قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىنە 30 جىل بۇرىن، 1991 جىلدىڭ 16-جەلتوقسانىندا نۇكتە قويىلدى. وسى كۇنى جوعارعى كەڭەستە قابىلدانعان زاڭ - ءار قازاققا ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن سەزىنەتىن جاعداي تۋعىزىپ، ازات كۇننىڭ ەندى عانا باستالعانىن امبەگە ايان ەتتى. ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان وسى كۇرەستە حالىق قالاي جەڭىسكە جەتتى؟ بۇل تۋرالى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى قازاقپاراتقا سىلتەمە جاساپ حابارلايدى.
ارينە، تاريحتى اقتارسا وعان كوپ جاۋاپ تابۋعا بولادى. بىراق، ءدال وسى كۇنى وتكەن جيىننىڭ ماڭىزى ءبارىمىز ءۇشىن دە، بارىنەن دە جوعارى. وسى ورايدا ايگىلى جازۋشى، مەملەكەت قايراتكەرى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك تولعاۋى» اتتى ەستەلىگى ويعا ورالادى. ەستەلىكتىڭ ىشىندەگى جەلتوقساننىڭ ايتۋلى كۇنىنە قاتىستى بولىگىن قاز قالپىندا وقىرمانعا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
* * *
جاڭا تاعدىرىمىزدىڭ التىن ارقاۋى بولىپ تابىلاتىن تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭىمىزدى قابىلدايتىن كۇن دە جەتتى. 15 جەلتوقسان. پارلامەنت ءۇيىنىڭ ۇلكەن زالى. توردە - ەلباسى. مىنبەدە - جۇمىس توبىنىڭ جەتەكشىسى سۇلتان سارتاەۆ. قىسقاشا بايانداما بىتكەن بويدا سۇراقتار قارشا بورادى. سونىڭ بارىسىندا-اق بولاشاق ساياسي شايقاستىڭ قانداي شەپتەردە وتەتىندىگى بايقالىپ قالدى. «كىمنەن جانە نەدەن تاۋەلسىز بولماقپىز؟ جەتپىس جىل بويى جەلكەلەپ كەلگەن رەسەيلىك يمپەريا ۇلگىسى بويىنشا قازاق يمپەرياسىن قۇرۋعا ارەكەتتەنىپ جاتقان جوقپىز با؟».
ەڭ ءبىر اققاپتال كانىگى دەپۋتاتتىڭ اۋزىنان شىققان وسى ءبىر ساۋالدان-اق قارسىلاسۋشى كۇشتەردىڭ ارعى كومەيىن اڭعارۋعا بولاتىن ەدى. تامىز وقيعاسى تاعدىرىن شەشىپ قويعان كسرو-نى ساقتاپ قالامىز دەگەنگە سەنەتىندەر ءالى بار ەكەن. قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىكتى كوكسەپ كەلە جاتكان ەل ەكەندىگىن اتىمەن بىلمەيتىن، بىلسە دە قۇلاققا ىلمەيتىن، ءتىپتى تابيعاتتا مۇنداي ماسەلە بولۋىن ۇلكەن جاڭساقتىق دەپ قارايتىن توڭمويىندىق ءالى دە كۇشتى ەكەن. قويىلعان تاعى ءبىر ساۋالدىڭ ارعى استارىندا ودان دا باتپان ءزىل جاتتى.
«ءبىزدىڭ پارلامەنتىمىز تاعدىر-تالايىن شەشەتىن كۇردەلى ماسەلەنى تەزدەتۋگە نەگە قۇمار؟ ءبىز مۇندا مەملەكەت تاۋەلسىزدىگى ماسەلەسىن شەشەمىز، ەرتەڭ 17 ميلليون ادامنىڭ باقانداي جارتىسى باسقا جات مەملەكەتتە قالىپ كويماي ما؟».
