دۇنيەگە جاڭا ۇلگىلى جىرشى كەلدى: ءۇنى — ساف، ءوزى — ساڭلاق، ماقامى — التىن!

اتاقتى سىر سۇلەيى، اتايى جىرشى الماس الماتوۆتىڭ ءوزى تىزگىنىن ۇستاعان جىر كەشىنىڭ قىزىقسىز بولۋعا قاقى جوق ءسىرا – كورەرمەن بىتكەن قاي-قايداعىمىز قوزىپ، قاپەرسىز قيقۋلاسىپ وتىرعانبىز. جىرشىلىق ونەردىڭ نەبىر مەن اتايىن سەن تۇر ساڭلاقتارى جيىلعان ءدۇبىرلى كەش شىنىندا دا كوڭىلىمىزدىڭ حوشىن كەلتىرىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە الابوتەن كۇي كەشكىزىپ قويعان-دى. اتاپ ايتقاندا، وسىناۋ كەشتە: اماندىق كومەكوۆ، امانقوس سادىقوۆ، ساۋلە جامپەيىسوۆا، ۇلجان بايبوسىنوۆا، ەلىكباي يساەۆ، ەلميرا جاڭابەرگەنوۆا، جاكەن وماروۆ، ەربولات شالدىبەكوۆ، اباي ناۋرىزبەكوۆ، ەرلان رىسقالي، ماقپال توقتاعان، ايگەرىم ەشباەۆا، ءسابيت شەكتىباەۆ، نۇرىم اسقانوۆ، ارمات ىسلامعاليەۆ سىندى كىل جىلجىعان جورعا، جىلميعان جۇيرىكتەر الىنە قاراي شاۋىپ، بابىنا قاراي كوسىلىپ، باعىنا قاراي ەسىلىپ ءھام شەشىلىپ جاتقان-دى... دەسەك تە بۇل كۇننىڭ ەشكىم كۇتپەگەن سەنساتسياسى سوڭىندا ەكەنىن كىم بولجاعان؟! وسى جازبامدى دا جازدىرىپ قويعان سول بولجاۋسىز ءساتتىڭ قۇدىرەتى عوي.

... جىر كەشى اياقتالۋعا تايالدى-اۋ دەگەن كەزدە الماس الماتوۆ اعامىز جاس جىرشىلاردى توسىن حابارلاعان. ىلە ساحناعا كوتەرىلگەن ءتورت وقۋشىنىڭ ءبىرى دومبىراسىن باپپەن قاعىپ، ءبىر بوزداۋىق جىردى جارالى قۋداي ىڭىرانتا ناشتەپ باستاي بەرگەن. ءىشىن تارتىپ تۇرىپ كەنەت سوعاتىن دالانىڭ دۇلەي داۋىلى سەكىلدى – مىنا اڭىزاق جىر دا ساقارا توسىندە ءتۇس اۋا باستالعان قۇمنىڭ قىزىل جەلىندەي بىرتە-بىرتە قارقىن الىپ ۇدەي بەردى; توڭىرەكتى تۇيدەك-تۇيدەك ءسوزدىڭ قورعاسىن بۇلتى تۇتاس تورلاپ، اينالانى تەگىس تۇمشالاي قاپتاي ءتۇستى; ءسوز بورانىنىڭ استىندا قالعان عاپىل دۇنيە سالدەن سوڭ ۇركىنشىلىككە ۇشىراپ الاساپىران كەشكەن ۇرەيلى ەلدەي الدەقايدا ماڭىپ، دۇرلىگىسە كوشە باستاعان. ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن تۇيسىنگەندىكتەن بولار ءتارىزى – بۇل پاقىرىڭىز دا بويىن جيىپ، ءبايمالىم ءساتتى قارسىلاۋعا ءتاستۇيىن بەكىنە تۇسكەن.

القيسسا، بۇعان شەيىن شادىمان كۇي كەشىپ، شاتتىق كوڭىلدە وتىرعان ەدىم. سەبەبى مىنانداي زاماندا مۇنداي جىر كەشىنىڭ ءوتىپ جاتقانىنىڭ ءوزى زور ولجا – داتكە قۋات، كوڭىلگە مەدەۋ عوي. جاسىراتىنى جوق، تازا قازاقى سيپاتتا، دومبىرا ءۇنى ەركىن كۇمبىرلەگەن ونەر كەشى وتسە، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعانداي ەبىل-دەبىل قۋاناتىنىمىز راس قوي. ءوستىپ ماسايراپ وتىرعانىمدا الگى قاعىلەز قارشاداي قىز قاپەرسىز الەۋمەتكە تۇتقيىل ءتيىپ، جويقىن جىردى جۇرتشىلىققا قاراي جۇيرىك اتتىڭ باسىنداي قويا بەرگەن. باستاپ اكەتىپ بارادى، ۇزاي ءتۇسىپ كەتىپ بارادى، كوتەرىلىپ بارادى،، سالتانات قۇرىپ بارادى، شىعانداپ بارادى. ول شىعانداعان سايىن اپشىمىز قۋىرىلا، ايىلىمىزدى جيا تۇستىك. الگىندەگى كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيدەن جۇرناق تا قالماعان – بىرەۋ تىك كوتەرىپ اكەتكەندەي – ءىزىم-قايىم جوعالعان.

