"Áleýmettik jelide «jastardyń ishinde masyldyq kóp» dep aıtatyn danyshpandar kóbeıip ketti. Ol qaıdan kelgen? Onyń sebebi nede? Barlyq másele qoǵamnyń ózinde. Aǵa býyn aqylgóısinbeı, aldymen jastarǵa jaǵdaı jasaýy qajet. Oqýyn aıaqtap, áskerden kelgen jastarǵa mindetti túrde 10 sotyq jer berilip, jumyspen qamtylýy tıis". Bul pikirdi belgili qoǵam qaıratkeri Januzaq Ákim Adyrna.kz portalyna bergen suhbatynda aıtty.
"Intellektýaldyq ulttyń jaýy - masyldyq. Al ıntellektýaldyq ultty zııalylar qalyptastyrady. Zııalylary joq el ne tobyr, ne halyq, ne turǵyndar deńgeıinde qalyp qoıady. Ult bolyp qalyptaspaıdy. Ult degenimiz – tarıhy da, tegi de, dini de, qany da, jany da ortaq, bir tilde sóıleıtin, bir maqsat úshin kúresetin, rýhy da bir qaýym ult bolyp qalyptasady. Masyldyqqa qarsy turyp, ıntellektýaldyq ult qalyptastyra bilgen Japonııa, Kanada, Skandınavııa, Shveıarııa, Franııa, Izraıl jáne t.b. elder bizge taptyrmas úlgi. Mysaly, álemdegi evreılerdiń sany qazaqpen birdeı. Biraq olardyń ishinen naǵyz ıntellektýal 300-den astam Nobel syılyǵynyń laýreattary shyqqan. Ókinishke qaraı, biz áli kúnge deıin ǵalym bolsyn, jazýshy bolsyn, t.b. birde-bir adamdy sondaı deńgeıge shyǵara almaı otyrmyz. Mine, bizdiń basty aıyrmashylyǵymyz osyda. Sondyqtan ıntellektýaldyq ult bolyp qalyptasamyz desek, bizge psıhologııamyzdaǵy, mentalıtetimizdegi, minezimizdegi kóp nárseni ózgertý qajet bolady. «Eger balaǵa qandaı tárbıe berip jatqanyńdy kórsem, júz urpaqtan keıin ulttyń qandaı bolatynyn aıta alamyn»,- deıdi shyǵys danalyǵy. "Ekige eki qossa tórt bolady deıdi ǵoı. Sol sekildi bul da rýhanı dúnıede jazylyp qoıǵan formýlalar. "Mysaly, japondar «Eger ata-ana barlyq tapqan-taıanǵanyn balasyna jumsaıtyn bolsa, ol bala ata-anasynyń jelkesine mińip otyratyn masyl bolady. Al sol balanyń balasy, ıaǵnı nemeresi qaıyrshy bolyp ketedi» deıdi. Bul da zańdylyq",- deıdi Januzaq Ákim.
Qoǵam qaıratkeriniń aıtýynsha, ıntellektýaldyq ultty qalyptastyrý bala tárbıesinen bastalady.
"Bizde qazaqta «Atańnan bota qalmasyn, bata qalsyn» dep aıtady ǵoı. Forbstiń deregi boıynsha, baı adamdardyń 90 paıyzdan astamy úshinshi urpaqtan keıin bári kedeılenip qalady eken. Aqsha degen sondaı nárse ǵoı. Al bilim, ǵylym jolynda urpaq bolashaǵy úshin atqarylǵan ıgi ister uzaqqa qalady. Fındar «Bala mektepke, ýnıversıtetke, jumysqa ornalasarda oǵan eshkim kómektespeýi tıis. Ol ózi umtylýy kerek» dep osy zańdylyqty ózderiniń ulttyq dástúrine kirgizip qoıǵan. Mine, dál osy ulttyq ıdeıa arqyly búginde fındar BUU-ǵa kiretin 200-ge jýyq elderdiń ishinen osymen altynshy ret álemdegi eń baqytty halyq atandy. Al bizde bári kerisinshe. «Balamnyń oqýǵa túsýine kómektesemin» dep para beredi. UBT-ny satyp alyp, memlekettik grantqa jarmasatyndar jıi kezdesip jatady. Mine, osyndaı jaǵdaılardan keıin qoǵamda masyldar paıda bolady. Aǵylshyndar «Bala tárbıesi, ol dúnıege kelgennen júz jyl buryn bastalady» deıdi. Iaǵnı sol ulttyń dástúri, mádenıeti, turmysyna negizdelgen tárbıeni boıyna sińirip ósken bala qazaq bolsa, qazaq bolady. Aǵylshyndardyń ortasynda ósse, taza aǵylshyn bolyp shyǵady. Bizdiń qazaqta «Balany 15 jasqa deıin qulyńdaı jumsa, 15 jastan keıin dosyńdaı syılap, aqyldas» deıdi. Iaǵnı aqyl-esi kirgennen keıin ony sen ózińmen teń sóılesetin qurdasym dep sanaýyna bolady. Al oǵan deıin balaǵa qatal bolý kerek. Mysaly, ákemiz marqum bizdi ósirgende «Jetelegen tazy túlki almas. Árqashan ózderiń jetilińder» dep aıtatyn...", - deıdi Januzaq Ákim.
