Murattyń dúnıege kelýi Áýezovtiń shyǵarmashylyǵyndaǵy eń uly beles – «Abaı joly» epopeıasynyń alǵashqy kitabynyń jaryq kórýimen tuspa-tus keldi.
M. Áýezov qansha uly adam bolsa da, ol eń aldymen, et pen súıekten jaralǵan jumyr basty pende edi. Urpaǵy erkek kindikpen jalǵasatyn eldiń ókili retinde alǵashqy úsh uly sábı kezderinde shetinegende basqa túsken batpandaı qasiretti qara nardaı kóterip alsa da, sherli júrekke shemen baılandy.
Danyshpan Abaı aıtatyn: «Kók tuman – aldyńdaǵy keler zaman, úmitti sáýle etip kóz kóp qadalǵan», – deıtin kezeńge aıaq basqanda kókeıdegi tumany seıilip, úzile bastaǵan úmiti jarqyraı jandy. Murattyń ómirge kelýi berishtene bastaǵan sher-shemendi jibitip, onyń ákelik bar meıir-shapaǵaty dúnıe esigin ashqan kishkentaı tirshilik ıesine aýady.
Fatımanyń aıy-kúni jaqyndaı bastaǵan 1942 jyldyń qarasha aıynda Muhtar syrqattanyp qalady. Jeltoqsanda aýrýhanadan shyǵyp, Frýnze arqyly Merkige soǵam degen jospary da oryndalmaı, qańtarǵa deıin tósekke tańylady. Fatımaǵa 1942 jyldyń 4 jeltoqsanynda jazǵan hatynda: «Operaııa durys ótse, ózim saparǵa júrýge jarar bolsam... qaıtarda jolshybaı Merkige soqpaqpyn. Osy jolǵa baryp, seniń bosanǵan halińdi kórip, balamdy óz kózimmen kórip, bilip qaıtsam degen qatty qumartyp oılaǵan oıym osy», – dep perzentiniń ómirge kelýin asyǵa kútip júrgeninen habar beredi.
Murattyń dúnıege kelgendigi týraly súıinshi habardy aǵasy Razaq jetkizipti. Fatımaǵa 1943 jyldyń 26 qańtarynda jazǵan hatynda: «Aman-esen aıyqqanyńa qýanyshty boldym. Aty kim ekenin áli bilmeımin. Kishkeneńniń ómiri uzaq bolsyn. Tym qurysa, bir qysqa hat jazsańshy», – dep minezi burtańdaý Fatımadan hat jazýyn qıyla suraıdy.
«Sheber qudaı» degendi qazaq tegin aıtpaǵan ǵoı, Murat anasynyń qursaǵyna bitken 1942 jyly uly jazýshynyń ǵumyr boıy armandaǵan, 1937 jylǵy «Tatıananyń qyrdaǵy áninen» bastalyp, «Abaı» tragedııasynda jalǵasqan, odan «Abaı Qunanbaev» atty irgeli monografııaǵa ulasyp, endi mine, «Abaı» atty ǵajaıyp romanǵa aınalǵan bolashaq epopeıanyń alǵashqy kitaby qazaq qaýymyna jol tartyp, alystaǵy aýyl men arpalysqan maıdan dalasyna deıin sharlap ketti.
Jer-jahandy soǵys órti sharpyp, adamzat ataýly jan alysyp, jan berisip jatqan shaqta qazaqtar ata saltyna saı arýaq shaqyryp, babalar rýhyna syıynady. Halyqty jeńiske jigerlendiretin qolbasshylar, batyrlarmen qatar, ulttyń uly ustazy, kemeńger Abaıdyń da aty atalady.
Qaıǵydan qan jutqan halyqty serpiltip, jeńiske jeteleıtin kúresker «Abaıdyń» tezirek jaryq kórýine sol kezdegi bılik te múddeli boldy. Ahmet, Mirjaqyp, Maǵjan, Júsipbek sııaqty Alash urandy aqyn-jazýshylardy bylaı qoıǵanda, Sáken, Ilııas, Beıimbet bastaǵan qazaq keńes ádebıeti klassıkteriniń aty-jóni men shyǵarmalarynyń atyn ataýǵa tyıym salynǵan ker zamanda «bult bolǵan aıdy ashqan, munar bolǵan kúndi ashqandaı» jarq ete qalǵan jańa roman búkil qazaq qaýymyn dúr silkindirip, qoldan túspeıtin kitapqa aınaldy.
«Abaıdy» oqýdan alǵan oqyrman lázzatyn kórnekti sóz zergeri Ǵabıt Músirepovtiń 1943 jylǵy jınalysta sóılegen: «Abaı» romanyn neshe ret qaıtalap oqysam – sonsha, árdaıym jańa bir oı, jańa bir kórkemdik, buryn baıqamaı kelgen tereńdik tabam», – degen sózinen ańǵarýǵa bolady.