ءماز كوڭىل اۋەلى كوشكەن ەلدىڭ جۇرتىنداي قۇلازىعان. وسىلاي قۇلازىعان قام كوڭىلدى ىزىنشە الدەقايدان لىقسىپ كەلىپ قاپاگوي شەر تولقىتتى. "بەۋ!" دەگەن جارىقشاق ءۇن دە شىعىپ كەتتى سول ءسات كەۋدەمنەن. قارشاداي قىز قاراعاي دومبىراسىن ۇزبەي بەبەۋلەتكەن كۇيى ءسات سايىن ارشىنداي شاپقان ارعىماقتاي ءۇنىن وكتەم الىپ وكتەي بەرگەن، وكتەي بەرگەن. جىر وكتەگەن سايىن دۇنيە ديدارى قۋقىل تارتىپ، تىنىسى تارىلعان سۇم جالعاننىڭ بەيوپا بولمىسقا جاسىرىنعان وتكىنشى بەينەسى سۋى قاشقان تەڭىزدىڭ سۇرەڭسىز، سۇرقاي تابانىنداي سازارا اڭعارىلا باستاعان. ءبىر سۇمدىقتىڭ بولاتىنى ءشۇباسىز ەدى. بۇعان دەيىن باستاۋ مەن بەل ساعانىڭ اراسىنا كەزەك شيىرلاي ورنەك سالعان قارشاداي قىز كەنەت ءۇن قۋاتىن نۋعا بۇققان جولبارىستاي جىما بەرىپ، قىل ساعاعا قاراي ىشقىنا شاپشىعان. كۇتكەن سۇمدىق وسىلايشا، جارق ەتكەن جاي وتىنداي سۇراپىل ۇنمەن ءمالىم ەتىلدى. سول ءسات دۇنيە جانارتاۋ جارىلعانداي استان-كەستەن بولىپ كەتتى دەگەيسىڭ.

فب پاراقشاما تۇسىرگەن ساتىمدە عانا سەزىنىپ وتىرمىن، بۇل عاجاپتى جەتكىزە جازۋعا ويىم دوكىر، ءتىلىم قىسقا بولىپ شىقتى. نە دە بولسا جالپاق تىلمەن بايانداي بەرەيىن، شىنىندا دا، سوناۋ ەستە جوق ەسكى زاماندى كوڭىل تۇكپىرىمىزدە التىن سارايداي جاڭعىرتقان بۇل بۇلا داۋىس قازاقتىڭ مىڭ جىلدىق بايانىن قاس قاعىمعا سىيدىرعان اسا ءبىر قاستەرلى ءۇن ەدى. كوك تاڭىرگە ارزۋ ارمان ايتقانداي شامىرقانا شاپشىعان ءۇن بىردەن ءىشىمدى قارىپ ءوتتى، قارىپ وتكەن قۋاتتى قىزعىن – كوزدىڭ جاسى بۇرق ەتكىزگەن. شىركىن-اي دەسەڭشى، ايىبى، تەك دومبىرانىڭ شاناعى مەن جىرشىنىڭ تاماعىندا عانا قالدى دەمەسەڭ – بۇل قازاقتىق دەگەندى قويساڭشى! دۇنيەدە قازاقتىقتى سەزىنۋ ءلاززاتىنا راحات اتاۋلى جەتكەن بە؟! دەسەك تە قازاقتىقتى سەزىنۋدىڭ عاجابى مەن ازابى ەكىباستان تەڭ. ەكەۋى – جان سارايىڭا قاتار تارتىلعان دومبىرانىڭ قوس ىشەگى ىسپەتتتى – كەيدە شاتتىق كۇيمەن، كەيدە مۇڭ قايعى ارالاس شەرمەن دەرتىپ، اباي ايتقان ماحاببات پەن عاداۋات مايدانداسقان تار كەۋدەڭدە الۋان ۇنمەن تىنىمسىز كۇمبىرلەپ تۇرادى ەمەس پە!

