1
ءبىر كوڭىلسىز ساپار بولىپ تۇرعانى. تەرەزەسىنەن كۇڭگىرت جارىعى ولەۋسىرەگەن قارا كولەڭكە بولمەدە وڭاشا وتىرمىن. تىستان ءىشىن تارتا ۇلىعان بوراننىڭ ىزبارلى ءۇنى ەستىلەدى. سۇراپىلدانا تۇسكەن بوراننىڭ وكىرە، ازىناي سوققان ءۇنى ونسىز دا دەگبىرسىزدەنىپ وتىرعان كوڭىلىمە مازاسىزدىق بۇلتىن ءۇيىرىپ، ۇيقى-تۇيقىسى شىققان ىشكى الەمىمدى ودان سايىن الەمتاپىرىق ەتە تۇسەدى. وسى ساپارعا بەكەر-اق شىققان ەكەنمىن دەپ وكىنىپ تە قويامىن. ونىڭ ۇستىنە الگىندە عانا مەنى جولعا شىعۋعا كوندىرىپ، قالاداعى قىم -قۋىت تىرشىلىگىمنەن قول ءۇزدىرىپ الىپ شىققان جول سەرىگىم بوراننىڭ تىم كۇشەيىپ كەتكەنىن ايتىپ، قورقىتىپ كەتتى. مازاسىزدانۋىم سەبەپسىز ەمەس. ارقانىڭ بورانى، اسىرەسە «اقىرىپ كەلگەن اقپاننىڭ اق بورانى» ءبىر كۇننىڭ ىشىندە تولاستاماسا ءۇش كۇنگە ءبىر-اق سەكىرەتىن مىنەزى بار. ءۇش كۇن ىشىندە باسىلماعان بوراننىڭ اپتىعى اپتاعا ۇلاسىپ، جەتى كۇنسىز سايابىرسي قويمايتىن تابيعي زاڭدىلىقتارىن بالا كەزىمنەن كورىپ، ءبىلىپ وسكەن باسىم شىنىمەن ءوزىمدى ەلسىز ارالدا قالعانداي سەزىنە باستادىم. ءۇش كۇن قارلى قاماققا تۇتقىن بولۋ الگى ايتقان قالاداعى قىم-قۋىت تىرشىلىگىڭە كادىگىمگىدەي سوققى بولىپ تيەرى انىق. باياعى ءبىرجان سال قۇساپ «كەشەگى ەل قىدىرعان ەسەر شاقتا» دەپ ايلاپ، جىلداپ سالدىق قۇراتىن زامان كەلمەسكە كەتكەن. قاعاز كەمىرگەن بيۋروكرات باستىعىڭ سەنىڭ ءۇش كۇن تۇگىلى ءۇش ساعات جۇمىسقا كەشىككەنىڭدى كەشىرمەيدى. باس سالىپ تۇسىنىك جازدىرتادى. ول از بولسا ۇستەل استىنان سوگىسىن سۋىرا قويادى. ايتەۋىر سەنىڭ قاراقان باسىڭ ونىڭ الدىندا قاشاندا قالتاڭ قاعىپ، مەيلىنشە باسىبايلى بولا تۇسسە بولعانى. باستىق بىتكەنگە ودان بيىك مۇرات جوقتاي كورىنەدى ماعان. ابدەن ەرقاشتى بولعان قويتورىداي ەرتەڭگى كۇنى باستىعىم الدىندا ازاپ شەگەتىن ارىمدى اياپ قويامىن. ءجا، ونى قويشى! كۇندە كورىپ جۇرگەن قۇقايىم عوي. ءدال قازىر مەنىڭ كوڭىلىمە قاياۋ تۇسىرگەن باسقا جايلار ەكەنىن سەزگەندەيمىن. قاي-قايداعى ويلاردىڭ قۇرساۋىنان قۇتىلماقشى بولىپ، وتىرعان ديۆانىما شالقالاي ءتۇسىپ جاتا كەتتىم. ەسكى ديۆان جاقتىرماعانداي ىڭىراندى. وسى اۋىلعا قالاي جەتكەنىمدى كوز الدىما كەلتىرە باستادىم.
قاراعاندىدان تاڭ اتا شىققانبىز. جولسەرىگىم بۇرىن كوپ ارالاسا قويماعان ادامىم. مەنەن ءبىر مۇشەلدەي ۇلكەندىگى بار. دەمبەلشە كەلگەن شيكىل سارى كىسى. اتى عينايات. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ونەر ادامدارىن جاقسى كورەدى. كەزىندە شارۋاسى شالقىپ تۇرعان شاعىندا ونەرپازدارعا جاعداي جاساپ باعىپتى. ءسوز اراسىندا شاپاعاتىنا بولەنگەن ونەرپازداردىڭ اتى-ءجونىن سۇراپ ەدىم، ەشكىمدى تۇستەپ ايتا الماي كۇمىلجىڭكىرەپ قالىپ، قولما-قول اڭگىمەنى اكىمدەر جايىنا اۋدارىپ جىبەردى. بۇل اڭگىمەسى دە الدىڭعىسىمەن سارىنداس. تالاي اكىممەن تۇستاس، تالايىمەن ىستەس بولىپتى. ءتىپتى، وبلىستى باسقاراتىن دوكەيىنىڭ وزىمەن قاتار وتىرىپ، ءبىر تاباققا قول سالىپتى. تەك جەمە-جەمگە كەلگەندە مۇنى بارلىعى سازعا وتىرعىزا بەرگەن سەكىلدى. اقىرى ۋادە ەتكەن دامەلى قىزمەتتەردىڭ بىرەۋى بۇيىرماپتى. دۇرىسى بۇيىرتپاپتى. سول سەبەپتى شەنەۋنىكتەرمەن ات قۇيرىعىن كەسىسىپتى. سوندىقتان بولار، اكىم-قارالارعا دەگەن وكپەسى قارا قازانداي. الدەكىمدەردى سىقپىرتىپ بوقتاپ قويادى. اۋزىنان اق ماي اققان زاماننان قالعانى ەكەۋمىز ءمىنىپ كەلە جاتقان توزىعى جەتكەن سارى «جيگۋلي».