Masyldyqtan arylǵymyz kelse, jastarǵa jaǵdaı jasaýymyz qajet.
"Áleýmettik jelide «jastardyń ishinde masyldyq kóp» dep aıtatyn danyshpandar kóbeıip ketti. Ol qaıdan kelgen? Onyń sebebi nede? Barlyq másele qoǵamnyń ózinde. Aǵa býyn aqylgóısinbeı, aldymen jastarǵa jaǵdaı jasaýy qajet. Bizde buryn orta mektepti bitirgen soń, mindetti birde 1-2 mamandyq alyp shyǵatyn edi. Aýyldyq jerlerde ýchılııler bolatyn. Kombaınshy, traktorshy, shopyr, slesar, svarık jáne t.b. bárin daıyndaıtyn. Qazir biride joq. Myna sheteldik kompanııalarǵa ýnıversıtet bitirgen ekonomıst, zańgerlerden góri svarık, tokarlar kóp kerek. Al bizde olardy daıyndamaıdy. Bárin teris jasap qoıǵanbyz. Bar nárseni joq qylyp, joqtan bar jasaı almaıdy. Bizde «Qazaqstan Alıansy» degen úlken qaýymdastyq bar. 90-nan astam ǵalym akademıkter kelesideı joba daıyndap shyqtyq. Mektep bitiretin ul-qyzdar eki mamandyq alyp shyǵýy kerek. Eger aýyldy jerde tursa, aýyldyń tehnıkasyn aıdaıtyn traktorshy, ekinshisi shopyr jáne t.b. Jigitter áskerge barǵanda, ásker bir jyl emes eki jyl bolýy kerek. Qazir «eldi qorǵaý» degen uǵymnyń ózi tabannyń astynda qaldy. Ol abyroıly mindet qoı. Sol eki jylda jastar mindetti tirde qosymsha mamandyq alyp shyǵýy kerek. Sosyn burynǵy alǵan eki mamandyǵyn ári qaraı damytatyn bolýy tıis. Nemese sol baǵytta jumys isteıtindeı jaǵdaı jasalýy qajet. Oqýyn aıaqtap, áskerden kelgen jastarǵa mindetti túrde 10 sotyq jer berilýi tıis",- deıdi qoǵam qaıratkeri.
Jastardyń masyl bolýy - qoǵam bolashaǵynyń joqtyǵy...
"Qazaqstan Alıansy" qaýymdastyǵy 2018 jyly Úkimetten talap etip 2 mıllıon jastardy 2018-2025 jylǵa deıin turǵyn úımen qamtamasyz etý maqsatynda bıýdjetten qarjylandyrdy. Jastar úılerin alyp jatyr. Árıne, bul sheshim bizdi tolyq qanaǵattandyryp otyrǵan joq. Biraq, áıteýir shúkir. «Jastar masyl. Masyldyqqa beıim» degendi jıi aıtady. Aýdandyq, qalalyq, oblystyq ákimshilikter, tıisti áleýmettik departamentter jastardy jumyspen qamtamasyz ete almaı jatyr. Bizde halyq sany kóp emes qoı. Sonyń ózinde jumyspen qamtı almaı jatady. Sebebi, bul masyldyq bizde nemese psıhologııalyq tilmen aıtqanda «ınfantalızm» bılikten bastalady. 80 paıyz ekonomıkany sheteldik kompanııalarǵa berip qoıyp, eldi damytamyz deımiz. Ol otarlanýdyń bir túri. Ekonomıkalyq otarlaný. Jaraıdy 1990 jyldary berildi me, endi qaıtaryp alý kerek. Kem degende irili-usaqty kompanııalardyń 50 paıyzyn memleketke qaıtarý kerek. Ekonomıkany ózi basqarmaǵan el basqaǵa táýeldi bolady. Nemese otar bolady. Biz osylaı jartylaı otardyń jaǵdaıyna máz bolyp otyrmyz. Masyldyq bizde júıeniń barlyq salasyna kirip ketken. Onyń ishindegi eń qaýiptisi - jastardyń ishindegi masyldyq. Sebebi, ol myna bizdegi sýııdtiń negizgi sebebi sol. Ómirge degen senimniń joqtyǵynan óz-ózderine qol jumsap jatyr. Jastardyń masyl bolýy - qoǵamnyń bolashaǵynyń joqtyǵy. Masyldyqtan qutylýymyz úshin kóp nárseni qaıta qaraýymyz qajet. Jastarymyz kolledj, ýnıversıtette zamanǵa saı, búgingi naryqqa qajet myqty-myqty mamandyqtar alyp shyqsa, ol óz-ózine senimdi bolyp, otbasyn quraıtyn jaǵdaıǵa jetedi nemese kásipkerlikpen aınalysatyn deńgeıge kóteriledi",- dep túıindedi sózin Januzaq Ákim.
"Adyrna" ulttyq portaly
