Qazaq kıimderiniń arǵy tegi sonaý saq, úısin, ǵun, qańly, túrki dáýirlerinen sabaqtalady. Tarıhı jazbalarǵa negizdelsek, sonaý Qola dáýiriniń ózinde aqtardyń maldy qolǵa úıretip, ony artys, minis kólikteri retinde aıdalanýmen birge, terisinen kıim jasap, etin, sútin azyq retinde ártúrli tutyný buıymdaryn jasaǵandyǵy aıtylady.
«Hannamanyń» 94-býma ǵunbaıanynda: «...El basylarynan tartyp qarashalaryna deıin et jep, teriden kıim kıedi, ton jamylyp, kıiz tósenedi...» delingen («Juńgo tarıhnamalaryndaǵy qazaqqa qatysty derekter», 432-bet).
Biraq sol kezdiń ózinde-aq bular teri óńdep, kıiz basyp, osydan ózderine laıyq kıim daıyndaýmen birge Batys pen Shyǵystyń damyǵan elderinen ártúrli buıymdardy aldyryp, olardy da paıdalana bilgen.
Soǵys, ıakı tartý nemese saýdalasý arqyly olardyń asyl zattaryn alyp, óziniń kıim mádenıetin damytyp otyrǵan. Bizdiń zamanymyzdan burynǵy 174-jyly Han áýleti ǵun táńirqutyna joldaǵan hatynda «Táńirquty aqylgóı abyz, jarshy Jıan arqyly aıryqsha sálemdeme retinde Kóktiń uly Kıýge arnalǵan torǵyn astarly zer shapan, zer beshpet, qamqa tysty jelbegeı, altyn taraq, altyn kise, altyn toǵa, 10 oram torqa, 20 oram qamqa, 40 oram qyzyl batsaıy, 40 oram kók torǵyn jiberdim» delingen (bul da sonda, 452-bet).
Qazaqstan ǵalymdary Kegen ózeniniń boıyndaǵy Aqtas qonysyna júrgizgen arheologııalyq qazyndylarǵa jasaǵan zertteýinde: «Úısin otbasynyń taǵamy – et, sút jáne túrli ósimdikter bolǵan. Erler, áıelder jáne balalar júnnen,
teriden jáne jibekten tigilgen kıimder kıgen. Jibek jáne basqa bóten el buıymdary ne saýda arqyly ákelingen, ne úısin shonjarlary soǵys shapqynshylyǵy kezinde qolǵa túsirgen», – dep jazǵan.
Odan berirek dáýirge oralar bolsaq, tarıhı estelikterge VII ǵasyrdyń bas sheninde ótken batys túrik qaǵany Iabǵunyń jáne onyń tóńiregindegilerdiń kıimi týraly býdda monahy Shýanzań bylaı dep jazady: «Qaǵan jasyl jibek jelbegeı kıgen, onyń qasyna ergen 200-deı tarhany bar. Olar qamqa jelbegeıler kıgen, shashtaryn burymdap órgen. Basqa sarbaz - dary ań terisinen tigilgen ishik kıgen, bórikteri jumsaq matadan tigilgen, qoldaryna aıbalta, sadaq, tý ustaǵan. Attary óńsheń sáıgúlik. Túıe, at mingen adamnyń kóptiginen kóz súrinedi...». Odan ary qaǵannyń kıiz úıi týraly aıtqanda: «Onyń altynmen sándelgeni sonshalyq, tipti kóz qaratpaıdy...» («Qazaqstan tarıhy», 1- tom, 301-bet).
Mine, bizdiń ata-babalarymyzdyń kıimderi, kıim mádenıeti burynnan, sonaý arǵy zamannan taıaý jyldarǵa deıin óziniń sándiligi, kórkemdigi jáne jınaqy, rettiligi jaǵynan sondaı tamasha ári kóz súrindirerlik dárejede sándi bolǵan. Muny basqa ejelgi halyqtardyń shubalańdaǵan, sıyqsyz, jalbajulba kıim úlgilerimen salystyryp kórseńiz, áldeqaıda sándi ekenin, bizdiń qyzdarymyzdyń jelbirli kóılegi, úkili baskıimi kóptegen elderdiń osy zamanǵy sahna kıimine aınalyp bara jatqanyn jurttyń bári de kórip-bilip otyr.