وسىلايشا، بۇعان دەيىن دەگدار داۋسىن باس پەرنە پەن كوسەم پەرنەلەردىڭ اراسىنداعى داڭعىل كەڭىستىككە ەركىن سىرعاناتقان قارشاداي قىزدىڭ ءۇنى ەڭىرەلى مەن شەشەن پەرنەلەردى الما-كەزەك كوكتەي كەزىپ كەلىپ، ءبىر ءسات شاعىرماق پەرنەگە شايانشا شانشىلعاندا و، توبا، كۇللى دۇنيەنى كوز الدىمىزعا شىڭعىرتىپ الىپ كەلگەن.

راسىندا ءومىردىڭ وتكىنشىلىگىن، جالعاننىڭ وپاسىزدىعىن، عۇمىردىڭ وكىنىشىن ەكى ىشەك قۋ تاقتايىن تىلسىمنىڭ تىلىندە سويلەتكەن قاس ونەرپازدان ارتىق كىم پاش ەتە الماق؟! "مۋزىكا – اقيقاتتان جوعارى", – دەيدى يوگانن سەباستيان باح. ۇلى كومپوزيتوردىڭ بۇل ءسوزىنىڭ اقتىعىن قاراعاي دومبىراسىن الدىنا قاستەرلەي وڭگەرگەن ءوندىر داۋىس قارشاداي قىز ءوزىنىڭ كىرشىك شالماعان پاك ۇنىمەن قۋاتتاۋدا ءھام راستاۋدا. بۇل قاستەرلى ۇندە نە جوق دەيسىڭ؟ الەمگە ايگىلى قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ ءبىر حالىقتىڭ تاعدىرىن ءبىر پولوتنوعا تۇتاستاي بەينەلەگەنىن كورگەندەرىڭىز بار شىعار، ال ءبىر ۇلتتىڭ كۇللى بولمىسىن ءبىر پەرنەگە (نوتاعا) سىيدىرىپ جىبەرگەن مۇنداي ءىشتى ونەرپاز ىلۋدە بىرەۋ-اق بولار، ءسىرا؟! بولعان كۇندە دە قىزىلدى-جاسىل ساۋىعى مەن ماۋىعى كوز بەن كوڭىلدى قاتار الداپ، ارباعان مىناۋ داڭعازا زاماندا قايسىمىز مۇنى كورىپ، ءبىلىپ باعامداي العاندايمىز؟ قازاقتىڭ كوكىرەك كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ بولعان زامان بولسا – كەلمەسكە كەتكەن. ەكى عاسىرلىق ورىستىڭ وتارشىلدىعى، كەيىنگى جەتپىس جىلدىق سوۆەتتىك كەزەڭ، سوڭعى وتىز جىل بويى تەجەۋسىز داۋىرلەگەن توبىرلىق مادەنيەت پەن ءدىني تۇنەك قازاقتىڭ ءوزىن ءوزى تانۋ، قادىرلەۋ، ءتىپتى ساقتاۋ تۇيسىگىن جويىپ، ءوز بولمىسىنان جەرىتىپ جىبەردى ەمەس پە؟

تۇبىندە، كوكىرەك كوزى جابىلىپ، رۋحاني كور سوقىر بوپ قالعان حالىقتار تاريح ساحناسىنان كەتىپ تىنباق كارى تاريح وسىلاي دەيدى. ماسەلەن، قازىر الەمدە 6700-دەي ءتىل بولسا، (بۇرىن ءتىپتى كوپ بولعان) سونىڭ ءاربىر 14 كۇن سايىن بىرەۋى ولەدى ەكەن. ەگەر وسى قارقىنمەن جويىلا بەرسە، الداعى 260 جىل ىشىندە كۇللى ءتىل اتاۋلى قۇرىپ بىتپەك. سونى تەحنولوگياعا نەگىزدەلگەن سوڭعى عىلىمي زەرتتەۋلەر وسىلاي دەيدى. تەك اعىلشىن ءتىلى سياقتى بىرنەشە حالىقارالىق تىلدەر قالماق. بۇل – سۇمدىق ۇكىم ەندى.