Qazaq qaýymy jazýshynyń «samorodnyı sary altyndaı» oıy qaıshyǵa da, talqyǵa da túspeı, saf kúıinde jaryqqa jetken ǵajaıyp romanyn jabyla maqtap, jaǵalaı oqýǵa kirisken kezde shekesi torsyqtaı Murattyń ómirge kelýi qalamgerdiń shabytyna shabyt qosyp, Áýezov óndirte jazýǵa kirisedi.
Murattyń joly qutty bolyp, 1943 jyldyń qarashasynda Muhańnyń kıeli shańyraǵynda taǵy da ińgálaǵan sábı úni estilip, Ernar dúnıe esigin ashty. Bul jazýshyny odan ári qanattandyra tústi. Áýezov «Abaıdyń» ekinshi kitabyn jaza júrip, zamana talabymen «Namys gvardııasy», «Qynaptan qylysh» jáne «Qaraqypshaq Qobylandy» pesalaryn, «Abaı» operasynyń lıbrettosy men «Abaı áni» kınofılminiń senarııin de sátimen aıaqtaıdy.
Fatımanyń muraǵatynda Muhtardyń qat-qabat oqıǵalar men qaýyrt sharýalarǵa toly 1943–44 jyldarda jazǵan úsh haty saqtalǵan. Hattardyń sırek tartýy bir jaǵynan kóńilin kóp alańdatqan uly qaz turyp, qadam basqan soń jazýshynyń jany jaı tapqanyn kórsetse, ekinshi jaǵynan «Abaıdyń» birinshi kitabyn orys tiline aýdarý, aýdarmashylarmen, redaktorlarmen kúndelikti jumys jáne romandy Máskeýde basyp shyǵarýdan týyndaǵan mashaqaty mol tirlikpen de túsindirýge bolady.
Solardyń birinde: «Kishkentaı Murattyń saýshylyǵy, ósýi qalaı? Óziń anda-sanda Murat jaıyn, óz kúıińdi jazyp tur. Keıde asa qatty kórgim keledi. Qyzyǵyńdy az kórgenime ókinip te qoıam. Jańa jyl qutty bolsyn. Murataıym jaqsy óssin!» – dep jazady. Hattyń datasy qoıylmasa da, jańa jylǵa megzeýine qarap, 1944 jyldyń qańtary dep shamalaýǵa bolady.
Qyryq tórtinshi jyldyń jazy deýge keletin kelesi hatta: «Murataıǵa bir kishkene týflıdi Máskeýden ákep em, az úlkendeý me, ólsheýin bile almadym. Biraq keńirek bolsa, eshnárse etpes dedim, bolmasa dál týflıge aıyrbastap alarsyń», – dep bir jarym jasqa endi tolyp, aıaǵyn apyl-tapyl basqan kishkentaı sábıine shynashaqtaı ǵana týflı alǵanyn aıtyp, jany qalmaı báıek bolady.
Muhtar Áýezov «Abaıdy» orys tiline aýdarýǵa erekshe den qoıady. Ol Máskeýde tanylmaı, Odaqtyq deńgeıge shyqpaı «Abaı» romanynyń da, óziniń de taǵdyry áli bulyńǵyrlaý ekenin jaqsy túsindi. Biz jazýshynyń jeke basynan ótken oqıǵalardy onyń shyǵarmashylyǵyndaǵy aıtys-tartyspen shendestire qarastyrý arqyly onyń ómiriniń qanshalyqty mehnatqa, kúreske toly bolǵandyǵyn ańǵaramyz.
«Abaı» romanynyń alǵashqy kitabynyń qazaq tilinde basylýy sátimen tússe de, onyń orys oqyrmandaryna jetýi ońaı bola qoıǵan joq.
Qazaq ádebıettaný ǵylymynda «Abaı joly» epopeıasy 4 kitabynyń jazylýy, talqylanýy, synap-minelýi, tipti syńarjaq synshylar bastap bergen bul daýdyń sońy úlken saıası naýqanǵa aınalyp, aqyr sońynda M.Áýezovtiń bas saýǵalap, Qazaqstannan ketýi jaıly az jazylǵan joq.
Solardyń ishinde belgili ǵalymdar R. Nurǵalı, Z. Qabdolov, S. Qırabaev, Q. Muhamedhanov, T. Jurtbaı, A. Ismaqova, D. Qamzabekuly eńbekterin erekshe atap ótken lázim. Ásirese, professor T. Jurtbaıdyń memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń qupııa muraǵattyq materıaldary negizinde jazylǵan úsh tomdyq «Uranym – Alash!..» atty irgeli monografııasy bul salaǵa qosylǵan súbeli úles boldy.
