýı túrli tehnologııalardy paıdalana otyryp ulttyq qolónerimizdi damytý – qazirgi zaman qoıyp otyrǵan talap. Sol baǵyt boıynsha, Qazaqstan etnodızaınerler odaǵynyń jáne Astana qalasynyń ákimdiginiń Ádistemelik ortalyǵy MKQK‑men birlese otyryp, 2024 jylǵy 11-12 sáýir aralyǵynda ınnovaııalyq bilim berý jobasyna saı ulttyq qundylyǵymyzdy, salt-dástúrimizdi, ádet-ǵurpymyzdy, mádenıetimizdi qaıta jańǵyrtý, bolashaq urpaǵymyzdy osy baǵytta tárbıeleý maqsatynda Halyqaralyq Respýblıkalyq kásibı sýretshilerge, qolóner sheberlerine «Kórkem eńbek», «Grafıka jáne jobalaý»,«Beıneleý óneri» qosymsha bilim berý pánderiniń muǵalimderine arnalǵan «Oqý tárbıe úrdisinde bilim alýshylardyń boıynda ulttyq qundylyqtardy qalyptastyrý» taqyrybynda Halyqaralyq etnoforým ótkizdi.
Forýmda «Kórkem eńbek» páni boıynsha «Ul-qyzdy bólip oqytý» taqyrybyndaǵy dóńgelek stol otyrysynda muǵalimderdiń, psıholog mamandardyń jáne ata-analardyń qatysýymen bolǵan pikir almasýda negizgi ózekti másele retinde «kórkem eńbek páni boıynsha ul-qyzdy bólip oqytý jáne mektepterde qosymsha ulttyq sándik qolóner baǵytynda ulttyq óner úıirmelerin ashý» máselesi talqylandy. Mektep ustazdary qyz balalar (bolashaq analar) aǵash oıyp, temir túıip, qolyna balǵa‑shege, bigiz ben ara ustap ustalyq jasap otyrsa, oǵan kerisinshe, ul balalar (bolashaq ákeler) ıne‑jip ustap, keste tigip, qaıshymen mata qıyp, basyna oramal taǵyp tamaq pisirip. ojaý ustaýda... Bul tárbıede balalardyń, ıaǵnı, eki jynys arasyndaǵy aıyrmashylyq joqqa tán bola beredi. Forým «biz osy tárbıemen bala sanasyn ulttyq bolmys negizinen ajyratyp jatyrmyz» dep tujyrymdady.
Oǵan ata-analar da «Sonyń alǵashqy nátıjesin kórip otyrmyz. Óıtkeni, dástúrimizde otbasynyń tiregi, asyraýshysy, el men jerdi qorǵaýshy arqasúıer otaǵasy – er azamat emespe? Al, otbasynyń uıtqysy, balany ýatyp, tamaǵyn pisirip, jyrtyǵyn jamap, úıin sándep, kilemin toqyp, túımesin qadap otyratyn otanasy – qyz balalar emes pe?» ‑ dep qoldaý bildirdi. Sondyqtan da, ata‑analar da «Qyz-Ul bólinip oqytylsyn» degen janaıqaıyn jetkizdi, óz usynystaryn aıtty.
Sonymen qatar, psıhologtardyń kóptegen zerteýleri boıynsha, qazirgi tańda, bolashaq urpaǵymyz ulttyq mentalıtetimizge jat, ulttyq bolmysymyzda joq «genderlik» degen saıasattyń qurbany bolyp bara jatqany jáne jetkinshekterimizdi ulttyq bolmysqa saı durys jolǵa salyp tárbıeleýmiz kerektigi týraly ashyq aıtyldy. Osy alańdaýǵa dálel retinde ata‑analar elimizdiń keıbir aımaqtaryndaǵy mektepterde «Kórkem eńbek» páni sabaǵyna bala sanynyń tolymsyzdyǵyna baılanysty uldar men qyzdardy birge qosyp oqytylatyny mysalyn alǵa tartty. Uldy ‑ ul balasha ósirip, «jigit bol» dep, qyzdy – qyz balasha ósirip «otbasynyń berekesi bol» dep tárbıeleýdiń ornyna, biz ata- babamyzdan mıras bolyp kele jatqan asyl da kıeli, qasıetti, rýhanı baılyǵymyzdy bolmysymyzǵa jat ózge mádenıetpen tárbıeleýdemiz. Sondyqtan, «balany –jastan» demekshi, oqýshylardyń boıyna ulttyq minezdi sińirý úshin on saýsaǵynan bal tamǵan «segiz-qyrly, bir-syrly» sheberlerler daıyndaýda ul bala men qyz balanyń jumysyn bólip, olarǵa taıǵa tańba basqandaı etip «óz tabıǵatyn» kórsetip beretin, ulttyq sándik‑qoldanbaly qolónerimizdi qolǵa alyp, tezirek iske kóshý kerek. Iaǵnı, jalpy bilim berýdiń barlyq qalalyq, aýdandyq, aýyldyq jáne az komplektili shaǵyn mektepterdinde de bala sanynyń tolymdy‑tolymsyzdyǵyna qaramastan, «Kórkem eńbek» páninde uldy qyzdan bólip oqytý ‑ «zańmen mindettelgen» qalyp retinde qolǵa alynsa eken degen usynys aıtyldy.