ال، ەندى، حالىقتىڭ كوكىرەك كوزى قالاي قاراڭعىلانباق، قايتىپ بىتەلمەك؟ سويتسەك ءتىلى مەن ءدىلى ولەر حالىقتىڭ الدىمەن ونەرپازى قۇرىپ بىتەدى ەكەن. ياعني ءتولتۋما ونەرى ازعان نە جويىلار حالىقتاردىڭ اۋەلى ونەرپازى قازاعا ۇشىرايدى، دالىرەگى – ۇشىراتادى. ويتكەنى ونەر-ءبىلىمى كۇشتى جۇرتتار قاشاندا ءالسىز ناسىلدەردى جەم قىلادى. ادام – ادامعا – قاسقىر. بۇل – ادامزات بالاسىنىڭ اقىردىڭ كۇنىنە دەيىن تىرشىلىك ەتۋ فورمۋلاسى. ادامزات جارالعالى وسى جىرتقىشتىق قاعيدامەن تىرشىلىك ەتىپ كەلەدى. ال ارۋاقتى ەرى، ارقالى ونەرپازى بار جۇرتتار توتەن تيگەن ءبىر بەيداۋا زامانا زاۋالىنا تاپ كەلمەسە ەشكىمگە تەگىننەن تەگىن ولجا بولماق ەمەس. ويتكەنى ونىڭ كۇرەسكەر جۇرەكتەرگە وت، جۇدەگەن رۋحقا قايرات بەرەر ونەرپازى بار. سوندىقتان ۇستەم ميلەتتەر ءبىر جۇرتتىڭ تۇبىنە جەتۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ ۇلتتىق ونەرپازىن شىرعالايدى. بۇگىنگىنىڭ تىلىمەن ايتساق راديكالدى ءدىني اعىمدارعا كىرگىزەدى، ساناسىن جات مادەنيەتپەن اسىرەسە توبىرلىق مۋزىكالىق اعىمدارمەن ۋلايدى; ناشا مەن اپيىنعا وتىرعىزادى، كوگىلدىرگە اينالدىرادى، ءتىپتى ءولتىرىپ جىبەرۋى دە ىقتيمال. سونىمەن قاتار، ءبىر مەزگىلدە جالعان، زالىم عالىمدارعا جەل (بيلىك، اتاق) بەرىپ، ناعىز عالىمدار مەن ارلى پاراسات يەلەرىن قور ءھام قايىرشى ەتەدى. بۇل – ولىمگە بۇيىرىلعان ۇلتتىڭ باسىنا تونگەن زاۋالدىڭ العاشقى نىشاندارى.تەگىندە از ۇلتتاردىڭ حالىقتىق ونەرپازىنا جاۋ كوپ، دۇشپاندىق جاقىن – ەلى مەن ءۇيىنىڭ ىرگەسىنە كەلىپ، بەلسەنىپ تۇرادى. ويتكەنى كوشەلى ونەرپاز ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ارقالاۋشى (نوسيتەل). ونەرپازدىڭ ءوزى مۇنى بىلمەۋى دە مۇمكىن. بىراق حالىق انا مۇنداي ونەرپازىن ءوزى تۋعىزادى; تانۋشى دا، ساقتاۋشى دا ءوزى. ال ازعان ۇلتتىڭ بويىندا بۇل قاسيەتتەر بىرتە-بىرتە تۇگەسىلىپ تىنباق. اقىرىندا كىسىلىك بولمىسىنان، سالت-ءداستۇر، وي-ساناسىنان ايىرىلعان حالىق جويىلۋعا بەت الماق. وكىنىشتىسى – قازاق قوعامىندا ءتۇرلى شەتەلدىك ەكسپانسيالارعا نەگىزدەلگەن كەرى يدەولوگيالىق قيتۇرقى ساياسات وتە استىرتىن ءارى اسقان جىمىسقىلىقپەن ءجۇرىپ جاتىر، ءتىپتى بەلەڭ الىپ بارادى. مۇنى شەتەلدىك الپاۋىت كۇشتەردىڭ قارجىسىنا قۇنىققان ءوز ىشىمىزدەن شىققان جانسىزدار شەبەر اتقارۋدا. (ارعى جىلدارى اق وردا ىشىنەن ۇستالعان جانسىزداردى ەسىمىزگە الامىز. ۇستالماي تايراڭداپ جۇرگەنى قانشاما؟)

انىعىندا كەز كەلگەن ۇلت – توبىرلىق مۋزىكا مەن جات مادەنيەتتەردىڭ ىقپالىنا ۇزاق ءتۇسىپ، شەتەلدىك ءتۇرلى مادەني-رۋحاني ءھام ءدىني ەكسپانسيالارعا جويداسىز ءارى ۇزدىكسىز ۇشىرار بولسا – مۇنىڭ سوڭى ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى وگەيسىنۋىنە، جاتسىنۋىنا اكەلىپ سوقپاق. ياعني مۇنداي ۇلت ءوزىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن تارك ەتىپ، ۇلى تۇلعالارى مەن جاقسىلارىن مويىندامايتىن، ءتولتۋما ونەرىن تۇسىنبەيتىن، ءتىپتى ۇققىسى كەلمەيتىن، ەڭ سوراقىسى – حالىقتىق دۇنيەتانىمنان بەيحابار، ۇلتىنىڭ ارمان اڭسارىن سەزىنە المايتىن نادان كوپشىلىككە (ماسسا) اينالماق. تاعى دا قاۋىپ ەتە ءارى دابىل قاعا ايتامىز – قازاق حالقى وسىنداي قور ۇلتقا اينالۋ پروتسەسىن باستان كەشۋدە..ويتكەنى قازاق ء–تول ونەرىن، ءان-كۇيى مەن جىرىن تۇسىنۋدەن، ۇعىنۋدان قالىپ بارادى. سەبەپ – جوعارىدا بايانداعانىمىزداي. ال ۇلتتىڭ ءتولتۋما ونەرى ونىڭ رۋحاني باعدار ساعاتى (كومپاسى) ىسپەتتى. رۋحاني باعدارىنان ايىرىلعان حالىق ءوز كىندىگىنەن (وس) تايىپ كەتكەن اسپان دەنەلەرى سەكىلدى اۋەلى الەمدىك مادەني كەڭىستىكتە لاعا اداسىپ، سوڭىنان قۇردىمعا جۇتىلماق.