Keńes zamanynda «halyqtar dostyǵyna», «ádebıetter baılanystaryna», «ult jazýshylarynyń yntymaǵyna» kóleńke túsiredi degen jeleýmen, al shyn máninde sum zamannyń surqııa shyndyqtaryn ashatyn bul muraǵattardyń qupııa qorlary zertteýshilerge múlde jabyq boldy.
Qazaq ádebıettanýshylarynyń basym kópshiligi «Abaı jolynyń» negizgi aýdarmashysy retinde lenıngradtyq jazýshy Leonıd Sobolevtiń atyn jıi aýyzǵa alady. Búginde esimi Qazaqstandy bylaı qoıǵanda, Reseıdiń ózinde umytyla bastaǵan, jazǵandarynyń túgelge jýyǵy qazirgi orys ádebıetiniń jaǵasyna jańqadaı laqtyrylyp tastalǵan bul qaı jazýshy, qandaı aýdarmashy? Áýeli osy suraqqa jaýap izdep kórelik.
Soıalıstik Eńbek Eri, Stalındik syılyqtyń laýreaty, KSRO Joǵarǵy keńesiniń birneshe márte depýtaty, áýeli Lenıngrad Jazýshylar uıymyn basqaryp, 1957–70 jyldarda Reseı Jazýshylar odaǵynyń tóraǵasy sııaqty laýazymdy qyzmetterdi atqarǵan, ataq-dańqynan at úrketin Sobolevtiń bar oqyp, taýysqany – orta bilim deńgeıindegi teńizshilerge arnalǵan kadet korpýsy eken. Onyń «Reveldegi Lenın» degen alǵashqy ocherki Áýezov óziniń klassıkalyq pesalary, áńgime-povesterimen evropalyq ádebıet bıigine kóterilip úlgergen 1926 jyly ǵana jaryq kóripti.
Sobolevtiń ómir boıy jazyp, zamana saıasatyna qaraı ylǵı túzetýler engizýmen bolǵan jalǵyz romany – «Kapıtalnyı remont» (shynyn aıtqanda, sóz ónerin syılaıtyn aýdandyq gazet jýrnalısi de óz maqalasyna mundaı at qoıa bermeıdi) 1932 jyly alǵash basylǵanda birden Stalınniń nazaryna iligip: «Pýst Sobolev pıshet, chto hochet ı kogda hochet», – degen eken. Mundaı ındýlgenııadan keıin betimen ketken Sobolev aıaǵyn taltańdaı basyp, oıyna kelgeniniń bárin istepti.
1934 jyly ótken KSRO jazýshylarynyń tuńǵysh sezinde onyń taǵy bir «juldyzy janyp», ol Stalınniń qulaǵyna maıdaı jaqqan: «Partııa ı pravıtelstvo dalı sovetskomý pısatelıý reshıtelno vse. Onı otnıalı ý nas tolko odno – pravo ploho pısat», – deıtin «tarıhı» sózin aıtady.
Búkil Ýkraına, Kavkaz, Volga boıy men Qazaqstandy golodomor – asharshylyq jaılap jatqan zulmat zamanda «bizge partııa bárin berdi» dep saırap turǵan jazýshyny bolshevıkter partııasy ataq-marapatqa qaryq qylyp, topyrlata tógipti.
Áýezov Sobolevpen túrme degen tar qapastan shyqqanyna eki-aq jyl bolǵan, alǵashqy shyǵarmalary «Eńlik–Kebek», «Qaragóz», «Han Kene» pesalary men tarıhı romany «Qıly zaman» qatty synalyp, Ahmet Baıtursynov bastaǵan ustazdary abaqtyda otyrǵanda, «Abaı» jýrnalyn birlese shyǵaryp, «Ekeý» degen búrkenshik atpen birge maqala jazǵan Júsipbek Aımaýytov atylyp ketip, moınyna zil batpan aýyrtpalyq túsken zobalań zamanda tanysypty. Qazaqtyń ıgi jaqsylarynyń basynan baq taıǵan kezde Muhtar Máskeý men Lenıngradtaǵy qoly uzyn, yǵy zor jazýshylardan taıanysh izdeıdi.
