Bul týraly QazAqparat habarlaıdy.
Ulttyq kıimderimiz basqa halyqtardyń kıimderine uqsaı bermeıtin ózgeshe daralyǵy jáne jarasymdy sán-saltanatymen baǵaly.
Endeshe, osy ǵasyrlar boıy tamyryn úzbeı, ultymyzdyń boıyna jarasymdy kórik syılaǵan kıim mádenıetin qanyq bilý, urpaqtan-urpaqqa amanattalyp otyrýy oryndy. Bul maqalada qazaq áıelderiniń kıim úlgilerine qatysty derekterdi usynýdy jón kórdik.
Áıel kıimderiniń ár aımaqta ár túrli úlgiler men ár alýan ataýlary bar. Solardyń ishinde qazaq eliniń bárine ortaq túrleri: kóılek, kımeshek, jaýlyq, sáýkele, jelek, taqııa, qamzol, kázekeı, kebis-mási, kókirekshe sııaqty zattar. Áıel kıimderi áshekeı, ajar jaǵynan el salty boıynsha tórt topqa arnalyp tigilgen. Olar qyz kıimderi, kelinshek kıimderi, orta jastaǵy áıelder men qart báıbishelerdiń kıimderi. Bulardyń árqaısysynyń tigilý máneri de áshekeıi de ár qıly.
Qazaq qolóner sheberleri kıimge qatysty ártúrli áshekeıdi zerdeleı bilgen. Maýsymdyq, ólkelik, áleýmettik jáne jas erekshelikterine baılanysty, sonymen qatar, kúndelikti turmystyq jáne sán-saltanatty kıim-keshek túrlerin tigýde mata, basqa da qajetti zattarǵa úlken mán berilgen.
Qyz kıimderi qynamaly, keýde tusy men jaǵa-jeńi kesteli, kóılekteri qos etekti, bas kıimderi úkili, monshaqty, aıaq kıimderi bıik óksheli, yńǵaıly jáne qaı kıimi bolsa da altyn, kúmis, merýert monshaqtarmen áshekeılengen. Qazaq qyzdary shashtaryna shashbaý taǵyp, qulaqtaryna altyn syrǵa, moıyndaryna altyn-kúmis alqa taǵyp, bilegine bilezik, saýsaqtaryna júzik salyp júretin bolǵan. Sondaı-aq, qos etekti alty qıyq, tórt qıyq koılekterin kıip, kesteli tize qap, aıaqtaryna oıýly qyzyl, kók, qara bylǵary etik kıgen.
Al, jas kelinshekter bir qursaq kótergenshe qyz kıimderin kıe beregen. Biraq olar bórik, taqııa kımeıdi, úki taqpaıdy jáne jalańbas júrmeıdi. Osy kezeńde jas kelin basyn tolyq jaýyp turmaıtyn, jaýlyq salǵan. Qursaq kótergen kelinshekter kıimderin mol etip tigedi. Olardyń kıimderinde qyzǵa qaraǵanda áshekeı zattary azdaý bolyp keledi. Bala týǵannan keıin áıelder «kımeshek» kıgen.
Orta jastaǵy áıelder qubatóbel kıingen. Olardyń kóılekteri qos eteksiz, beli men jeńi keń bolyp búriledi. Bul jastaǵy áıelder sharshyny orap tartady. Jaqtaryn oqalamaıdy, jáı kesteleıdi. Qart áıelderdiń kıimi neǵurlym etekti, mol qaýsyrmaly, qaltaly, áshekeıleriniń kóbi tana, túıme, qapsyrma, oqaly óńir sııaqty zattar bolǵan. Olar sholpy taqpaǵan, alqa salmaǵan. Al oqaly jaq, kóksaýyr kebis, kesteli mási, bilezik, syrǵa, saqına, kúmis túıme, teńge sııaqty áshekeıli zattardy qaı jastaǵy áıelder bolsyn taǵyna bergen.