... سانامدا وسى تاقىلەتتەس سۋىق ويلار سۋماڭ-سۋماڭ ەتكەنىمەن بار زەيىنىم قارشاداي قىزدىڭ بوزشا ۇنىندە ەدى. دەگەنمەن، ءون بويىن كونەنىڭ سازى كەرنەگەن وسىناۋ عاجايىپ ءۇن كەلەشەككە دەگەن ءۇمىتىمدى وياتتى. مۇندايدا ەسىڭە قاي-قايداعى تۇسەدى عوي، وسىدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن، قاتەلەسپەسەم، ءانشى ەركىن شۇكىمانءنىڭ ءبىر قاراقالپاق قىزىنىڭ جىر ايتقان ۆيدەوسىن فب پاراقشاسىنا جاريالاعانى الىستان ماڭىپ كەلىپ جادىما ورالا بەردى. ول دا 15-16-لارداعى جاڭا ءبۇر جارعان قىرمىزى قىزعالداقتاي كوكورىم جاس ەدى. شاعىن اۆتوبۋس كولىگىنىڭ ىشىندە ويىندا دانەڭە جوق اڭىراتىپ جىر ايتىپ كەلە جاتقان جاس جىرشىنىڭ اينالاسى تولى قۇربى-قۇرداستارى; ولار دا قاستارىنداعى مىنا جاۋقازىنداي قىزدىڭ جاۋھار جىرىنا ەلتىپ كەلە جاتقانداي. قىز – ەرتەگى ەلىنەن كەلگەندەي سۇلۋ ەدى، ونى مۇنشا كوركەم ەتىپ، اي ءجۇزىن نۇر جايناتقان – جۇپار جىردىڭ كوركى بولار بالكىم. راسىندا قىزدىڭ ءۇنى وزىنەن وتكەن سۇلۋ ما – دەرسىڭ؟ دالىرەگى – قىزدىڭ ءۇنى كونەلىگىمەن كورىكتى، ەسكىلىگىمەن ەستى ەدى. تاناداي كوزى جارقىلداپ، ءتاڭىردىڭ سارىنىنداي ماقامدى عازالدى ءۇر قىزىنىڭ اۋزىنداي البىراعان شيە ەرىندەرىنەن القىزىل گۇلدەي لەكىتىپ، لاقىلداتا توگىپ كەلەدى – قاراقالپاقتىڭ قاس سۇلۋى. بۇل كورىنىس مەنى قاتتى قايران قالدىردى ءارى تەبىرەنتتى دە. مۇنداي جىرشى قىزى بار قاراقالپاق حالقى ولمەيدى ەكەن دەدىم سوندا مەن كەۋدەمە بەك سەنىم ۇيالاپ.

شىنىندا دا بۇل سونشا كونە ءۇن بولعانىمەن، سونشالىقتى جاڭا داۋىس ەدى. بالكىم كوكتەگى ۇلى ارۋاقتار قامقور-دارگەيىندەگى حالىقتىڭ ءتول ءۇنى توزعاندا (دىبىستىق-ۇندىك يدەالدار ەسكىرگەندە), جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءتۇرلى مۋزىكالىق ەكسپانسيالاردىڭ ىقپالىمەن ءوز ونەرىن جاتسىنا باستاعاندا، "پىرلەردىڭ بىتسە دەمىنەن، شىلتەننىڭ ءتيىپ شىلاۋى", – دەپ اقتامبەردى جىراۋ ايتپاقشى، كونە سازدى جاڭا ۇنمەن جەتكىزەتىن ەرەك ونەرپازدار تۋدىراتىن سياقتى ما، قالاي؟ قاراقالپاق قىزىنىڭ ايتقان مەيلىنشە اسەرلى جىرىن تىڭداعانىمدا وسىنداي الابوتەن وي-سەزىمدەر يەكتەپ، ءوزىمدى ءبىراز قيال جەتەگىنە ەرگىزگەن ەدىم. ونىڭ سول ءبىر ارقالى جىرىن كوپ كۇندەر بويى قايتا-قايتا تىڭداپ، نەسىن ايتاسىز، ۇزاققا دەيىن عاجايىپ وي-سەزىمدەر كەشىپ ءجۇردىم.