ءبىز شىققاندا جاپالاقتاپ جاۋىپ تۇرعان قاردىڭ اياعى ۇيتقي سوققان بورانعا اينالا باستادى. بىرتە-بىرتە كۇشەيە تۇسكەن بوران الدى-ارتىمىزعا اق پەردەسىن تۇتىپ، باعانادان بەرى جۇيتكي جارىسىپ كەلە جاتقان ادىرلار كورىنبەۋگە اينالدى. تاس جولدىڭ ۇستىندە بوراننىڭ مىڭ سان تىلدەرى سۋماڭدايدى. وسى مىڭ سان تىلدەردىڭ ءبىر-بىرىمەن ۋىلدەي سويلەسكەنىنەن قۇرىلعان دولىرعان بوراننىڭ داۋسى ماشينا موتورىنىڭ شۋىلىمەن ۇندەسىپ، وزىنشە دۋەتپەن اندەتەدى. مىڭ سان تىلدەردىڭ انشىلىگى ءوز الدىنا، ۇدەي سوققان قارلى بوراننىڭ كۇشىمەن تۇرعىزىلىپ جاتقان جال-جال كولدەنەڭ بوگەسىندەرگە ءجيى-ءجيى كيلىككەن كولىگىمىز قايتا-قايتا شوقالاقتاپ، ايتىپ كەلە جاتقان انىنەن جاڭىلا باستادى. قارلى بوگەسىن كوبەيىپ، ونىڭ ۇستىنە سول جاق بۇيىردەن قاتايا تۇسكەن جەلدىڭ ەكپىنىنەن ەسكى «جيگۋليدىڭ» ءجۇرىسى ونبەۋگە اينالعان سوڭ جۇرگىزۋشى سەرىگىم اڭگىمەسىن دوعارىپ، بار زەيىنىن جولعا تىكتى. ورناعان ۇنسىزدىك ارقاسىندا ءوز ويىممەن وڭاشا قالدىم. شولاق تونىمنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ، قاۋسىرىنىپ الدىم دا، ءتۇبىت بوكەبايىما يەگىمدى تىعىپ بۇيىعا تۇسكەن بويى جانارىمدى الىسقا تىكتىم. ەكىلەنە تۇسكەن بوران ەشتەڭە كورسەتەر ەمەس. سوندا دا اق شىلتەر جاپقان دالانى كوزىممەن تىنتە وتىرىپ، قيلى-قيلى وي كەشەمىن. بوراندى كۇنگى جۇرگەن جولدىڭ وسىناۋ ءساتى جانىمدى ءتاتتى مۇڭعا بولەپ، تۇسىنىكسىز، بىراق راحاتتى ءبىر كۇي كەشتىرىپ كەلە جاتىر ەدى…
– كەلدىك! جول سەرىگىمنىڭ وقىس شىققان كوڭىلدى داۋىسى كابەڭكە ءىشىن جاڭعىرتىپ جىبەرگەنى. بۇرىن اۋدان ورتالىعى بولعان، وڭتايلاندىرۋ ناۋقانىنان سوڭ كەتەۋى كەتە باستاعان شاعىن كەنتتىڭ شەتىنە ىلىگىپپىز. قار الا باستاعان كوشەلەردىڭ بىرنەشەۋىنەن ءوتىپ بارىپ، توي بولىپ جاتقان ۇيگە تۇمسىق تىرەدىك. توي دەمەكشى، بۇگىن عيناياتتىڭ جيەن بالدىزى ۇيلەنىپ جاتىر. جاس كەلىننىڭ بەتىن اشىپ بەر، تويشىل قاۋىمنىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ ءان سالاسىڭ، قۇتتى قوناعىم بولاسىڭ دەپ، كەجەگەم كەيىن تارتىپ تۇرسا دا، جولعا الىپ شىققان عيناياتىمنىڭ جايى كەلە سالىسىمەن «كۇيەۋ اتىمەن كۇل تاسىنىڭ كەرى» بولدى. مەن بولسام... ءيا، باسە، مەن بولسام... توزىعى جەتكەن ديۆاندى سىقىرلاتىپ دەل-سال بوپ جاتىسىم مىناۋ. قولىمدى سوزىپ جانىمدا سۇيەۋلى تۇرعان دومبىرامدى الدىم. قۇلاق كۇيىن كەلتىرگەن بولدىم. سەلسوق شەرتىس جاڭاعى ۇزىلگەن ويدىڭ جوسىعىن جالعاۋعا سەپ بولدى. ءبىز كەلگەن سوڭ، شامالى ۋاقىتتا توي باستالدى. بۇرىنعىداي ەمەس، قازىر اۋىل قازاعى تويدى كەشكە قاراتپايتىن بولعان. تال تۇستە باستالعان توي بىردەن قىزىپ سالا بەردى. تويدىڭ جار-جارىن ايتقىزۋ، بەتاشار اشۋ كەلىسىم بويىنشا مەنىڭ موينىمدا. اۋەلى كەلىن كەلگەندە جۇرتقا جار-جار ايتقىزدىم. جار-جار دەگەن اتى عانا. ەشكىم بۇل جاقتا جار-جارعا قوسىلمايدى. انىعى قوسىلا المايدى. بۇل ءوڭىردىڭ قازاعى تىلگە شورقاق. اۋىلدىڭ دەنى ورىسشا سويلەيدى. ءبىر ەكى موسقال ايەل اۋزىن جىبىرلاتقان بولدى. ونىڭ وزىندە ۇيالعاننان-اۋ دەيمىن. باستامالارىن ەشكىم قوستاي قويماعان سوڭ، ولاردىڭ دا «جار-جارىنىڭ» اياعى سۇيىلىپ كەتتى. اقىرى جار-جاردى جالعىز وزىمە ايتۋعا تۋرا كەلدى. بەتاشارىم دا جار-جاردىڭ كەبىن قۇشتى. جاس جۇبايلار ورنىنا وتىرعان سوڭ، تىلەك ايتۋ باستالدى. وڭكەي ورىسشا تىلەك. وقتا-تەكتە «ارپا ىشىندە ءبىر بيداي» قازاقشا تىلەكتەر دە كورىنىس بەرىپ قويادى. قازاق ءسوزىنىڭ بۇل جاقتا ءباسى تومەن. وندا انگە نە جورىق؟ سوندا دا ءبىر ەكى ءان ايتقان بولدىم. «سەن ىشتە، مەن ءىش» بولىپ جاتقان ءدىلى ورىستانعان، ءتىلى شۇبارلانعان ەلگە مەنىڭ ءانىم شىبىن شاققان قۇرلى اسەر ەتپەگەندەي. قىزىپ العان ەل اساباعا دا بوي بەرەر ەمەس. ءار جەردەن بارىلداعان ماساڭ داۋىستار شىعا باستادى. حورمەن قازاق، ورىس اندەرىن ايتقان بولادى. كىلەڭ باسى بار، اياعى جوق اندەر.
مەرەكەنىڭ اياعىن توسپاي، تويحانادان شىعىپ ۇيگە كەلگەن ەدىم. سىرتتاعى بوراننىڭ ۋىلىنە قۇلاعىمدى تۇرە وتىرىپ، تىپ-تىنىش بولمەدە ءوز ويىممەن وڭاشا ارباسامىن. سوندا دا كوڭىل شىركىن بايىز تابا الار ەمەس. قۇلازىعان كوڭىل الدەنەنى اڭسايدى. جابىرقاعان جانىمدى دومبىرا شەرتىپ جۇباتقان سياقتانامىن. قاي-قايداعى كۇيلەردىڭ باسىن شالعان بولدىم. اندەردىڭ سۇلباسىن كەلتىرگەن بولام. بىراق بويىمدى بيلەگەن ىقىلاسسىزدىق جىگەرىمدى قۇم قىلىپ وتىر.
– قاراعىم، ءيمانجۇسىپتىڭ ءانىن بىلەسىڭ بە؟
ءوز قۇلاعىما ءوزىم سەنبەي، كوزىممەن قاراكولەڭكە بولمەنىڭ ءىشىن تىنتە بەردىم. بولمەنىڭ ءبىر بۇرىشىندا تۇرعان كەرەۋەت جان بىتكەندەي سىقىرلاي باستادى. و توبا! قاراكولەڭكەدە بايقاي الماپپىن. كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە اۋرۋ مەڭدەپ، ابدەن السىرەگەن قارت جاتىر.
– بالام، بىلسەڭ ءيمانجۇسىپتىڭ ءانىن ايتشى...
قارتتىڭ قارلىعىڭقى، ءالسىز ءۇنى ماعان اجال اۋزىندا جاتقان جاننىڭ اقىرعى تىلەگىندەي ەستىلدى. وتىنىشتە وكسىك بارداي، جالىنىش بارداي. باعانادان تىپ-تىنىش جاتقان ول ۇزاق بۋلىعا جوتەلىپ، قينالىپ قالدى. قاريانىڭ قازداي شۋلاعان كوكىرەك سىرىلىنان الىستان كەلە جاتقان اق جاۋىنداي ۇزاق سىرلى اڭگىمەنىڭ سارىنى ەستىلگەندەي. ءداپ قازىر تىلەگىن ورىنداسام، دىمكاس قارتتىڭ كەۋدەسىندە بەرىش بوپ قاتقان شەمەن شەر ءجىبىپ، شەرتپە كۇيدەي شەرتىلىپ شىپ-شىپ شىندىق اقتارىلارداي. ەڭ بولماسا، ولمەلى شالدىڭ وسى ءوتىنىشىن وتەسەم، ءوزىمنىڭ دە كوڭىل تۇكپىرىمدەگى ءشيلى ءتۇيىن تارقارداي. تىم بولماسا، كۇنى بويعى جانىمدى جەگەن كوڭىلسىزدىكتىڭ قايتارىمى بولارىن سەزگەندەي، ناۋقاس اداممەن ىشتەي ساۋدالاسقاندى دوعارىپ، سانامنىڭ الىس تۇكپىرىنەن جاڭعىرىعىپ كەلە جاتقان ءان شۋماقتارىن تىرىلتە باستادىم. انشىگە ءجۇز ءيىس الماستان جالعىز ەستى قۇلاق ارتىق. وسى تاقىلەتتەس ويلارمەن ارپالىسا وتىرىپ، دومبىرامنىڭ قۇلاق كۇيىن كوتەرە كەلتىرىپ الدىم. ءان ايتار كەزدەگى داعدىلى وتىرىسىما كوشىپ العان سوڭ، ءيمانجۇسىپتىڭ ءانىن باستاپ كەتتىم.
ابىلاي اسپاس ارقانىڭ سارى-اي بەلى،
قۋاندىق پەن سۇيىندىك جايلايدى ەلى.
قىرىق مىڭ جىلقى سۋ ىشسە لايلانباس،
نيازدىڭ ايۋلىدا قارا-اي كولى.
مەن جاسىمدا، جىگىتتەر، توپتان استىم،
مەنمەنسىگەن تالايدىڭ كوڭىلىن باستىم.