Tarıhı sezden keıin Ilııas Jansúgirov bastaǵan Qazaqstan qalamgerleri revolıýııa besigi – Lenıngrad jazýshylarymen shyǵarmashylyq baılanys ornatyp, bizdiń qalamgerlerdi B. Lavrenev, L. Sobolev bastaǵan jazýshylar sol kezdiń tilimen aıtqanda «sheftik qamqorlyqqa» alady. Árıne, munyń sońy Sobolevtiń Qazaqstanǵa kelip, qonaqjaı qazaq jazýshylarynyń kól-kósir dastarhany men ystyq yqylasyna bógýmen aıaqtalady.
M. Áýezov 1939 jyly avtordyń ǵana emes, qazaq dramatýrgııasynyń zor tabysy retinde tanylǵan «Abaı» tragedııasyn aıaqtaıdy. Jazýshynyń Almatydaǵy murajaıynda shyǵarmanyń arab qarpimen jazylǵan úsh túrli nusqasy saqtalǵan. Álbette, onyń birde-birinde Sobolev qalamynyń izi de joq jáne bolýy da múmkin emes. Biraq keńes zamanynda jaryq kórgen M. Áýezov kitaptarynyń bárinde jáne sol zamandaǵy teatr afıshalarynda ómirinde orys tilinde syńar pesa jazbaǵan L. Sobolevtiń esimi menmundalap tur.
Tragedııany orys tiline de Muhańnyń ózi aýdarady. Onyń da 1941, 1944, 1948 jyly jarııalanǵan úsh nusqasy bar. Teńavtor quqyǵyn ıelengen Sobolev orys kórermenine túsiniksiz degen jeleýmen ondaǵy qazaq ómiriniń turmys-saltynan týyndaıtyn kórinisterdi sypyryp tastap, tipti keıbir keıipkerlerdi «qysqartýǵa» deıin barady. Sobolevtiń sóleketteý keńesterin amalsyzdan qabyldaǵan Áýezov tragedııanyń úzindilerin 1940 jyly «Lıteratýrnaıa gazetada» ekeýiniń avtorlyǵymen bastyryp, keler 1941 jyly orys tilindegi tolyq nusqasyn jaryqqa shyǵarady.
Áýezov proza jáne dramatýrgııadaǵy qazaq eposy men folklorynan tamyr tartatyn joıdaly týyndylarynyń túp negizin ǵylymı turǵydan tereńdete zerttep, «Qazaq halqynyń eposy men folklory» degen orys tilinde jazylǵan irgeli eńbegin 1939–40 jyldary Máskeýdegi «Lıteratýrnyı krıtık» jýrnalynda jarııalaıdy. Qazaq halqynyń jar-jar, betashar, joqtaý, estirtý t.b. turmys-salt jyrlary, ertegiler men ańyz áńgimeler, «Qobylandy», «Er Tarǵyn», «Er Saıyn» sııaqty batyrlar jyry, «Qozy Kórpesh–Baıan sulý», «Qyz Jibek», «Aıman–Sholpan» tárizdi ǵashyqtyq jyrlary tereń taldanǵan bul zertteýdi onyń dál qylyshynan qan tamǵan stalındik repressııanyń yzǵary basylmaı turǵan 1939 jyly Qazaqstanda jarııalaı almaıtyny anyq edi. Tipti jaryq kóre qalǵan kúnniń ózinde onsyz da taǵdyry qyl ústinde turǵan jazýshynyń jaǵdaıy tym qıyndap ketýi ábden múmkin bolatyn.
Alysty boljaıtyn kemeńger óziniń búgingi jáne bolashaq kórkem shyǵarmalaryna ózek bolǵan epostyq keıipkerlerdi qorǵaý úshin ómirde qazaq aýyz ádebıetin bylaı qoıǵanda, orystyń bylına, skazanıe, skomoroshınalaryna qatysty qalam tartyp kórmegen, biraq Stalınniń erketotaı jazýshysy L. Sobolevti qosalqy avtorlyqqa alady. Ol «mynaý yńǵaısyzdaý ǵoı» degendi múlde jıyp tastap, shıyra qol qoıady. Máskeýdiń bedeldi jýrnalynda basylyp, orys folklorısteriniń úlken baǵasyna ıe bolǵan bul eńbek M. Áýezovti on shaqty jyl boıyna taptyq prınıpten basqa talǵampazdyq ataýlydan jurdaı, urda-jyq synnan qorǵaýǵa ájeptáýir septigin tıgizdi.
Soǵys qarsańy – 1940 jyly Máskeýde Abaı shyǵarmalary orys tilinde jaryq kóredi. Árıne, munyń alǵy sózin de ózi orys tilinde eń bolmaǵanda pyshaqtyń qyryndaı poezııa jınaǵyn shyǵarmaǵan, Abaıdyń bir óleńin orys tiline aýdarmaǵan «qazaq eposy men folklorynyń bilgiri», áıgili «Abaı» tragedııasynyń teń dárejedegi avtory L. Sobolev jazdy. Bul maqalany jazýǵa kim «kómekteskenin» aıtýdyń ózi artyq...