Qazaq ǵurpynda bas kıim kóriktilik pen sándilikti, barshylyqty bildiretin qasıetti kıim sanalǵan. Qazaq áıelderiniń bas kıimderi ózindik erekshelikterimen ózgeshelenedi jáne jasalýynyń ózindik ǵuryptyq, salttyq negizi bar.
Áıelderdiń bas kıimderi: sáýkele, bókebaı, qarqara, kımeshek, kúndik, jelek, sháli (jibek, shilter, oıýly túri bar), búrkenish, bergek, qasaba, taqııa, shylaýysh, jaýlyq. Bul bas kıimder olardyń jasy men otbasydaǵy jaǵdaıyna baılanysty erekshelenedi. Jazdygúni qyzdar túrli-tústi jibek, barqyt, maqpaldan tigilgen, tóbesi jaıpaq dóńgelek taqyıa (tebeteı) kıse, qys maýsymynda aýqattylar kamshat bórik kıgen. Boıjetkender men qyzdar zere, taqııa, tóbetaı, qarqara bórikteriniń tóbesine úki taqqan, sebebi qazaq nanym-seniminde úki qusy kıeli sanalady. Qyzdardyń taqııasy qyzyl, kúlgin, jasyl, t.b. bir tústi shuǵa, barqyt, maýyty sııaqty kezdemelerden, óńdi matalardan qabattalyp syrylyp tigiledi. (Qazaqtyń etnografııalyq kategorııalar, uǵymdar men ataýlarynyń dástúrli júıesi. Enıklopedııa.)
Áıel kıimderiniń eń mańyzdy jáne jalpylama kóp qoldanylatyn túrlerine kóılek, sáýkele, bórik, taqııa, kımeshek-jaýlyq sııaqty kıimderdi jatqyzýǵa bolady. Tómendi osylardyń birnesheýine jeke-jeke toqtalyp, sıpattama bere keteıik.
Qyzdardyń qundyz, kámshat terisimen jıektelgen bas kıimderi «kámshat bórik» dep, altynmen kestelengeni «altyn bórik», marjandarmen áshekeılengeni «qalmarjan bórik» dep atalǵan.
Taqııa – barqyttan nemese qamqadan tigilgen jazdyq jeńil bas kıim. Úkiniń úlpek qaýyrsynymen, kúmis jáne altyn kestelermen áshekeılenedi.
Sáýkele – áıelderdiń bas kıimderiniń ishindegi eń sán-saltanatymen erekshelenetin, qyzdardyń turmysqa shyǵardaǵy bas kıimi. Tóbesi úshkirlenip, bıik etilip tigiletin ol altyn jáne kúmis tıyndarmen, injý-marjandarmen, alqalarmen bezendirildi. Sáýkeleni uzatylatyn qyzdar jáne sol qyzǵa erip júrip syńsý aıtatyn nókerler kıgen. Qalyńdyq kúıeýdiń eline barǵanda da sáýkelesimen barǵan. Kelinshek ony toı ótkenshe kıip, toı ótken soń jelekti jaýlyq kıetin bolǵan.
Qamzol – áıelder ult kıiminiń biri. Ol barqyt, maqpal, púlish matalarynan tigedi. Qamzolda jeń de, jaǵa da bolmaıdy. Tek tys pen astardan turady. Astaryna kobinese atlasty paıdalanady. Túıme ornyna áshekeılenip jasalǵan qaýsyrma taǵylady. Aldynǵy bóligi men etegin oıý – órnektermen áshekeıleıdi.
Kımeshek – qazaq áıelderiniń kıeli bas kıimi. Ádette kımeshek aq matadan nemese aq jibekten moldaý pishilip, adamnyń basyn, ıyǵyn, keýdesi men jaýrynyn jaýyp turatyn etip tigedi. Kımeshekke qarap áıelderdiń jas mólsherin, turmys-jaıyn anyq ajyratyp alýǵa bolady eken. Áıel adamnyń uqyptylyǵy men salaqtyǵy da kımesheginen ańǵarylyp turǵan. Kımeshektiń túri men tarıhı turpaty san-alýan. Olar kóbine rýlyq-taıpalyq ómir erekshelikterine baılanysty.