قاسىما ەرگەن جىگىتتەرگە ولجا سالىپ،
ءبىر تۇندە سەگىز قىزدى الىپ قاشتىم.
ەكى جاعى داريانىڭ قالىڭ شۇبار،
كوكمويىنعا ۇكىلەپ تاقتىم تۇمار.
ءبىر تۇستەنىپ اتتانعان اۋىلىمنىڭ،
قىزدارى بولۋشى ەدى ماعان قۇمار.
اۋرۋ قارتتىڭ كوكىرەك جارا كۇرسىنگەنى ەستىلدى. ءاننىڭ قالىبىنا تۇسە الماي جاتقانىم وزىمە ءمالىم. دومبىرامدى كوسىپ-كوسىپ جىبەرىپ، ءارى كەتتىم.
قىسىراقتىڭ ءۇيىرى جيرەن الا،
ورىس، قازاق بايلارى جاپتى جالا.
ەرەيمەندى بەتكە الىپ شىققانىمدا،
الدىمنان كورىنۋشى ەڭ بوتاقارا.
نەم بار ەدى يەسىز كولگە بارىپ،
دۇشپاننان كەك المادىم سايران سالىپ.
بارامىن ءىش قۇسا بوپ، امال بار ما،
تەڭبىل كوك پەن اقساۋىت ۇيدە قالىپ.
كۇيگەنجاردى اۋىلىم جاناي قونعان،
اكەم قۇتپان كەشەگى قانداي بولعان.
قازى، قارتا جەمەيتىن قايران باسىم،
تۇرمەنىڭ قارا نانى بالداي بولعان.
مەن قالايشا جالعانعا تۇراقتايىن،
ءورت ءتيىپ لاۋلاپ جانعان قۇراقتايىن.
اۋزى تۇكتى كاپىردىڭ تالايلارىن،
باقىرتىپ ساباۋشى ەدىم لاقتايىن.
– وي دەسەڭشى، شىركىن ءدۇنيا-اي، قايران ءيمانجۇسىپ-اي، – دەگەن قارتىمنىڭ دەمىككەن ءالسىز، بىراق شىمىر شىققان داۋسىن قولپاشتاۋ دەپ ۇقتىم با، بويىمدى قۇمىرىسقا جىبىر ەتكىزگەندەي جون ارقام شىمىرلادى. كوز الدىم بۇلدىراپ، كەۋدەمدى شەر قىسقانداي. دومبىرامدى جىگەرلەنە قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، ولەڭنىڭ كەلەسى اۋزىنا كوشكەنىمدە ءاننىڭ ىشىندە جۇرگەنىمدى ءتۇيسىندىم.
ءىشىم ولگەن، دۇنيە-اي قۇر سىرتىم ساۋ،
ماعان دەسەڭ كوز جاسىم جاڭبىر بوپ جاۋ.
بۇركىت ۇستاپ باسىڭا ءبىر شىعايىن،
كوزىمە ءبىر كورىنشى، ەرەيمەنتاۋ!
بۇعىلى مەن تاعىلى بۇركىت سالعان،
ۇيپالاقتاپ قىپ-قىزىل تۇلكىڭدى العام.
ەسىل، نۇرا، ەرەيمەن، قاراقويتاس،
كوزىمنەن بۇل-بۇل ۇشتى دۇنيە جالعان.
قاتار قاتار ورىلگەن تاستارىڭ-اي
مۇنارلانىپ كورىنگەن باستارىڭ-اي.
سول ءبىر جەرلەر ەسىمە تۇسكەن كەزدە،
كوزىمنەن پارلاپ اققان جاستارىم-اي.
اسىل تۇقىم الدىردىم قىزىلجاردان،
وڭشەڭ جۇيرىك شال قۇيرىق، قىزىل ناردان.
تاڭ مەزگىلى بولعاندا تاس بۋىنىپ،
اۋىلىنا بولىستاردىڭ سالعام ويران.
تۋماي جاتىپ ءوش بولدى ماعان بولىس،
اۋدارىلدى سول ءۇشىن تالاي قونىس.
ساتىرلاتىپ ساباۋشى ەم شەتتەرىنەن،
مىناۋ وياز دەمەۋشى ەم، مىناۋ بولىس.
نەسىبىمدى جازىپتى مەنىڭ تۇزدەن،
قويىپتى كۇدەر ءۇزىپ ەل-جۇرت بىزدەن.
قايران ەل، وقتا-تەككە ەسكە تۇسسەڭ،
شىمىرلاپ جاس شىعادى ەكى كوزدەن.
قوش، امان بول، سارىارقا وسكەن جەرىم،
كىر جۋىپ كىندىگىمدى كەسكەن جەرىم.
ەرتەلى-كەش تارتىسىپ ۇلىقتارمەن،
شۇبىرتىپ ماڭدايىمنان اققان تەرىم.
كۇيگەنجارعا اۋىلىم قونا المايدى،
كەرى كەتكەن تىرلىگىم وڭا المايدى.
قىرىق مىڭ قاتىن قىپشاقتان ۇل تۋسا دا،
ءبىرى دە ءيمانجۇسىپ بولا المايدى، اح-اۋ-ەي، –
دەپ ۇزاق ايتىلاتىن وكىنىشتى، ىزالى، كەكتى، ءون بويىن ەرلىك پەن باتىرلىقتىڭ رۋحى كەرنەگەن، قايعى مەن قاسىرەتكە تولى تولعاۋلى ءاندى باياۋلاتا ءبىتىردىم.
– راحمەت شىراعىم. بۇل ءاندى ەستىمەگەلى قاي زامان؟
وسىلاي دەدى دە ول، ءۇنسىز قالدى. قارتتىڭ كوكىرەك سىرىلى عانا ەستىلىپ تۇرعان تىنىشتىقتى سىرتتاعى بوراننىڭ ىشقىنا سوققان ءۇنى ءبولىپ تۇر. ۇنسىزدىك تىم ۇزاققا سوزىلعانداي بولىپ كورىندى مە: – اتا، ءيمانجۇسىپتى كورىپ پە ەدىڭىز؟ – دەدىم شىداي الماي.
– كورگەندە قانداي!
قارتتىڭ ءۇنى كۇتپەگەن جەردەن ساۋىعىپ كەتكەندەي جارقىن شىقتى.
– مەن ءيمانجۇسىپتىڭ اتىمەن بايگەگە شاپقانمىن.
تۇيسىگىمنىڭ الداماعانىنا تاۋبە قىلىپ، دەمىمدى ىشىمە تارتتىم.
–جيىرما توعىزىنشى جىلى جاڭاارقادا بايلاردى كامپەسكەلەۋ ناۋقانىنىڭ اياقتالۋ قۇرمەتىنە ارنالعان ۇلكەن توي بولدى. سوندا شاپتىم. سەن ءوزىڭ قاي جەردىڭ بالاسىسىڭ؟
– سول جاڭاارقادانمىن...
– ەندەشە قاراۋىلتوبەنى بىلەتىن شىعارسىڭ حان جولىنداعى*.
– بىلەمىن...
كوز الدىما قيىرشىق تاس الۋ ءۇشىن قازا-قازا قوس ءبۇيىرىن قورقاۋ ۇڭگىپ جەگەن قويدىڭ ولىمتىگىندەي قىلىپ تاستاعان، ات شاپتىرىم اينالاسى قوقىس توگەتىن الاڭقايعا اينالعان، ابدەن سيقى كەتىپ شوگىپ، جەر بەتىنەن ءوشىپ بارا جاتقان توزعان توبە كەلە بەردى.
*قاراۋىلتوبە - جاڭاارقا اۋدانىنىڭ ورتالىعى اتاسۋ كەنتىنىڭ باتىسىندا بەس–التى شاقىرىم قاشىقتىقتا جاتقان شاعىن توبە. وسى توبەنىڭ باۋىرىمەن وتەتىن كونە زاماننان كەلە جاتقان كەرۋەن جولىن حالىق «حان جولى» دەپ اتاعان. تاريحي دەرەكتەر مەن حالىق جادىنداعى اڭىزدارعا سۇيەنسەك، كوكشەتاۋدان شىققان ابىلاي حان ەسىلدى بويلاپ وتىرىپ، سارىسۋدى كەسىپ ءوتىپ، وسى جول ارقىلى بەتپاق دالاعا وتكەن. مويىنقۇم ارقىلى تالاس وزەنىنمەن جوعارى ورلەپ، 1767, 1770 جىلدارى قىرعىزدارعا جورىق جاساعاندا وسى جولمەن جۇرگەن.