Jurtshylyq jyly qabyldaǵan «Abaıdyń» alǵashqy tomy qara taqtaǵa jazylmaı turǵanda Áýezov ony tezdetip orys oqyrmanyna jetkizýge baryn salady.
ANNA MEN TEMIRǴALI
Bul kezde Almatyǵa áýeli bekzat qyzdarǵa arnalǵan Aleksandrov ınstıtýtyn, 1924 jyly Lenıngrad ýnıversıtetin, keıin onyń aspırantýrasyn támamdaǵan, franýz ádebıeti klassıkterin orys tiline erkin aýdarýdan jaqsy tájirıbe jınaqtaǵan Anna Nıkolskaıa deıtin Áýezovpen ómiriniń sońyna deıin dostyq, shyǵarmashylyq, otbasylyq jaqyn qarym-qatynasta bolǵan bilimdar ádebıetshi keledi.
Saharov ortalyǵynyń derekteri boıynsha Anna Borısovnanyń ákesi Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetiniń quqyq professory B.V. Nıkolskıı monarhıstik kózqarasy úshin 1919 jyldyń ózinde atylyp ketken eken. Anna budan soń kindik ákesi sanalatyn sol kezdegi Reseı Federaııasynyń Syrtqy ister halyq komıssary, atyshýly revolıýıoner G.V. Chıcherınge jolyǵyp, butany qorǵalaǵan torǵaıdaı pana izdeıdi. Keıin KSRO Syrtqy ister mınıstri qyzmetine deıin joǵarylaǵan qara júrekteý qaıratkerden esh qaıran bolmapty.
Almatyǵa úsh jylǵa jer aýdarylyp kelgen Anna Nıkolskaıa sol kezde oqytýshylary tapshy Qazaq pedagogıka ýnıversıtetinde doent mindetin atqaryp, franýz tilinen sabaq beredi. Zııaly, jan-jaqty bilimdi, Evropa, orys ádebıetin jaqsy biletin, franýz, nemis tilderin erkin meńgergen Anna qazaq folklory, ádebıetimen tanysyp, qazaq tilin úırenýge yqylas qoıady.
Anna Nıkolskaıa Áýezov týraly «Lıstkı vospomınanıı» atty ádemi estelik qaldyrypty. Ekeýi 1935 jyly Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda S. Seıfýllınniń tóraǵalyǵymen ótken qazaq epostaryn orys tiline aýdarýǵa arnalǵan jıynda tanysypty. Beıtanys ortadaǵy ózine tapsyrylǵan jańa mindetke Nıkolskaıa qatty júreksingen eken.
Ol Muhańdy alǵash kórgen sáti týraly: «Voshel ochen ıarkıı chelovek. Molodoe, sovsem ne pohojee na drýgıe lıa. Iarkaıa ýlybka. Iarkıı blesk bolshıh, nemnogo na vykate temnyh glaz. ...I opıat ýlybka – takaıa prıvetlıvaıa, takaıa sverkaıýaıa, chto vse moı kolebanııa ı somnenııa po rabote srazý nahodıat oporý: prıshel dobrojelatel, prıshla pomo», – dep jazady.
Iá, Nıkolskaıany ishki túısigi aldamapty. Áýezov oǵan uzaq jyldar boıy qol ushyn sozǵan qaıyrymdy janǵa aınaldy. Osy kezdesýden keıin Nıkolskaıa Muhtar Áýezovpen tyǵyz shyǵarmashylyq baılanys ornatyp, Muhańnyń usynysymen jáne keńesshiligimen qazaq folklorynyń injý-marjany «Qyz Jibekti» túpnusqadaǵy bar boıaýyn saqtap, orys tiline aýdarady. Anna Muhańnyń úıinde jıi qonaqta bolyp, ózimen jerles Valentına Nıkolaevnamen jaqyn aralasyp, qyzy Láılaǵa baýyr basyp ketedi.
Alban kóterilisine arnalǵan «Qıly zaman» avtorynyń nusqaýymen 16-jylǵy ult-azattyq kóteriliske qatysýshylardyń óleń-jyrlaryn aýdaryp, «Revolıýıonnye pesnı povstanev-kazahov HIH v.» atty jınaq shyǵarady. Onyń bul eńbekteri álemdik deńgeıdegi shyǵystanýshy, akademık A. Samoılovıch bastaǵan ǵalymdar tarapynan joǵary baǵaǵa ıe bolady.