بۇل - ۇرەيلى كىسىنىڭ ەمەس، ۇرەيلەندىرگىسى كەلەتىن كىسىنىڭ ساۋالى. ءۇشىنشى ساۋال بۇدان دا ارىرەك سىلتەيدى: «مۇنىڭ سالماعىن ارتتىرۋ، ەلەۋلى ەكەنىن ايعاقتاۋ ءۇشىن رەفەرەندۋم وتكىزگەن ابزال ەمەس پە؟».
وسىدان-اق ول كەزدەگى قوعامدىق aya رايدىڭ قانداي ەكەندىگىن اڭعارا بەرۋگە بولادى. ەگەمەندىك مالىمدەمەسى قابىلدانعاننان بەرگى وقيعالار پارلامەنتشىلەرىمىزدى اككىلەندىرە تۇسكەنمەن، تاۋەلسىزدىك تۋرالى ماسەلەنى وتكىرلەندىرە تۇسكەنمەن، ونى زاڭداستىرۋدىڭ جولىن جىڭىشكەرتە دە تۇسكەن-ءدى.
مۇنداي جاعدايدا جاپا-تارماعاي شابۋىلمەن جەڭىسكە جەتۋ قيىن ەدى. تاسىلقويلىعى جاعىنان ءارى كۇردەلى، ءارى نازىك ارەكەتتەر كەرەك ەدى. وبالدارى نە كەرەك، سول كەزدەگى پارلامەنتتە بولعان ارىپتەستەرىمىز سول شەڭبەرلىك بيىگىنەن شىعا الدى. تەك شابۋىلداۋشىلىققا عانا ەمەس، قورعاۋشىلىققا دا ەداۋىر جەتىسىپ قالىپتى. بار كۇشتى جالپى تالقىلاۋ تۇسىندا سارپ ەتپەي، ەڭ شەتىن باپتاردى جەكە تالقىلايتىن كەزگە دە ىركە الىپتى. بۇكىل حالىقتىق شىنايى سەنىمگە يە بولعان پرەزيدەنتىمىز تاۋەلسىزدىك تاعدىرىن شەشەتىن شەشۋشى مايداننىڭ تىزگىنىن ءوز قولىنا الىپ، ونى نە ءبىر قيىن سۋ استى جارتاستارىنا سوقتىقتىرماي، امان-ەسەن ارمان بولعان جارقىن جاعالاۋعا الىپ شىقتى.
ونىڭ ۇستىنە، ەل تاعدىرى شەشىلەر ساعاتتا ارقايسىسى ءار تاۋدىڭ ارقارى بولىپ كالعان ازاماتتارىمىز ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي ىنتىماقتى مىنەز تانىتتى. سالىق زيمانوۆ، سۇلتان سارتاەۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ، شەرحان مۇرتازا، جابايحان ءابدىلدين، ومىربەك بايگەلدي، ماناش قوزىباەۆ، ومىربەك جولداسبەكوۆ، ءانۋار ءالىمجانوۆ، بالعابەك قىدىربەكۇلى، ساۋىق تاكەجانوۆ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، كامال سمايىلوۆ، قۋانىش سۇلتانوۆ...
ساناپ تاۋىسا المايسىڭ. سول كەزدەگى پارلامەنتتە باستارى قوسىلعان ەلدىڭ بارلىق ەستيار ازاماتتارى... ءبىرىنىڭ كومەيىن ءبىرى ايتپاي ءبىلىپ، قاپى جىبەرمەۋگە تىرىسىپ باقتى. ەكى كۇنگە سوزىلعان تالقىنىڭ aca ءبىر شيەلەنىستى تۇسىندا دەپۋتات الەكساندر الەكساندروۆيچ كنياگينينگە:
«زاڭدى قولداۋ كەرەك... مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك - قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويعى ارمانى. قازاق جەرىن مەكەندەگەن ءبىز، قازاق ەمەس حالىقتار، ءبارىمىز بىردەي سول نازىك سەزىمگە ارقاشان ءوز سەزىمىمىزدەي قۇرمەتپەن قارايىق» - دەپ، ورەكپىپ باققان كوپتەگەن ارىپتەستەرىنە باسۋ ايتۋعا تۋرا كەلدى.