ەندى مىنە، مىنا قارشاداي قىز دا ءوزىنىڭ سۇراپىل ۇنىمەن تاعى ءبىر الەمەت كۇي كەشكىزۋدە. تەگىندە، تامىرىن تىم تەرەڭنەن تارتقان ماڭعىستاۋ (اداي) جىرلارى سوناۋ وعىز زامانىنان باستاۋ الادى. كەيىن، كەلە-كەلە، اسىرەسە نوعايلى داۋىرىندە (ماڭقىستاۋ ءوڭىرىنىڭ نوعايلى ءداۋىرىنىڭ ورتالىعى بولعانىن ەسىمىزگە الامىز) ەلەۋلى تەكتونيكالىق وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى. وسى ەكى ۇلى داۋىردەن سوڭ ءتۇرلى زامانالار ىقپالىمەن ۇزدىكسىز سومدالعان ادايدىڭ اقەدىل جىرلارى بۇگىنگى بيىگىنە جەتكەن. ماڭعىستاۋ جىرلارىنداعى تەرەڭدىك پەن كەڭدىك ءھام بيىكتىك ءارى بايىرعىلىق كەيىن XIX بەن XX عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن جىرشىلاردىڭ سونىلىلىق سيپات دارىتۋىمەن وسى كۇنگى كەمەلىنە كەلگەن. ماڭعىستاۋ جىرلارىن تىڭداعاندا دەلبەبىمىزدىڭ قوزاتىنى، قيلى-قيلى كۇي كەشەتىنىمىز – سوندىقتان بولسا كەرەك. ويتكەنى ول بار قازاقتىڭ گەنەتيكالىق جادى – تۇپكى وي-ساناسىندا ساقتالعان عوي.

قارشاداي قىز بەرەن جىردى بەبەۋلەتە توگىپ وتىر. بۇل قيال دەگەندى قويساڭشى، اسىرەسە جاقسى جىر، سۇلۋ ءان، ءتاتتى كۇي تىڭداعاندا شەك بولماي كەتەدى ەمەس پە! جامان ايتپاي، جاقسى جوق، ايتپاسىما بولار ەمەس، قارشاداي قىزدىڭ قۇلاقتان كىرىپ، بويدى العان جاۋھار جىرى سانا تۇكپىرىمدە ۇكىلى ۇمىتپەن بىرگە ۋايىم دا ۇيالاتتى. تەگىندە، ۋايىم دەگەن ادامدى قۇسا قىلاتىن كەسەلدىڭ ءبىرى عوي، ايتسە دە "ۋايىم – ەر قورعانى، ەسى بارلىق", – دەيدى اباي حاكىم. ەستى ونەرگە كۋا بولعاندا ۋانىشپەن قاتار اراكىدىك ۋايىمعا دا قوسا بوكتىرەتىنى نەسى ەكەن؟ سونداعى سانامدى ايازداي قارىپ وتكەن ويلار مىناۋ ەدى: "اپىر-اي، مىنا جاس جايناقتىڭ كەلەشەگى مەن كوشەلى ونەرىنىڭ تاعدىرى نە بولماق؟ ەرتەڭ بۇل جاس وسكىن بوي جەتەدى، "بيدايدىڭ بارار جەرى ديىرمەن" دەگەندەي، بۇل زاماننىڭ بويىندا ونەردىڭ ۇشقىنى بار تالاپكەرىنىڭ بارار جەرى، تۇسەر وقۋى – كونسەرۆاتوريا، ت.س.س. ونەر ۇستاحانالارى عوي. ارينە، ول ونەر شىڭداۋعا جاقسى، بىراق مۋزىكالىق وقۋ ورىندارىنىڭ زور كەمشىلىگى – بۋىنى قاتىپ، ونەرپازدىق بولمىسى بەكىمەگەن جاس تالانتتى نوتانىڭ قاساڭ قازىعىنا بايلاپ، بيالايعا قاراعان قولبالا قۇستاي قور قىلادى-اۋ. ءتۇپ-تۇقيانىن باتىس ەۋروپالىق مۋزىكا ىلىمىنەن تارتاتىن سولفەدجيو ساباعىنا سالىپ، ونەرى وربىگەن ورىسىنەن اداستىرادى-اۋ، ءسويتىپ دالالىق دارالىعىنان ايىرماسا نەتتى؟