–توي سول ءوزىڭ بىلەتىن قاراۋىلتوبەدە ءوتتى. باياعىداي «ىشكەن ماس جەگەن توق» دەگەندەي استا-توك بولماسا دا شاما شارقىنشا دۇرىلدەگەن مەرەكە بولدى. اكە-شەشەمنەن بىردەي ايىرىلىپ، تۇلدىر جەتىمدىكتىڭ تاقسىرەتىن تارتىپ جۇرگەن شاعىم. جانىمدا جالعىز ءىنىم بار. ۇمبەت دەگەن تورەنىڭ ەسىگىندە ءجۇرىپ كۇنەلتەمىز. تاڭنىڭ اتىسى كۇننىڭ باتىسى ءىنىم ەكەۋمىز قوجامىزدىڭ وتىمەن كىرىپ كۇلىمەن شىعامىز. تيتىقتاتقان تۇل جەتىمدىك ءبىزدى ابدەن شەر كوكىرەك ەتىپ تاستاعان. ءومىرى قاباعىمىز اشىلىپ ءبىر كۇلمەيتىن ءىنىم ەكەۋمىزدىڭ جالعىز-اق جاناشىرىمىز بار. ەل تاتكەي قىرعىز دەپ اتايتىن بۇل كىسى بىزگە جاماعايىن بولىپ كەلەدى. ەكەۋمىزدىڭ اندا-ساندا ءحالىمىزدى ءبىلىپ، كورگەن سايىن باۋىرىنا باسىپ باسىمىزدان سيپايتىن جان دەگەندە جالعىز تۋىسىمىز. ۇنەمى بىرەۋدەن جىلىلىق، مەيىرىم توسىپ جۇرەتىن قوس جەتىم ونى كورگەندە ءبىر جاساپ قالامىز. ايتەۋىر سىرتىمىزدان ىلعي قامقور بولىپ جۇرەدى. جەتىم جۇرەگىمىز ودان شىنايى تۋىسقاندىقتىڭ لەبىن سەزەمىز. جالعىز عانا جاماعايىن تۋىسىنان باسقا ەشكىمى جوق ەكى بايعۇس وسىلايشا ەپتەسىپ-سەپتەسىپ كۇن كورۋشى ەدىك.
ءبىر ءتاۋىرى، جاماعايىنىم مەنى تويدان قالدىرمايدى. بالەن جەردە اس بەرىلەدى، تۇگەن جەردە ات شاپتىرىلادى دەپ ەستىسە بولعانى مەنى ۇمبەت تورەدەن قولقالاپ سۇراپ الادى دا الگى جەرگە ءبىر-اق تارتادى. ويتەتىن سەبەبى شاباندوزدىق ونەرىم بار. قايبىر جەتىسكەننەن شاباندوز بولدى دەيسىڭ. قۋ جەتىمدىكتەن عوي ءبارى. جىلقىشىلار ءۇيىر ىشىنەن ۇستاپ بەرەتىن تاي، جاباعىنى ۇيرەتۋ بالالارعا تاپتىرماس ەرمەك. اسىرەسە الا جازداي اردا ەمگەن اساۋ تايدى اۋىل شەتىندەگى قۇمايتقا سالىپ ۇيرەتۋ ءساتى قاراسيراقتار ءۇشىن كادىگىمگىدەي زور مەرەكە. العاشىندا ۇستىنە اتىلىپ مىنگەن كوزسىزدەردى اساۋ تاي شىڭعىرا تۋلاپ، موڭكي قارعىپ ءجۇرىپ شەتىنەن جىعىپ تىنادى. وسىدان كەيىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى توپىلداي قۇلاعان ۇيرەتكىشتەر شۋ اساۋعا بەتتەي الماي ءبىراز داعدارادى. ءبىر ۋاقتا الگى توپتىڭ ەرەسەگى، ءارى ەڭ سوتقارلارىنىڭ ءبىرى وسىنىڭ ءبارىن سىرتىنان قىزىقتاپ تۇرعان مەنى بايقاپ قالادى:
– بەرى كەل، ەي، جەتىمەك، – دەيدى، الگى سوتاناق. باي بالاسى باسىنعىش. جەتىم كورسە بۇلار ءتىپتى قۇتىرىپ كەتەدى. ءاي-ءشاي جوق ولار مەنىڭ قورقىپ، قارسىلاسقانىما قاراماستان اساۋعا جاربيتا قونجيتادى دا، سەگىز ءورىم قامشىمەن تايدى جامباسقا، ساۋىرعا شىقپىرتا تارتادى-اي كەلىپ. تۇششى ەتىنە اششى قامشى وتكەن، ونىڭ ۇستىنە ءالى تىڭ، باستىقپاعان اساۋ تاي مەنى وڭاي جىعادى. باسىندا مەن دە جىعىلىپ باقتىم. تۇمسىعىمەن جەر سۇزە، توبەممەن شانشىلا، ەتپەتىمنەن، ماي قۇيرىقپەن دەيسىڭ بە، قويشى ايتەۋىر، ءار قۇلاعان سايىن تۇرلىنشە تۇسەتىن مەنى مازاق قىلعان نەمەلەر شەك-سىلەسى قاتا كۇلەدى. مۇندايدا كوزىمنىڭ جاسىن جۇتا ءجۇرىپ، ەرەگىسە تۇسەم. الدەنەشە رەت اساۋ تايدىڭ استىندا قالدىم. قابىرعام سىنىپ، باسىم دا جارىلعان كۇندەر بولدى. كوپ قۇلاعاننان با، جوق الدە جەتىمدىكتەن كورگەن قورلىق، وعان دەگەن بالاڭ جۇرەگىمدى ۇنەمى شەرلەندىرىپ تۇراتىن وشپەندىلىك، كەك سەزىمدەرى بويىمدى بۋىپ كەتە بەرە مە، ول اراسىن انىق باعامداي المايمىن، بەتىم قايتۋدىڭ ورنىنا قايتا وجەتتەنە، ورشەلەنە ءتۇستىم. بارا-بارا اساۋدان جىعىلۋ دا، وزىمنەن جاسى ۇلكەن سوتقارلاردىڭ جۇدىرىعى مەن تاياعى ەندى ماعان باتپايتىنداي، وتپەيتىن بولعانداي. مۇندايلارعا ەتىم ءولىپ كەتكەن مەن بىرتە-بىرتە ناعىز ۇيرەتىمپازدىڭ ءوزى بولىپ الدىم. ءتىپتى تاي تۇگىلى، جۇگەن قۇرىق تيمەگەن شۋ اساۋلاردان قورىقپايتىن كۇنگە جەتتىم. ەندى اساۋ دەسە ارقام قوزىپ، باستىقتىرۋعا ءوزىم بەلسەنەتىن بولدىم. اۋىل اراسىنا اساۋ ۇيرەتكىش اتىم شىعىپ، اتاعىم دا جايىلا باستادى. تۇرعىلاستارىم اراسىندا ونەرىم اسقاننان با، شالدۋار تەنتەكتەر دە باياعىداي بەتالباتى ۇرىنبايتىن بولدى. بۇل دا بولسا، باسىمداعى اۋىرىتپاشىلىعىمدى ازىراق جەڭىلدەتكەندەي، ونىڭ ۇستىنە اساۋ ۇيرەتۋ جەتىمدىك كۇيىگىن باسۋعا تاپتىرمايتىن امال بولعانداي. اساۋمەن الىسقان كۇنى بويىم جەڭىلدەپ، جەتىمدىك دەرتىنەن ارىلعانداي ءبىر جاساپ قالام. جالشىلىقتىڭ اۋىر بەينەتىن ارقالاي ءجۇرىپ، اندا-ساندا بۇيىراتىن اساۋ ۇيرەتۋ باقىتىن بالا كوڭىلىم ەندى جەتىمدىك تاقسىرەتىن جەڭۋدىڭ جولى، جالشىلىق قامىتىنان قۇتىلۋدىڭ ارەكەتى دەپ تۇيسىنە باستاعانداي ەدى. سويتسەم وسىنىڭ ءبارىن سىرتىنان باعىپ، بايقاپ جۇرگەن جاماعايىنىمنىڭ ويى ودان دا ارىدە بولىپ شىقتى. ءبىر كۇنى ول مەنى ەكى-ءۇش بولىس ەل باس قوسقان كىشىگىرىم اسقا الىپ ءجۇردى. ءسىرا، ات يەسى كۇنى بۇرىن كەلىسسە كەرەك، قامقورشىممەن ءبىراز كەڭەسكەن سوڭ، الگى كىسى سول وڭىرگە ءدۇبىرى ەندى شىعا باستاعان، اسا تانىلىپ توپ جارا قويماعان كۇلىگىن الدىمىزعا اكەپ كولدەنەڭ تارتتى. بويىم تىم كىشكەنە مەنى جاماعايىنىم ءوزى اياقتاپ جىبەردى. ءسويتتى دە جۇرەسىنەن وتىرا بەرە، بوركىن شەشىپ، موينىنا بەلبەۋىن سالدى. ءجۇزىن قۇبىلاعا بۇرعان كۇيى كوزى جاساۋراي، داۋسى دىرىلدەي وتىرىپ تىلەك تىلەپ، دۇعا قايىردى. ازدان سوڭ، ات ايداۋشىلار اۋىزدىعىمەن الىسقان وڭكەي ساڭلاقتى الدارىنا سالىپ ايداپ بارا جاتتى.