Munyń ózektiligi mynada:
- Osy pán boıynsha bilim salasynda qosymsha jumys jasaıtyn mamandar men óner salasyndaǵy ustazdardyń sheberligin anyqtap, odan ary damytý qajettigi;
- Ul men qyz balalardy «Kórkem eńbek» páni boıynsha bólek oqytýdy zańdastyrýdy jáne ony oqýshy bala sanynan táýelsiz etýdi;
- Jalpy bilim berý mekemelerinde «Ulttyq óner úıirme sabaqtaryn» ulttyq sándik‑qoldanbaly qolóneri boıynsha «qosymsha» baǵyttynda ótkizýdi;
- Ol úshin bastaýysh býyndaǵy 1-4 synyptarǵa aptasyna 2 saǵat, orta býyndaǵy 5-8 synyptar úshin aptasyna 2 saǵat jáne joǵary býyndaǵy 9-11synyptar úshin aptasyna 2 saǵat ýaqyt belgileýdi;
- Qala mektepteri úshin bala sany 15‑ten aspaýyn, al, aýyl mektepteri úshin bala sany 10‑nan aspaýyn qamtamasyz etetin erejeni engizýdi.
Ata-babadan mıras bolyp kele jatqan qol ónerimiz – «ólmes qazyna, mol mura»!. Sol murany saqtap qalý Kórkem eńbek, Beıneleý óneri, Grafıka jáne Jobalaý/Syzý/, Mamandyq tańdaý jáne bıznes negizderi pánderi ustazdarynyń arman tilegi. Osy atalǵan tórt pán bir-birimen kindigi jabysqan, ajyramaıtyndaı tyǵyz baılanysqan. Biraq, qazir keıbir mektepterde buǵan basqa pán muǵalimderi ıelik etýde. Al, bilim men tárbıeni ushtastyrǵan jaǵdaıda, atalǵan pánderge kórkem eńbek muǵalimderi «ıelik» etýi kerek edi ǵoı?
Óıtkeni, mysaly, úıdi soǵý úshin:
1.Sýretin salady/nobaıy ,beınesi,sáni/,boıaıdy;
2.Syzbasyn turǵyzady/ólsheý,syzý,konstrýkııasy/syzady,maketin daıyndaıdy;
3.Kókteıdi,tigedi,toqyıdy,pisiredi,oıady,qashaıdy,óredi,dánekerleıdi ,súrgileıdi t.b.s.s.
4.Olar túrli mamandyq ıeleri: dızaıner, qurylysshy, sánger, toqymashy, sheber, sýretshi, ınjener, aspazshy, esepshi t.b.
Odan ózge, bastaýysh synyptan bastap eńbek pánin qolǵa alǵa jón jáne de burynǵy ýaqyttaǵydaı «Kórkem eńbek» sabaǵy 2-saǵattan ótý kerek. Ozyq tehnologııasy damyǵan alpaýyt elderde, mysaly, Japonııa, Koreıa, Qytaı memleketterinde aptanyń barlyq kúnine eńbek sabaǵy qoıylǵan. Eńbekti baǵalaýdyń arqasynda olardyń ǵylymy men tehnologııalary damyp, memleket pen onyń halqy baıyǵan jáne aldyńǵy ozyq elder qatarynda tur. Ol kórsetkish ‑ biz jete almaıtyn meje emes!
Sondyqtan da, Oqý aǵartý bilim mınıstirliginiń arnaıy buıryqpen ul‑qyzdy bólip oqytý, ulttyq sándik qolóneri baǵytynda «ulttyq óner úıirme sabaǵyn» júrgizý erejesin engizse deımiz. Odan ózge, tárbıe úlgimen keledi desek, onda bul sabaqqa da muǵalimderiń ózderi de ulttyq kıimmen kelip ustazdyq etýleri tıis. Árıne, onyń zamanýı úlgilerin mektepterdiń pedagogıkallyq kollegııasy ózi anyqtaıdy. Osy úlgini kórip ósken bala da ulttyq qol ónerimizdiń qunyn uǵady, ony baǵalaıdy.
Endi, muǵalimderden bastaý alatyn bul kıiný úrdisin oqýshylardyń da kıim úlgilerine endirý qajet sııaqty. Qazir bizde barlyq mektepter úshin biryńǵaı kıim úlgisi engizilgen. Bul durys shara – mektep balalardyń otbasylarynyń áleýmettik jáne mádenı‑rýhynı aıyrmashylyǵyn kórsetetin orta emes. Biraq, mektepter «biryńǵaı balapandar» shyǵaratyn ınkýbatorlar da emes! Endeshe, mektepterdi 4‑synyptan bastap ár mektep ózderine ǵana tán ulttyq naqyshtaǵy, ózderine ǵana tán tús‑boıaýdaǵy kıimderin kıgizer bolsa – ol sol mekteptiń «brendtik kıimine» aınalar edi. Basqasha aıtar bolsaq ‑ «mektep formasy» bolashaqta mekteptiń «ózindik sımvoldyq belgisi» retinde kórinýine tolyq múmkindik týar edi der edik.
Eger, biz qazirgi áskerılerdegideı bop keletin «bir formany» ár mekteptiń qalaýyna saı ulttyq naqyshta, tárbıelik máni bar jaqqa qaraı túrlendirsek, sóıtip, mektep oqýshylary da ulttyq kıimmen júrse ‑ nur-ústine nur bolar edi!..
Prezıdent Q.K.Toqaev «Ulttyq kıimimiz tek merekede emes, kúndelikti kıetin kıimimizge aınalsa óte durys bolar edi», - dedi. Biz ‑ ustazdar prezıdenttiń osy sózin qoldaımyz jáne ony tezdetip iske asyrylýyna múddelimiz.
Amırova Jazıra Kojanqyzy,
Astana qalasy, Q.Qaısenov atandaǵy №27 mektep lıeıiniń kórkem eńbek páni muǵalimi