تاعى ءبىر قاۋىپ – قازاق قوعامىن قارا قۇرتشا جايلاپ، كەيىنگى كەزدە وكتەم كۇشكە يە بولىپ العان اسىرەدىنشىلدەر تۇزاعىنا ءتۇسىپ كەتپەس پە ەكەن، تۇسسە ءۇستى-باسىن حيدجاپپەن تۇمشالاپ، بويى ەركىن جەتپەي، قاپتاعان قابا ساقالداردىڭ ءبىرىنىڭ تىرناعىنا ءىلىنىپ، مەزگىلىنەن بۇرىن ارابتىڭ وزىندەي ارزان ءبوزى – پارانجا بۇركەنىپ قور بولىپ، جاس عۇمىرى كوكتەي سولىپ، ءومىرى وكسي مە؟ شىنىندا دا وسىلايشا قور بولعان ونەرپاز قىزدار قانشاما; دومبىراسىن دىنگە ايىرباستاپ، ونەرىن تارك ەتىپ، جانارى شىنىكوزدەنىپ، جات اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتكەن ورەن تالانتتار شە؟ ەسەپ جوق قوي. ەڭ سۇمدىعى –سولاردىڭ قۇداي ءۇيىپ-توگىپ بەرگەن ونەرى سۇراۋسىز كەتتى ەمەس پە؟ ال ولاردىڭ ونەرى حالىقتىڭ قازىناسى ەمەس پە ەدى؟

مىنەكي، الاڭ كوڭىلىمدى كۇپتى ەتىپ، ءىشىمدى سۇڭگى مۇز جۇتقانداي مۇزداتقان وسىنداي ويلار ەدى. الايدا ويىم وسى تۇسقا كەلگەندە قارشاداي قىزدىڭ قۋاتتى جىرى ەسكەن جەلدىڭ سوڭعى لەبىندەي از تولقىپ بارىپ باسىلىپ مارەسىنە جەتتى. سول-اق ەكەن، "الاتاۋدىڭ" ءىشىن شاپالاق ءۇنى كومىپ كەتتى. كورەرمەندەر، ىشىندە مەكتەپ وقۋشىلارى دا بارشىلىق-تىن. (ورىن تولتىرۋ ءۇشىن الىپ كەلگەن ءتارىزدى) اسىرەسە، سولاردىڭ قۇدايى بەردى. جاۋدان جىلقى قايىرعانداي شاپالاقتى اياماي، ەكىلەنە سوعىپ جاتىر. بۇگىنگى كەشتىڭ ەڭ زور ولجاسى دا وسى ەدى. قارشاداي قىز زامانداستارىنىڭ ساناسىن وسىلايشا وياتىپ، جاتسىنىپ قالعان بابالار ۇنىمەن قايتا قاۋىشتىردى. بۇدان بىلاي وسى بەس مينۋتتىق اسەر – ونەر ءلاززاتى ولاردىڭ جادىندا ماڭگى ساقتالماق. تەڭ قۇربىلارى ولارعا ۇلتتىق ونەردىڭ التىن قاقپاسىن كۇتپەگەن جەردەن ايقارا اشىپ بەردى.

جىر كەشىنىڭ سوڭىندا وسىناۋ كەشتىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى، الماتى قالالىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باسشىسى عاني مايلىباەۆ تولقي ءسوز الدى. الگىندەگى اعىل-تەگىل اسەردەن ارىلا الماي تۇرعان ول ءسوزىن: "قۇم جيىلىپ تاس بولماس، قۇل جيىلىپ باس بولماس", – دەپ باستاعاندا شەنەۋنىكتەردىڭ قاساڭ، كازيوننىي سوزدەرىنەن ابدەن زاپى بولعان ءبىز بايعۇس اۋزىمىزدى اشىپ قالدىق. عاني – شەشەن سويلەپ كەتتى. مۇنىسى ماعان سول مەزەت باعزى زاماندىق ءبىر اڭىزدى جادىما ورالتتى.