سول استا العاش رەت جولىم بولىپ، باعىم جاندى. كەيىن بىلسەم مەن ءمىنىپ شاپقان توقا* بىرگەبايدىڭ قىزىلىنىڭ تۇقىمى ەكەن. مەيىزدەي جاراعان، ايتۋلى جۇيرىكتىڭ ءناسىلى بۇل جولى بار اتتان وزا شاۋىپ، مارەدەن سىناپتاي سىرعىپ وتە شىقتى. استىڭ باس بايگەسىن يەلەنگەن ات يەسىنىڭ قۋانىشىن كورسەڭ. شەك جوق ەدى-اۋ. قايتا-قايتا قۇشاقتاپ بەتىمنەن سۇيگەن ول قايتار ساتتە الدىمىزدا ءۇش-ءتورت ۇساق تۇياق سالىپ بەردى.
سودان باستالدى ءبارى. جاز شىقسا بولدى، جاماعايىنىم ەكەۋمىز اس پەن توي اڭديمىز. ات بايگەسىنەن تۇسكەن ازىن اۋلاق پايدا ءىنىم ەكەۋمىزدىڭ كادەمىزگە جاراتىلادى. شاپقان اتىم وزىپ كەلىپ، جۇلدەگە ىلىنسە بولعانى تاتكەي اعام ات يەسىنەن ەسەبىن تاۋىپ تاقىم اقىمدى الادى. ات يەلەرى كوپ جاعدايدا ءوز ىقىلاستارىمەن بەرەدى. ءوز ەركىمەن بەرگەندەرى وعان دا جاقسى. مۇندايدا ىڭ-شىڭسىز ۇيگە قايتامىز. كەيدە كەيبىر قاراۋ اتسەيىستەرمەن تاجىكەلەسۋگە تۋرا كەلەدى. وندايدا ءىستى ۇرىس-كەرىسسىز شەشۋگە كۇش سالادى. ەگەر ءىستىڭ سوڭى داۋعا ۇلاسسا، وندا ونىڭ باستى قارۋى مەنىڭ جەتىمدىگىم. بويىمداعى باس كەمشىلىگىم تارازىعا تارتىلعاندا، بەزبەن باسى ماعان اۋىپ شىعا كەلەدى. داۋ بىردەن تىيىلىپ، شارۋا اركەز ەكەۋمىزدىڭ ۇلەسىمىزگە شەشىلەدى. ول زاماندا جەتىمنىڭ اقىسىن جەگەن دەگەن جامان اتاق. كىم دە بولسا، وسى اتاققا ىلىگىپ كەتەم بە دەپ قورقادى. جاماعايىنىم كۇنى بۇرىن اتبەگىلەرمەن كەلىسىپ الۋعا تىرىسىپ باعادى. ەشكىممەن كەلىسە الماعان جاعدايدا بايگە الاڭىنا بۇرىنىراق بارىپ الىپ، مەنى ەرتە جۇرە جار سالادى.
سول كۇنى اۋىلدان تاڭ سىز بەرە شىعىپ، قاراۋىلتوبەگە ەرتەرەك جەتىپ الدىق. بايگە اتتارىنىڭ ورتاسىنا كىرىپ العان ول ايعايلاپ كەلەدى: «اتقا شابار بالا بار، اتقا شابار بالا بار. اتسەيىستەر بالانى، مەنەن كەلىپ قالاپ ال». ول وڭەشىن جىرتا ايعايلايدى. بىراق ەشكىم بىزگە موينىن بۇرار ەمەس. اتبەگىلەر اتتارىمەن اۋرە. سۇق كوزدەردەن سەسكەنە مە، شامالارى كەلگەنشە بويلارىن جىراق ۇستاپ، جۇيرىكتەرىن جەتەكتەپ ات ايداۋشىنىڭ داۋسى جەتەدى-اۋ دەگەن جەرگە دەيىن اۋلاقتاپ، ۇزاپ كەتكەن.
كۇن تۇسكە تىرمىستى. ات ايدايتىن ءسات جاقىنداعان سايىن جاماعايىن تۋىسىم تىقىرشي باستادى. ەندى قايتسىن؟ بايگە سايىن مەنى اتقا شاپتىرىپ، ازىن-اۋلاق پۇل تابۋشى ەدى. قۇداي بۇگىن ونىسىن دا كوپسىنگەندەي. «اتقا شابار بالا بار، اتقا شابار بالا بار...» دەپ ايعايلايدى جاناشىرىم. داۋىسىندا ءۇمىت بار. اقىرى شارشادى بىلەم، كوزىمەن كولەڭكە ىزدەدى. سونان سوڭ قاڭتارۋلى تۇرعان اربانىڭ كولەڭكەسىنە وتىرا كەتتى. سوستيىپ تۇرىپ قالعان ماعان دا وتىر دەپ ىم قاقتى. كوزىمنىڭ استىمەن جاماعايىنىما قاراپ قويام. ونى دا تىرشىلىك قاجىتقانى سەزىلەدى. كۇن قاقتى جۇزىندەگى اجىمدەرى تەرەڭدەپ، مۇرنى سالبىراپ، قاباعى تومەن ءتۇسىپ كەتكەن. جولى بولماعانىنا قىنجىلىپ وتىر. ۇلان-اسىر تويدىڭ تۇك قىزىعى قالماعانداي. وسىنىڭ بارىنە ءوزىمدى جازعىرىپ، تالايسىز تاعدىرىما نالىدىم.
* ارعىننىڭ قۋاندىق تايپاسىنىڭ تارايتىن رۋ اتى
الدەقاشان سۇيەگى قۋراپ قالعان اكە-شەشەمدى ەسىمە الدىم. انامنىڭ مەيىرىمگە تولى ءجۇزىن، شۋاقتى الاقانىن ساعىندىم. «قۇلىنىم» دەپ ەركەلەتكەن ءۇنى قۇلاعىما كەلگەندەي. كومەيىمە اششى وكسىكتىڭ كەرمەك ءدامى كەلدى. اتا-اناما ىشتەي شاعىنىپ، قامىعىپ وتىرا بەرەر مە ەدىم.
– ءيمانجۇسىپ، ءيمانجۇسىپ كەپتى، ءيمانجۇسىپ كەلە جاتىر! – دەگەن داۋىستار شىعىپ، اتىپ-اتىپ تۇردىق. ەلدىڭ نازارى قاراۋىل توبەنىڭ وڭتۇستىك بەتكەيىنە اۋعان. كەلە جاتقان ەكى اتتىنىڭ اينالاسى قالىڭ ەل. توبە باسىنا قاراي تولقىعان جۇرتتىڭ ىشىنە ءبىز دە كەلىپ سىڭە بەردىك.
– ياپىرماي، مىناۋ ءيمانجۇسىپ پە ەي؟
– بۇل قايدان ءجۇر؟
– اناۋ جىلدارى سىرعا كوشىپ كەتتى دەپ ەدى.
– بەتپاقتىڭ شولىندە ۇكىمەتتەن جاسىرىنىپ قاشىپ ءجۇر دەپ ەستىپ ەدىك.
– كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەرىن ساعىنىپ كەلگەن عوي.
– ە شىركىن دۇنيە! «ەر تۋعان جەرىنە، يت تويعان جەرىنە» دەگەن وسى دا.
تولقىعان قاراقۇرىم ەل توبە باسىنا جينالدى. ورتادا – ءيمانجۇسىپ. بىرەۋلەرمەن قىسقا-قىسقا تىلدەسىپ قويادى.
– اۋ حالايىق! يمەكەڭ سويلەسىن. لەبىزىن تىڭدايىق، – دەسىپ جاتىر جۇرت.