QAZAQ KIIMDERINIŃ TÚRLERI MEN JASALÝY
Qazaq kıimderi baskıim, belkıim, butkıim, aıaqkıim, t.b. túrlerge bólinedi. Baskıimge – qalpaq, tymaq, taqııa, sharshy (balalardyń basyna tartylatyn sharshy shyt), sáýkele, kımeshek-shylaýysh, jaýlyq, saly, jelek, t.b. kiredi. Belkıim qataryna qysqa ton, kúrti, beshpet, kúrmek, jeıde, kóılek, kázekeı sııaqtylar kiredi. Butkıim tobyna – shalbar, sym, dambal, tizeqap, aıaqkıimge saptama etik, etik, shaqaı, baıpaq, mási, kebis, kálosh, t.b. kiredi. Budan syrt qaptal shapan, qaptal ishik, qaptal ton, kúpi, shekpen, qaıyrma jaǵaly shapan, jelbegeı, kebenek sııaqty iri turpatty kıimder «syrt kıimder» dep atalyp, qalǵan jeńil kıimder ishkıim tobyna kiredi. Qazaq kıimderi negizi qazaq dalasynyń ózinen óndiriletin. Halyq ózi jergilikti ádispen daıyndaıtyn ań terilerinen, mal terilerinen, mal júninen ıirilgen jipterden, mal júninen basylǵan ár alýan kıizderden jasalyp daıyndalady. El ishinde ártúrli úlgide kıim pishetin, ony mánerine keltirip tige alatyn ári ártúrli órnek salyp kestelep, tamasha ulttyq máner kirgizetin sheberler bolady. Keıin kele toqyma buıymdar dúnıege keldi. Soǵan saı órnekti toqyma kıimder de toqylatyn boldy. Ásirese jibek kezdemeler, júnnen toqylǵan san alýan shuǵalar, maqtadan, kendirden toqylǵan kezdemeler paıda bolǵan soń qazaq sheberleri osylardan paıdalana otyryp, teri kıimderdi san qubylǵan kezdemelermen tystap, astarlap nemese syzdyqtap oıý-órnek pen kesteniń ne alýan túrlerin dúnıege ákeldi. Anyǵyraq aıtqanda qala kıimi men dala kıimin – osy eki túrli úlgi, eki túrli shıkizatty paıdalanyp ári olardy sheberlikpen ushtastyryp, kıim úlgisiniń jańa formasyn shyǵardy. Sol sebepti qazaq saharasynda tymaqtyń, sáýkeleniń, taqııanyń, shapan men ishiktiń, butkıim men aıaqkıimniń san alýan túri, sondaı-aq jergilikti halyqtyń salt-sanasyna úılesken, solar unatyp kıetin jergilikti úlgidegi nemese rýlyq-taıpalyq úlgidegi kıimder – qypshaq tymaq, naıman tymaq, kereı tymaq, túlki ishik, orman ishik, qundyz ishik, pushpaq ishik, t.b. dala sáýletin arttyryp, halyq tulǵasyn bıiktetip turatyn, kórgen jannyń kózin súısindiretin naǵyz ulttyq úlgidegi tamasha kıimder dúnıege keldi.
Bul kúnderi bizdiń ata-babalarymyz áldeqashan kıip, qyzyǵyn kórip bolǵan sol qasqyr ishik, qabylan ishik, sileýsin ishikterdi qalanyń qoly jetken ulyqtary tapsa kıetin bolyp júr.
Jazýshy, etnograf, baspager Zeınolla Sániktiń kóp tomdyq eńbeginiń 280-294 betterinen alyndy.
Maqalanyń jalǵasyn oqý úshin siltemeni basyńyz.