Repressııa daýyly sormańdaı Annany taǵy da eseńgiretip, ol 1937 jyldyń 10 jeltoqsanynda NKVD-niń Almaty oblysy boıynsha úshtiginiń sheshimimen 10 jylǵa sottalyp, Sıblagqa aıdalady. Densaýlyǵy ábden nasharlap, ólim haline jaqyndaǵan A. Nıkolskaıany 1943 jyly lagerden shyǵaryp, Almatyǵa qaıtarady. Ol ómiriniń sońyna deıin dertine – qýat, janyna shıpa bolǵan osy qalada turaqtap qaldy.
Áýezov Nıkolskaıany qazaq folklorymen tanystyrýdy juldyzdy aspannan bastaǵan. Bul týraly Anna: «Ia slýshaıý, kak zavorojennaıa. Aýezov – velıkolepnyı rasskazchık. Kazahskoe nebo otkryvaetsıa dlıa menıa, ıa kak býdto chıtaıý po zvezdam drevnıe legendy naroda. V svoıh rasskazah on voshıaetsıa fantazıeı svoıh dalekıh predkov», – dep tebirene jazady.
Muhań Annaǵa qazaq eposy men ádebıeti jaıly mol maǵlumat berip, birtindep bolashaqta atqaratyn basty maqsat – «Abaıdy» aýdarýǵa daıyndaıdy. Uly jazýshy óz basynyń ańdýda júrgenine qaramastan, NKVD organdarynyń talap etýi boıynsha A. Nıkolskaıaǵa kelisti minezdeme jazyp, múbárak qolyn qoıǵan.
Taqyryptan aýytyńqyrap, A. Nıkolskaıanyń ómir derekterin qazbalap ketýimizdiń bir sebebi – ult ádebıetiniń uly murasy sanalatyn «Abaı joly» epopeıasynyń orys oqyrmandaryna jetýine zor úles qosqan, keıin Mahambet, I. Baızaqov, N. Baıǵanın, S. Muqanov, Ǵ. Músirepov, T. Ahtanov t.b. shyǵarmalaryn orys tiline aýdarǵan, qazaq ádebıetiniń shyn mánindegi janashyr dosy sanalatyn osy bir muńlyq jannyń ómiri men shyǵarmashylyǵy, ásirese «Abaı joly» epopeıasynyń alǵashqy eki kitabyn orys tiline aýdarý tájirıbesi arnaıy, irgeli zertteýge suranyp-aq turǵanyna jas ǵalymdardyń nazaryn aýdarý.
A.B. Nıkolskaıanyń ákesine, ózine qatysty tergeý materıaldarynan áldeqashan qupııalyq grıfi alynyp tastalǵan. Ásirese, onyń ómiriniń qazaq ádebıetiniń tarıhymen tyǵyz baılanysty Almaty kezeńi óziniń zerdeli zertteýshisin kútýde. Mundaı janǵa qol ushyn berýge biz de daıynbyz.
«Abaı» romany respýblıkada qazaq ádebıetiniń zor tabysy retinde moıyndalyp, búkilhalyqtyq yqylasqa ıe bolǵan soń ol 1943 jyly Stalındik syılyqqa usynylady. Orys tiline aýdarylmaǵan shyǵarmany Máskeý tarapynan qoldaýshylar tabylmaı, roman syılyqtan qaǵylady. Sapaly aýdarmanyń joqtyǵynan alǵashqy talaby sátsizdikke ushyraǵan Muhtar bes jyldan astam stalındik lagerde azap shegip, 1943 jyly ǵana bostandyqqa shyqqan Anna Nıkolskaıanyń Almatyǵa oralýyna aq perishteniń kelýindeı qýanady.
Áýezov «Abaıdyń» orysshaǵa aýdarylýyna zor jaýapkershilikpen kirisedi. Romannyń jolma-jol aýdarmasyn jasaýdy Lenıngradta joǵary bilim alǵan, orys, qazaq tilderine birdeı aǵyp turǵan Temirǵalı Nurtazınge tapsyrady. Muhań Temirǵalı inisimen Lenıngradqa kelip-ketip júrgen 1934 jyly tanysypty. Áýezov ár saparynda Lenıngradtyń drama jáne opera, balet teatrlaryndaǵy jańa qoıylymdardy túgel qarap, osy saladaǵy jańalyqtardyń bárinen habardar bolyp júredi eken. Ekeýi alǵash teatrda ushyrasypty. Keıin áńgimesi, pikiri jarasqan soń aǵa men ini ustaz ben shákirtteı aralasyp ketken. T. Nurtazın uly jazýshymen qalaı tanysyp, qandaı qamqorlyq kórgeni jaıly «Jadymdaǵylar» atty kelisti estelik qaldyrypty.