– ۋا حالقىم! – دەگەن ءيمانجۇسىپتىڭ داۋسى ساڭق ەتتى. جىم-جىرت تىنىشتىق ورناي قالدى. – مەن الىستان، سىر ەلىنەن كەلە جاتىرمىن. موينىمدا ەلدىڭ اماناتى بار. ايتسە دە وزدەرىڭە دەگەن ساعىنىشىمدى سوزبەن ايتىپ جەتكىزە الارمىن بە ەكەن... ءيمانجۇسىپتىڭ داۋسى دىرىلدەپ كەتكەندەي بولدى.
– الدا سابازىم-اي!
– ەندى قايتسىن.
– ازاماتىم-اي، باتىرىم-اي!
– و، ەل مەن ەرگە وپا بەرمەگەن سۇم زامان.
ەل دۇرلىگىسىپ تەڭسەلىپ كەتتى.
– تويىڭنىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم تۋعان ەل. شارۋامدى ايتىپ شىرىقتارىڭدى بۇزبايىن. ودان دا قىزىقتارىڭدى كوبەيتكەنىم بولسىن. ارقانىڭ تويىندا اتىم شاپپاعالى قاي زامان. قوستىم تورى ارعىماعىمدى بايگەڭە، – دەپ جەلپىنە سويلەگەندە ەل گۋلەسىپ قوستاي كەتتى.
– اعايىن، – دەدى ءيمانجۇسىپ حالىق تىنىس العان ساتتە. ارالارىڭدا بايگەگە شابار بالا بار ما؟ داۋلەتحانىم اتقا... دەگەنشە بولعان جوق، جان داۋىسى شىققان جاماعايىنىم: «يمەكە، بار بالا، مەندە بار» – دەپ، الدىنداعى ادامداردى قاعا-ماعا مەنى يمانجۇسىپكە قاراي سۇيرەي جونەلدى. وسى كەزدە ات ايداۋشىلاردىڭ «اتشابارلاعان» اششى داۋىستارى قاتار شىعىپ، قۇجىنىعان جۇرتشىلىق تىك كوتەرىلە قاراۋىلتوبەنىڭ قاراقشى تىگىلگەن شىعىس بەتكەيىنە جوڭكىلە جونەلدى.
ءيمانجۇسىپ ءبىزدى وڭاشا الىپ شىقتى. ماعان ۇزاق سىناي قاراپ تۇردى. باعانادان بەرى قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ اراسىنان انىقتاپ كورە الماعان ەدىم. باجايلاپ قاراۋدىڭ ءساتى ەندى تۇسكەندەي. جاس شاماسى الپىستان مول اسىپ، جەتپىستى قۋسىرىپ قالعانىنا قاراماستان باياعىنىڭ باتىرىنداي ەڭسەلى، بيىك. الىپ بىتكەن سوم تۇلعاسىنىڭ ءبىتىمى ەرەكشە. اش ارىستان كەۋدەلى. كەڭ جازىق ماڭدايلى. قاسقىر قاباعىنىڭ استىنا شۇڭىرەكتەنە بىتكەن كوزدەرى كىسىگە تىك، شۇيىلە قاراعاندا وڭمەنىڭنەن ءوتىپ كەتەدى ەكەن. تىك قىر مۇرىندى. شالعىسى شيراتىلعان مۇرتىنا اق كىرىپ، ۇزىنشا سەلدىر ساقالى بۋىرىل تارتا باستاعان. ۇستىنە جەڭىل شاپان، تىك جاعا، زەرلى اق كويلەك كيىپتى. باسىندا پۇشپاق تاقيا. بەلىنە كۇمىس كىسەلى جالپاق قايىس بەلبەۋ تارتقان. اياعىندا قيسىق تابان امىرقان ەتىك. قولىندا سەگىز تۇتام سەرى قامشىسى. جانىنداعى بويى وزىنە جەتەقابىل جىگىت بالاسى داۋلەتحان بولىپ شىقتى. جاسى وتىزداردىڭ شاماسىندا. اكەسىنە قاتتى ۇقساعانىمەن ءوڭى قارا-قوڭىر. ەشتەڭەمەن ءىسى جوقتاي، تومسارايعان كۇيى ەكى كوزىن ءبىر نۇكتەدەن ايىرماي، شەتتە ءۇن-ءتۇنسىز تۇر. ءاۋ باستان سوزگە جوق ادام ءتارىزدى.
– بالاڭىزدىڭ سۇيەگى تىم ۇساق ەكەن. تۇرىنە قاراساڭ توعىزعا دا تولماعان سياقتى. ۇزاق شابىستا تاقىمى تالىپ، قۇلاپ قالىپ جازىم بولىپ جۇرمەي مە، – دەپ قاۋىپ بىلدىرە سويلەگەن ءيمانجۇسىپ – بۇرىن بايگەگە شاۋىپ پا ەڭ؟ – دەپ ماعان جىلىۇشىراي قارادى.
– ءيا، – دەپ باسىمدى يزەگەنشە بولعان جوق، جاماعايىن تۋىسىم جالما جان:
– و نە دەگەنىڭىز، يمەكە!؟ وسى وڭىردەگى ءوتىپ جاتقان تالاي بايگەنىڭ الدىن بەرمەي جۇرگەن بالا بۇل. كەلىستى ات بولسا بولدى، يمەكە. بابى كەلىسكەن تالاي جۇيرىكتىڭ باعىن جاندىردى بۇ جىگىت. قارالدىسى كىشكەنتاي ەندى. كوزىن اشقالى كورىپ كەلە جاتقانى جەتىمدىك بولعان سوڭ، قايتسىن ەندى، كوككە جارىماعان كوپەي قوزىداي قورتىق بوپ قالدى. ەشتەڭە ەتپەيدى. قايتا قىسىلىپ وسكەندەردەن ەر جەتە كەلە مىقتى جىگىت شىعادى دەۋشى ەدى، ۇلكەندەر. ايتپەسە، جاسى بيىل ون تورتكە شىعادى. مەنەن باسقا ەشكىمى جوق بەيشارا بالانىڭ. وسىلاي الا جازداي اس پەن تويعا الىپ ءجۇرىپ بايگەگە شاپتىرام. ءسويتىپ نەسىبەسىن ايىرتامىن ەلدەن. باسقا امالىم جوق. قوي باقتىرىپ، كوتەن جەگىزەتىن بايلاردىڭ جايىن ءوزىڭىز بىلەسىز... نە بولعانىن... ال ەندى، تاقىمى تالادى دەپ قورىقپاڭىز. ناعىز جەل تاقىم، ءسىرى سيراقتىڭ ءوزى. تەك تارالعىسىن شاقتاپ تارتىپ بەرسەڭىز بولدى، يمەكە.
سامبىرلاپ سويلەگەن جاماعايىنىم ارەڭ دەگەندە توقتاپ، نە دەر ەكەن دەگەندەي ءيمانجۇسىپتىڭ اۋزىن باقتى.