بىلە بىلگەن كىسىگە بۇل تاۋەلسىزدىك تەك قازاقتارعا عانا كەرەك ەمەس ەدى. بۇنداي زاڭ ءدال سول كۇندەرى قازاقستاندى مەكەندەيتىن بارشا ۇلتتاردىڭ ۇل-قىزدارىنا كەرەك ەدى. جان-جاققا ءبولىنىپ، جاعالاسىپ كەتىپ، قاي شاڭىراقتىڭ دا باسىنا قاۋىپ توندىرمەۋ ءۇشىن، سول ەكى ۇداي كەزەڭدە تاعدىر مەن تاريحتىڭ پارمەنىمەن نۇق پايعامباردىڭ كەمەسىندەي قالتىلداق كەڭىستىكتە كۇن كەشىپ جاتقان جانداردىڭ ءبارىنىڭ دە ەرتەڭگى كۇندەرىنە سەنىمدى بولۋلارى ءۇشىن قازاقستاننىڭ تەزىرەك حالىقارالىق كۇقىق سۋبەكتىسى بولعانى كەرەك ەدى.
تەك سونداي جاعدايدا عانا 17 ميلليون حالىق ەرتەڭ قاي كەمەنىڭ قۇيرىعىنا جارماسامىز دەگەن الا كوڭىلدىككە ۇرىنباي، بارىمىزگە ورتاق داعدارىستار كەزەڭىنەن قالاي شىعامىز دەپ، بىرلەسە ارەكەت جاساي الار ەدى.
وتپەلى كەزەڭنىڭ جەلدەي شالقىعان جەلپىلدەك اۋاندارىنا بەرىلمەي، ەڭ الدىمەن، الگى ءبىر مۇمكىندىكتى زاڭداستىرىپ الۋدىڭ قاجەتتىرەك ەكەندىگىن تۇسىنە الاتىن ازاماتتار قاي تاراپتا دا جەتكىلىكتى بولدى. سونىڭ ارقاسىندا 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسان كۇنى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ باسىم داۋىسپەن قابىلداندى. سول كەزدەگى ءبىر ارىپتەسىم ۆيكتور بوريسوۆيچ ۆودولازوۆ جۋىردا:
«ءالى ەسىمدە، ون ەكى دەپۋتات وعان قارسى داۋىس بەرگەن. جاسىراتىنى جوق، سونىڭ ءبىرى ءوزىم ەدىم... ول كەزدە مەنىڭ قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا دەگەن سەنىمىم از ەدى. ەكونوميكامىز كەۋدەسىن كوتەرە الماي، جەر باۋىرلاپ جاتتى. ناقتى مەملەكەتتىك تۇرعىدا ويلاۋ جۇيەسى قالىپتاسپاعان كەز ەدى. الايدا ءمۇنىڭ ءبارى ۋاقىتشا قۇبىلىس ەكەن. ءبىر-ەكى جىلدان كەيىن وڭ وزگەرىستەر بايقالا باستادى. سوعان ساي مەن دە بۇرىنعى كوزقاراسىما ەزگەرتۋلەر ەنگىزدىم»، - دەپتى.
تاۋەلسىزدىك الماتىداعى دەموكراتياشىل جاستار ەرەۋىلىنىڭ بەس جىلدىعىنا ءبىر كۇن قالعاندا جۇزەگە استى. ءيا، بۇل زاڭنىڭ نەگىزگى اۆتورى ۋاقىت ەدى... جەلتوقسان وقيعالارىنان سول تاۋەلسىزدىك كۇنىنە دەيىن قازاقستانداعى احۋالدى ورنىقسىزداندىرۋعا تىرىسقان قانشاما ساياسي بەيپىلدىك پەن بەيباستاقتىقتارعا كۋا بولمادىق دەسەڭىزشى...»
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