T. Nurtazın da 1937 jyly ustalyp, tórt jyl abaqty azabyn tartty. Túrmeden shyqqan soń Muhańa jolyǵyp, aqyl-keńesterin alyp turǵan. Reseı tarapyndaǵy qazaqı otbasynda tárbıelenip, ana tilimen qatar, jastaıynan orys tilinde mektep, joǵary oqý ornyn bitirgen T. Nurtazın stýdent kezinen orys jáne qazaq tilderinde óleń, áńgime, pýblııstıkalyq maqalalar men ádebı syn eńbekterin jazyp kózge túse bastaıdy.
Túrmede otyrǵan jyldary shyǵarmashylyq eńbekke ábden sýsaǵan T. Nurtazın men A. Nıkolskaıa «Abaıdy» aýdarýǵa qýana kirisedi. Ádette, birneshe tildi meńgergen polıglottardyń tildiń názik ıirimderin aıryqsha seze biletin erekshe ıntýıııasy bolady. Al óz isine muqııat, asqan jaýapkershilikpen qaraıtyn Temirǵalı men Anna osyndaı jandardyń qatarynan edi.
Aýdarma jumysynyń erekshelikteri jaıly A. Nıkolskaıa: «Qyzǵaný – zavıdovat ı qyzyǵý – proıavlıat ınteres, voshıatsıa, ...jorǵa, naprımer, znachıt – ınohode, a takje dıplomat, chelovek obhodıtelnyı, krasnorechıvyı ı tonkıı v razgovore, ... slovo «baýyr» oznachaet «pechen», a takje «rodstvennık», «sorodıch». Kajdyı takoı slýchaı prıhodıtsıa razreshat v otdelnostı, staraıas po mere vozmojnostı sohranıat speıfıký orıgınala», – dep ár sózdiń maǵynasyna qalaı boılaǵanyn táptishtep kórsetedi.
«Abaı jolyn» Stalındik syılyqqa usynýǵa saqadaı saı daıyndyqpen barý úshin 1944 jyldyń 15 mamyr kúni Almatyda ǵylymı jáne shyǵarmashylyq qaýymnyń keńinen qatysýymen romannyń jan-jaqty qoǵamdyq talqylaýy ótkiziledi. Bul talqylaýdyń jaı-japsary týraly A. Nıkolskaıanyń estelikteri men M. Áýezovtiń 50 tomdyǵynda eshteńe aıtylmaǵan. M. Áýezov murajaıy 2013 jyly «Neızvestnoe v nasledıı Mýhtara Aýezova» atty jazýshynyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna qatysty buryn jarııalanbaǵan eńbekterdiń bir parasyn shyǵardy. Atalǵan jınaqta osy talqylaýdaǵy Anna Nıkolskaıanyń: «Knıga nosıt nazvanıe «Abaı». A ıa by skazala, chto eto bolshe, chem Abaı: eto podlınnaıa epopeıa, knıga o Kazahstane treteı chetvertı proshlogo stoletııa. Eta knıga... samogo shırokogo poznavatelnogo znachenııa, v kotoroı naıdet ınteresneıshıı materıal ı ıstorık, ı etnograf, ı lıteratýroved, ı psıholog», – degen kóregendik sózderi keltirilgen («Neızvestnoe v nasledıı Mýhtara Aýezova». A., 2013, 355-bet).
«Kóregendik» deıtinimiz, bul kezde romannyń bir ǵana kitaby jaryq kórgen. Onyń neshe tom bolyp josparlanǵanyn avtordan basqa eshkim bilmeıdi. Al Rable, Flober, Gıýgo, Stendal, Balzak, Zolıalardyń uly romandaryn túpnusqa tilinde oqyp, móldirete taldaıtyn Anna hanym «Abaıdyń» alǵashqy kitabyn aýdaryp shyqqan soń qazaq halqynyń ǵalamat epostarynan qýat alǵan epopeıanyń lebin sezip, zor áleýetin birden ańdaǵan.
Anna Nıkolskaıa sııaqty orys arıstokratııasynan shyqqan, Imperatorlyq Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetiniń beldi professorynyń qyzy, ózi Keńes Odaǵy sııaqty uly ımperııanyń eń bedeldi ýnıversıtetin aspırantýrasymen qatar taýysqan bilimdi, bilgir, týmysynan zııaly jannyń roman tabıǵatyn tamyrshydaı tap basyp bergen baǵasyna Muhań da qatty rıza bolady. Ol óziniń Nıkolskaıaǵa jazǵan hatynda: «Dorogaıa Anna Borısovna! Dogovorılsıa s Satpaevym o tom, chto po napechatanıı odnogo (samogo lýchshego) ekzemplıara býdet predstavlen emý Vamı s Vashım otzyvom o romane (vyskazyvanıe Vashe na obsýjdenıı)», – dep jaza kelip, sol kezde túsirilip jatqan «Abaı» kınofılminiń senarııine qosylǵan Kókbaıdyń óleńderi men ertekshi Baımaǵambetke qatysty tustaryn tezdetip aýdaryp, rejısser E.E. Aronǵa tapsyrýdy ótinedi.