القيسسا، ەرتەدە ءبىر ەلدىڭ زور پاتشاسى باسىبايلى شاشتارازىنا جۇما سايىن شاشىن الدىرتادى ەكەن. بىردە ءبىر جورىقتا شاشىن الدىرعالى شاشتارازىن كەلتىرتىپتى. بىراق شاشىن الۋعا ىڭعايلانعان شاشتاراز توسىن مىنەز كورسەتىپ، اينالسوقتاي بەردى دەيدى. كەنەت پاتشانىڭ تۋ سىرتىنان وراعىتا بەرىپ، لىپي قىلپىعان وتكىر ۇستاراسىن يەسىنىڭ تاماعىنا توسا قالىپ: "وسى وتىرعان جەرىڭدە ورىپ جىبەرەيىن بە", – دەپ زارلەنىپتى. پاتشا دانا ادام ەكەن، دۇرلىگىسكەن كۇزەتشىلەرىنە باسۋ ايتىپ، سابىرعا شاقىرعان ول شاشتارازدىڭ اياعىنىڭ استىن قازۋدى بۇيىرىپتى. الگىلەر جاندارمەن قازىپ جىبەرگەندە، شاشتاراز باسىپ تۇرعان جەردەن سوپاڭ ەتىپ ات باسىنداي التىن شىعا كەلدى دەيدى. "كوردىڭدەر مە، – دەپتى سوندا پاتشا: – مۇنى ماعان ايبات شەكتىرىپ تۇرعان استىنداعى التىننىڭ بۋى عوي. ال مۇنى التىننان ارى الىپ كەتىڭدەرشى", – دەپتى پاتشا ەنتەلەي تۇسكەن ۋازىرلەرىنە. پاتشا پارمەنى ەكى بولعان با، شاشتارازدى اۋلاق الىپ كەتكەن ەكەن، الگى بەيشارا سۇمىرەيىپ شىعا كەلسە كەرەك. عاني باۋىرىمىزدىڭ شەشەن سويلەپ كەتكەن ءساتى وسىناۋ كونە اڭىزدى ەسىمە ءتۇسىردى. شىنىندا دا حالىق ونەرى قىمبات قازىنا عوي. ءبىز باعا جەتپەس قازىنانىڭ ۇستىندە تۇرمىز. بىراق ءبىز ونى شاشتاراز قۇرلى سەزىنبەيمىز. سەزسەك – رۋحىمىز الدەقاشان اسپانداپ كەتكەن بولار ەدى. ونىڭ ورنىنا توبىرلىق ونەرپازداردى توبەمىزگە شىعارىپ تايراڭداتىپ قويدىق.ۇلتتىق ونەرىمىزدى – قيراتۋشى كۇشكە يە، كەلىمسەك، جات مادەنيەتتىڭ تابانىنا سالىپ، قۇرباندىققا شالدىق. وسىناۋ جىر كەشىنىڭ سوڭىندا جالعىز عاني عانا ەمەس، ءبارىمىز دە التىننىڭ بۋى كوتەرگەندەي الاپات اسەر الدىق. بۇل اسەردى سىيلاعان الگىندە وكسىتىپ جىر تولعاعان قارشاداي عانا قاگىلەز قىز ەدى.

جىر كەشى اياقتالعان ساتتە لاپ قويعان جۇرشىلىقپەن بىرگە مەن دە ساحناعا بەتتەدىم. ويىم – قارشاداي قىزدىڭ ديدارىن جاقىننان كورىپ، العىسىمدى ايتۋ.

ونى كوپشىلىكتىڭ ىشىنەن جىلدام تاۋىپ الدىم. ونەرىنە ءبىر اۋىز ماداق ايتىپ، اتى-ءجونىن سۇرادىم. بايگەدەن كەلگەن جۇيرىكتەي اڭقىلداپ تۇر ەكەن:

– اتى-ءجونىم جانسۇلۋ ءابدىماجيت سەيلەسحانقىزى، – دەدى ول: – ماڭقىستاۋدان كەلدىم.

– نەشىنشى كلاستا وقيسىڭ؟

– سەگىزىنشى.

. مەن تاعى دا قوشەمەت سوزدەر ايتتىم.

– كەل، سۋرەتكە تۇسەيىك، – دەدىم سول ءسات بۇگىن ۇلكەن ساحنادا تۇساۋى كەسىلگەن جاس ونەرپاز تۋرالى جازۋىم كەرەك دەگەن وي سانامدا قىلاڭ ەتىپ.

– تۇسەيىك، – دەدى ول جايبىراقات ءتىل قاتىپ. الايدا ساحنا سەزىنۋ باقىتىنان اپتىعى باسىلماعانى ورەكپىگەن جۇزىنەن سەزىلىپ تۇردى. ەكەۋمىز سۋرەتكە تۇستىك.

...ءبۇل وقيعانى كۇن ۇزاتپاي جازعىم كەلگەن، بىراق قات-قابات تىعىز شارۋالار، ۇزاق جول ساپارلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى كيىپ كەتىپ جازۋىم كەشەۋىلدەي بەردى. دەگەنمەن سول كۇنگى اسەرىم استە سۋىعان جوق، قايتا الاڭ كوڭىلىمە مازا بەرمەي، وقتىن-وقتىن دەگبىرىمدى الۋمەن بولدى. اقىرى بۇگىن جازىپ ءتامام ەتتىم، جاس ءارى كوشەلى ونەرپازدىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ ءسۇيىنشىسى رەتىندە نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدىڭ ءساتى ەندى ءتۇستى.

ايتپاقشى، سونداعى جانسۇلۋ جىرشىنىڭ ايتقانى "نۇرىمنىڭ ناسيحات ءسوزى" ەدى...