– بوپتى، – دەدى ءيمانجۇسىپ. ءسويتتى دە مەنى ءىلىپ الىپ تورى ارعىماقتىڭ ارقاسىنا تىماقشا اتىپ جىبەردى. قۇراندى ەرگە قاققان قازىقشا بارىپ قادالعان ماعان ريزا بولدى-اۋ دەيمىن، تورىنى سۋلىعىنان جەتەكتەگەن كۇيى ات ايداۋشىلاردىڭ تۇسىنا كەلگەنشە ءتىل قاتقان جوق. بايقايمىن، ءيمانجۇسىپ جينالعان جۇيرىكتەردى جۇرە سىناپ كەلەدى. كەنەت كوزى شەتتەۋ تۇرعان شۇناق قۇلاق قوس بەدەۋگە ءتۇستى. ءبىرى – كوك شۇناق، ءبىرى – تورى شۇناق – بۇرىننان بىلەتىن جۇيرىكتەرىم. ارالباي* مۇقاجان دەگەننىڭ كۇلىكتەرى. ەكى ءۇش جىلدان بەرى الىس-جاقىننان بايگى الىپ كەلىپ جۇرگەن ايتۋلى جىلقىلار. ءيمانجۇسىپ تاقالا بارىپ توقتاپ، قوس بەدەۋدىڭ تۇلا بويىن وتكىر جانارىمەن ءجىتى ءتىنتىپ شىقتى. سونان سوڭ جۇرە سويلەپ، ءسوزىن ساباقتادى:
– مىنە، تورى ارعىماقپەن ەگەسكە تۇسەتىن وسى قۋ شۇناقتار. قالعان اتتان سونشا قاۋىپ جوق. ات ايداۋشى اتتاردى تىزگەندە جەل جاعىن الا تۇرۋعا تىرىس. .*ارعىننىڭ قۋاندىق تايپاسىنان تارايتىن رۋ اتى
العاشقى ساتتە بارلىعى جەل جاعىن الا شابۋعا ۇمتىلار. سەن دە جەل جاعىن مول قامتي شاپ. ەشتەڭە ەتپەيدى. جەر شاڭداق، كورىپ تۇرسىڭ. تورى شاڭ سۇيمەيتىن جانۋار. تەك شاڭعا كومىپ الما. ءا دەگەندە اتتىڭ سۋىرىلىپ العا شىعۋىنا مۇمكىندىك بەر. باسقالارىنان وق بويى ۇزاپ العان سوڭ بارىپ تىزگىندى ءسال تەجەي تارتىپ وتىرارسىڭ. ەكى شۇناق جول ورتاعا دەيىن تىستەسە شاۋىپ، تورىعا ءبىراز قىسىم كورسەتەر. سودان كەيىنگىگە ولاردىڭ بابى كەلگەنىمەن، قارىمى جەتپەس. سوناۋ ساعىمدانا مۇنارتقان كەزەڭ جولدىڭ قاق جارتىسى. سول كەزەڭگە كەلگەندە اتقا ەرىك بەر. بايقا، كوپ قامشىلاپ جىبەرمەگىڭ. تەك تىزگىندى جىبەرگەن ساتتە، ءبىر-ەكى رەت ساۋىرلاتا كومىپ-كومىپ جىبەر. سودان كەيىن سيپاي قامشىلاپ وتىرارسىڭ، –دەپ اتتىڭ بابى مەن شابار جولدى مۇقيات پىسىقتاپ جاتقان ءيمانجۇسىپتىڭ ءسوزىن:
– اسسالاۋماعالەيكۇم، يمان اعا، ات بايگەلى بولسىن! – دەگەن ءبىر توپ اتتىلى جىگىتتەردىڭ ءۇنى ءبولىپ جىبەردى. اتتارىنان اۋناي تۇسكەن ولار جاپىرلاسا كەلىپ سالەم بەرىپ جاتىر.
–ۋاعالەيكۇمىسسالام باتىرلار، ايتقاندارىڭ كەلسىن!
– عافۋ ەتىڭىز اعا، سۇراۋعا رۇقسات بەرىڭىز.
– رۇقسات! نە بىلگىلەرىڭ كەلەدى، جاندارىم؟
– ەلدىڭ اۋزىندا ءسىزدىڭ اتىڭىزدىڭ اڭگىمەسى، اعا، حالىق سان-ساققا جۇگىرتەدى. سونى ءوز اۋزىڭىزدان ەستيىك دەپ ەدىك. تورى ارعىماعىڭىز قاي جىلقىنىڭ تۇقىمىنان؟
ءيمانجۇسىپ ءسال ويلانىپ قالدى. اڭگىمەگە زاۋقى سوقپاي تۇرعانى انىق. بىراق جاستاردىڭ مەسەلىن قايتارعاندى ءجون كورمەگەندەي:
– ەسەنكەلدى جىلقىسىنىڭ تۇقىمى، – دەپ قىسقا جاۋاپ بەردى. كەلگەندەردىڭ كوسەمى اتقۇمار، اڭكوستىگىمەن اتى شىعىپ قالعان كەنتاي ەسىمدى جىگىت ەدى:
– يمەكە، قالاي ويلايسىز، تورى ارعىماق بۇگىن توپ جارا ما، – دەپ توتەسىنەن ءبىر-اق كەتتى. ساۋالدىڭ باتىرعا ۇناماعانى جابىرقاي تۇسكەن جۇزىنەن كورىنىپ تۇر:
– قايدان بىلەيىن، ارقانىڭ قۋ تۇياعىنىڭ قانداي ونەر شىعارارىن، – دەگەن ءيمانجۇسىپ بار زەيىنىن تاس لاقتىرىم جەردە تۇرعان قوس بەدەۋگە تىكتى. ات يەسىنىڭ ەكى-ۇشتى جاۋابى مەن كەيىستى ۇنىنەن وزدەرىنىڭ قيىس كەتكەندەرىن سەزگەن جاستار ىڭعايسىزدانا قوشتاسىپ، جونەي بەردى.
كوپ كۇتتىرمەي ات ايداۋعا بەلگى بەرىلدى. جۇزىندە سالقىن سابىر بار ءيمانجۇسىپ تارالعىمدى شاقتادى. ءتوس ايىلدى بوساتىپ بارىپ، قايتا تارتا بەرگەنى سول ەدى، و، شىركىن، سۇم دۇنيە، ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمنان كەتپەيدى، باعانادان بەرى ۇلى ءدۇبىردى ىشتەي سەزىپ، سۇلىق تۇرعان تورى ارعىماقتىڭ ءىشىن تارتقانى. بۇندايدى قويساڭشى، ەندى. تاپ ءبىر ادامشا كۇرسىنگەندەي قوس ءبۇيىرىن كەرە سۇمدىق ءۇن شىعاردى.
– قوي، قوي، جانۋار! ونىڭ نە جامان سۇمدىق باستاپ، – دەپ ءاپ-ساتتە
دەگبىرىنەن ايىرىلعان ءيمانجۇسىپ ءتوس ايىل مەن شاپ ايىلدى جىلدامداتا تارتىپ كەپ، اتىنىڭ كوزىن ءسۇرتىپ، موينىنان قۇشاقتادى. – سىن ساتتە سويتە مە ەكەن جانۋارىم-اۋ.
ۇنىندە ابىرجۋ بار. ىشتەي كۇبىرلەپ دۇعا وقىدى. ءبارىمىز بەت سيپادىق.
– ال، جولدارىڭ بولسىن، – دەپ ءيمانجۇسىپ بالاسى ەكەۋى شوشايىپ قالا
بەردى.
2
بىردە ساۋ اياڭمەن، بىرەسە اقساي جەلگەن قالىڭ اتتى يماناق تاۋىنىڭ تۇستىك بەتكەيىن وراي وزىپ بارىپ، كومبە بەلگىلەنگەن قاراۋىلتوبەدەن قىرىق
شاقىرىمداي قاشىقتىقتاعى شوتان دەگەن وزەننىڭ سارىسۋعا قۇيار تۇسىنا بەسىن اۋا جەتتىك. كەلە سالا ات ايداۋشىلار بارلىعىمىزدى تىرنا قاتار ساپقا ءتىزدى. ابدەن بايگەگە شاۋىپ سىرالعى بولىپ العان بالا دا، ات تا ايداۋشىنىڭ اۋزىنان شىعار جالعىز اۋىز ءسوزدى كۇتىپ تۇرمىز. تىقىرشىعان كەيبىر اتتار اۋىزدىعىمەن الىسىپ، قولدى-اياققا تۇرار ەمەس. باعانا ءيمانجۇسىپ ۇستىنە تىماقشا اتىپ جىبەرگەننەن بەرى تورىنىڭ سىرىن الۋعا تىرىسۋدامىن. ول باسقا جۇيرىكتەردەي ەمەس، تىپىرشىماي جايبىراقات تۇر. بىراق ىشتەي شيرىعىپ تۇرعانى اينالاسىنا ءجىتى كوز تاستاعانىنان اڭعارىلادى. تورىارعىماق اسا ءىرى جىلقى ەكەن. تۋرا وركەشسىز تۇيەدەي دەسە دە بولادى. ەتسىز باسى كەز جارىمعا جۋىق، قامىس قۇلاق، شور قاباق، تەكە تاناۋ، بۇلان مويىن، قۇلان جال، قاقپاداي كەڭ ومىراۋلى، سەربەك قابىرعا، تاقتايداي جازىق جاۋىرىنى ەتسىز بىتكەن. قولتىراۋىن قولتىق، تازى شىنتاق، يت جىلىنشىك، دومباي تۇياق، قاقپان بەل، ساداق سان، اتان جىلىك، بارىس تىرسەك تورىارعىماقتىڭ جاراتىلىسى شىنىندا دا ەرەكشە. سۋىنداي سۇلۋ جارالعان جانۋار وسىنداعى بار جۇيرىكتەن دارالانا، ايدىندانا كورىنەدى.
–ال تارتىڭدار!