Kóp uzamaı Máskeýge Stalındik syılyq berý jónindegi komıtetke QazKSR Halyq komıssarlar keńesiniń tóraǵasy Nurtas Ońdasynovtyń atynan usynys hat, T. Nurtazınniń jolma-jol tárjimesi negizinde A. Nıkolskaıa jasaǵan romannyń kórkem aýdarmasy, KSRO Ǵylym akademııasy Qazaq fılıalynyń basshysy Q. Sátbaev pen Qazaqstan Jazýshylar odaǵy atynan Ǵ. Músirepovtiń qoly qoıylǵan qorytyndy pikirleri qosa jiberiledi.
Stalındik syılyq berý jónindegi komıssııanyń 1945 jyldyń 20 naýryzynda ótken otyrysynda kelisken kórkem aýdarmasy, respýblıka basshylyǵynyń usynysy, ǵylymı jáne shyǵarmashylyq qaýymdastyqtyń joǵary pikiri bolǵanyna qaramastan «Abaıdyń» joly ekinshi márte kesiledi. M. Áýezovke A. Fadeevtiń ózi qarsy shyǵyp: «Pervyı tom sıýjetno kak obrezannye provoda. Sıýjetnaıa lınııa propadaet. Sam Abaı ne stal Abaem, emý 25 let, on ee ne nachal tvorıt. Aýezov chelovek nestaryı, pýst porabotaet», – dep kisimsine aqyl aıtyp, kekirt qorytyndy jasaıdy.
Aleksandr Fadeev – keńes zamanynda asyra dáriptelgen jazýshy. Ol Áýezovteı alypqa joǵarydan tómen astamsyna pikir aıtyp turǵan kezde saıası konıýnktýra men gazettik jalǵan aqparatqa qurylǵan «Jas gvardııa» romanyn áli jarııalaı qoımaǵan, KSRO Jazýshylar odaǵy kóp hatshylarynyń biri edi.
Fadeev keıin Áýezov jónindegi pikirin ózgertip, ol qýdalanǵan 50-jyldary qoldaý da kórsetken. Oǵan orys jazýshysymen uzaq ýaqyt syrlas dos bolǵan, «Abaı» romanyn óte joǵary baǵalaǵan Iý. Lıbedınskıı áser etken bolýy múmkin. Óıtkeni Iý. Lıbedınskıı 1951 jyldyń 13 jeltoqsanynda «Abaı» romany týraly «Lıteratýrnaıa gazetaǵa» «Pýt velıkogo prosvetıtelıa» atty kólemdi maqala jazyp, kóterińki baǵa bergen.
Romandy Stalındik syılyq komıssııasynda talqylaý barysynda onyń oryssha aýdarmasynan kinárat tapqandar bolǵan. Sol sebepti Áýezov «Abaı» tragedııasynyń «telavtory», Stalınniń erkesi – L. Sobolevti taýyp, oǵan romannyń orys tilindegi basylymynyń jalpy redakııasyn basqarýdy usynady.
Osy tusta myna bir máseleniń basyn ashyp alǵymyz keledi. «Abaıdyń» birinshi kitabyn avtordyń qatysýymen T. Nurtazınniń jolma-jol aýdarmasy arqyly jeke-dara tárjimelegen – Anna Nıkolskaıa. Romanǵa sińirgen eńbegin joǵary baǵalaǵan Muhtar Omarhanuly sol kezde toltyrylǵan qujattarda únemi onyń esimin kórkem aýdarma jasaǵan jalǵyz tárjimeshi retinde anyq kórsetip otyrǵan.
Máskeýde ótken eki birdeı talqylaý barysynda romannyń avtory da, eki birdeı aýdarmashysy da «halyq jaýy» retinde aıyptalyp, túrmede otyrǵany, aıdaýda bolǵandary jaıly aryz-quryzdar komıssııa múshelerine Qazaqstan jaǵynan qardaı boraǵan. Sol sebepti Muhań bolashaqta osyndaı aryzqoılardan qorǵaný úshin Máskeý men Lenıngradtyń emen esikterin erkin ashatyn L. Sobolevtiń esimin amalsyzdan «redakııasyn basqarǵan» dep qoqıta kórsetýge májbúr boldy.
Muhtar Qul-Muhammed
akademık