Kımeshek áshekeısiz bolmaıdy. Áshekeı ornyna altyn, kúmis, laǵyl, shyrymtal, merýert sekildi metall jáne qymbat baǵaly tastar qoldanylǵan. Árıne, olar da áıeldiń jas mólsherine, aleýmettik ornyna oraı taǵylǵan. Kımeshek pen onyń aldyńǵy óńiri oıý-orneksiz bolmaǵan.
Kımeshektiń egde jáne qartań tartqan áıelder kıetin qarapaıym túrlerin shylaýysh, kúndik dep ataıdy. Asa qart báıbisheler shalma da kıgen.
Áıelderdiń aq matadan jasaǵan bas kıiminiń jalpy ataýy – aq jaýlyq. Aq jaýlyq apalarymyzdyń aq nıetiniń, ımanjuzdiliginiń, kirshiksiz, adam tabynarlyq móldir mineziniń de belgisi edi.
Búgingi kúni osy máıekti dástúrimiz solǵyndap, ulttyq kıimder kúndelkti ómirde qoldanystan jyraqtap, ony zaman ózgerisimen sırek paıdalanatyn boldyq. Dese de, ulttyq kıim-keshek mádenıeti halyqymyzdan múldem ajyrap, umyt bolyp, tarıh qoınaýyna sińip joǵalyp ketken de joq. El arasynda ulttyq bolmysymyzdy qasterleıtin aq jaýlyqty ájelerimiz álide bolsa bar. Sondaı-aq, eldik mereke-meıramdarda ulttyq kıimderdi kıip shyǵyp mereke toılaý dástúri de jalpylasyp keledi. Biz qazirgi kúni ultymyzdyń dástúrli kıim kııý mádenıeti arqyly ultty tárbıeleýge bolatyndyǵyn bilgenimiz jón. Bunyń qoǵamda beleń alǵan halqymyzǵa jat batystyń ashyq-shashyq kıimin kıetin nemese dindi jeleý etip tumshalanyp Hıdjab kıetin qazaq qyzdaryna berer taǵylymy mol.
Ejelgi qazaq dástúrinde qyzdardyń quqyqtaryna shekteý qoımaǵan, erkin ósirgen. Boz balalarmen birge olar ulttyq oıyndarǵa qatysyp, mýzykalyq aspaptarda oınaǵan. Kúndelikti ómirde qazaq qyzdary eshqashan betin jabatyn kıim kıgen emes. Bet pen shashty qaramen jabý qazaq áıelderiniń tabıǵatyna jat. Shashqa boıjetken men onyń jeńgeleri erekshe qurmetpen, kútimmen qaraǵan. Halyq óleńindegi «Kóriner qyzdar sulý shashbaýymen, burymyn keıin silkip tastaýymen» degen jyr joldary bul sózderimizge dálel. Taǵy da qazaqta mynadaı yrym-tıym bar: «Qyz basyna aq, qara oramal tartpaıdy. Aq – jaýlyq, qara – qaıǵy».
«Jalpy ulttyq kıim, ásirese, bas kıim – áıel adamnyń áleýmettik mártebesin, jas ereksheligin aıqyndap turatyn dúnıe. Qazaq qyzdary turmys qurǵanǵa deıin bórik, taqııa sııaqty jeńil kıim kıip júrgen. Shashy jalpy ashyq turatyn bolǵan. Qyz uzatylǵan kezde sáýkele kıse, uzatylyp, turmys qurǵannan keıin de jas kelinshek jaýlyq dep atalatyn jeńil bas kıim kıgen. Alǵashqy balasyn dúnıege ákelgennen bastap áıelder kımeshek kıetin bolǵan. Munyń barlyǵy qazaqı ortada áıelderdiń áleýmettik mártebesin, olardyń qoǵamdaǵy ornyn aıqyndaıtyn satylaǵan kıim úlgileri bolyp tabylady» – deıdi Tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, etnograf Dosymbek Qatran.
"Adyrna" ulttyq portaly