ات ايداۋشىنىڭ قولىنداعى قىزىل جالاۋشا سەرمەلىپ قالدى. وسى ءساتتى سارىلا كۇتىپ، ارەڭ شىداپ تۇرعان كىل جۇيرىك جەلدى كۇنگى ورتتەي لاپ ەتە قالدى. تارلانداردىڭ تۇياعى دالانى دۇبىرگە تولتىرىپ جۇرە بەردى. بىردەن جەل جاعىن الا بەرگەن ويىمدى تورى دا تۇسىنگەندەي العاشقى بەتتە-اق قارىشتاي، قۇشىرلانا شاۋىپ، باسقالاردان وق بويى ۇزاي ءتۇستى. ىتىرىلا جونەلگەندە قاۋلاي شاپقان قالىڭ قىلقۇيرىق بىرتە-بىرتە شابىستارىن تۇزەۋگە كوشتى. مۇندايدا ءبارى بايگەدەن دامەلى. ات تا، ۇستىندەگى بالا دا، اناۋ توبە باسىندا ءيىرىلىپ تۇرعان ات يەلەرى دە. ات بايگەسى ادام مەن جىلقى بويىنداعى بار قابىلەتتىڭ سىنعا تۇسەر شاعى. ءسال قاتەلىككە ۇرىنساڭ بولدى، بايگەنىڭ اۋىلى الىستادى دەي بەر. اڭدىسا، ارباسا شابۋمەن ارادا ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت ءوتتى. ارتىمداعى قالىڭ ءنوپىردىڭ قىسىمىن جان-تانىممەن سەزىپ كەلەمىن. بۇندايدا جۇيكەڭ سىر بەرمەۋى كەرەك. بۇل ايتۋعا عانا وڭاي. دەگبىرسىزدەنىپ كەلە جاتقان باسىم تورىعا قامشىنى سيپاي باسىڭقىراپ جىبەرىپ ەدىم، ەستى جانۋار قامىس قۇلاقتارىن جىمقىرا قايشىلادى. بۇل قامشىڭنىڭ قاجەت ەمەس دەگەنى. تورىنىڭ بەرگەن بەلگىسى داتكە قۋات بولعانداي، جان-جاعىما باجايلاي قاراۋعا شامام جەتتى. شىنىندا دا قوبالجيتىنداي ەشتەڭە جوقتاي. سوڭىما ءبىر قاراعاندا اڭعارعانىم باسقا اتتاردان اۋدەمجەر شاماسىندا ۇزاي ءتۇسىپپىز. باعاناداي ەمەس، جۇيرىكتەردىڭ ارا جىگى ايقىندالىپ، بايگەدەن ۇمىتتىلەر الدىڭعى لەككە تۇتاسا باستاپتى. اسىرەسە ءيمانجۇسىپ ساقتاندىرعان قوس شۇناقتىڭ تۇياق تاستاسى ەرەسەن. وزگەلەردەن وق بويى وزا شاپقان قوس ساڭلاق ءبىر-بىرىنەن ارقان بويى قاشىقتىقتا كوسىلە شاۋىپ كەلەدى ەكەن. ودان ءسال قالىبەك* بالابەكتىڭ قاراقاسقا ايعىرى توپەپ كەلەدى. بويىمدى تاعى دا جەڭىل ۇرەي بيلەي باستاعانىن سەزدىم. ارتىمداعى ەكى سايگۇلىك وندىرتە شاۋىپ قۋىپ جەتەتىندەي كورىنىپ كەتتى. ءسال تەبىنە ءتۇسىپ، بار زەيىنىمدى تورىعا تىكتىم. جانۋار مەنى بيلەگەن ءسال سەنىمسىزدىكتىڭ ءوزىن سەزىپ قويعانداي، كوسىلە ءتۇسىپ، ءبىرازدان سوڭ، ءتىپتى سۇراپىل شابىسقا اۋىسا باستادى. جۇيرىكتىڭ قۇلاعىن بىزدەي قاداعانىن شىن شابىسقا كوشكەنى دەپ ۇق. سويتسەم قاتەلەسسەم كەرەك. ناعىز ونەردى قوس شۇناق باستاپتى. ەكەۋى دە تاپ ءبىر جىن قاققانداي، جويقىن شابىسقا شىعىپتى. انە-مىنە، دەگەنشە ۇزەڭگى قاعىستىرۋعا كەلىپ قالارداي.
قوس شۇناق جاراتىلىسى بولەك، ەرەكشە تۇقىم ەدى. قويان جون، قۇدىر بەل، بوكەن بۇت، قوي مويىن، كەرىك باس، تۇلكى ءتوس دەنە تۇرقى القام-سالقام كەلگەن بۇل جانۋارلاردىڭ قۇلاقتارىنىڭ شۇناقتىعى دا شىن جۇيرىكتىڭ ەل تانىمىنداعى سيپاتىنا كەرەعار-دى. قازىر دە قوس شۇناق تازىدان قاشقان قويانداي بولات تۇياقتارىن باۋىرىندا لىپىلداتىپ زىرقىراپ-اق كەلەدى.
ارادا شاي قايناتىم ۋاقىت وتپەي جاتىپ، قوس شۇناق تورىارعىماقپەن قۇيرىق تىستەستى. قاجاسا شاپقان ءۇش جۇيرىك ۇزاق سالعىلاستى. اقىرى وكتەي شاپقان قۋ شۇناقتار تورىارعىماقتى قوس بۇيىردەن قىسۋعا كوشتى. ۇستىندەگى بالالار دا ناعىز كانىگى شاباندوزدار ەكەن: مەنى مىستارىمەن باسقىلارى كەلە مە، قىشقىرا قيقۋلاسا ءدوڭ ايبات جاساسىپ، سەس كورسەتە، قامشىلارىن بەزەسىپ قويادى. سولاردان ىققانىم با، الدە شىنىندا دا قوبالجيىن دەدىم بە، الدە سوڭىمىزداعى اتتاردىڭ جايىن بىلگىم كەلگەنى مە، تاقىمىمدى قىسا تۇسكەن كۇيى، اتتىڭ جالىن قۇشا ەڭكەيە بەرە، بۇرىلا ءتۇسىپ ارتىما قارادىم. كوزىم بىردەن ساداق تارتىم جەردە كەلە جاتقان قاراقاسقا ايعىرعا ءتۇستى. قالعان اتتار ودان كوپ كەيىندەپ قالىپتى. قاراقاسقا تالاي دۋدى كورگەن ورەن جۇيرىكتىڭ ءبىرى ەدى. كۇشىن كەيىنگە ساقتاپ تىڭ كەلە جاتقانداي. ۇستىندەگى شاباندوزى وسىنى سەزىپ كەلە مە، تىزگىندى جىبەرىپ قامشىنى باسىڭقىراپ جىبەرىپ ەدى، قاراقاسقا ءتىپتى تۇتەپ، زىمىرىقتاپ كەتتى. قۇيعىتا شاۋىپ، ءانى-مىنە دەگەنشە الدىڭعى ءۇش اتتى ءاپ-ساتتە قۋىپ جەتتى. وسىلايشا ۇيىسا، ءبىر-بىرىنە بايلانا شاپقان ءتورت ءدۇلدۇل باعانا ءيمانجۇسىپ اتتىڭ باسىن قويا بەر دەيتىن كەزەڭنەن دە وتە شىقتى. ەكى شۇناق ەنتەلەسە شاۋىپ، قوس بۇيىردەن قانشا قىسقانىمەن، تالاي سۇرگىندى كورگەن جاۋگەرشىلىكتىڭ اتى ەمەس پە، تورىارعىماق سىر الدىرار بولمادى. باقتالاستارىنىڭ ءتورت تۇياعىن تەڭ تاستاپ، ىرعاقتى شابىسىنان جاڭىلماۋى قوس شۇناققا وڭاي سوقپاعانى سەزىلىپ كەلەدى. ول ازداي اراعا قاراقاسقانىڭ كەلىپ كيلىگۋى ەكەۋىنىڭ جاعدايىن اۋىرلاتا باستاعانداي. جانۋار قاراقاسقا دا تورىارعىماق سەكىلدى ەسىك پەن توردەي ءىرى جىلقى ەدى. قۋىپ جەتكەنى ازداي، ول ەندى ىلگەرلەي باستادى. امالى قۇرىعان قوس شۇناقتىڭ ءبىرى تورىدان ىرگەسىن سوگىپ، قاراقاسقانىڭ سوڭىنان سالدى. ناعىز جان الىسىپ جان بەرىسكەن الاپات شابىستىڭ شاعى تۋعانىن جۇلىن-جۇيەسىمەن سەزگەن تورىارعىماق تىزگىن سۇزە، اۋىزدىعىن قارش-قارش شايناپ جىبەردى. بۇعان دەيىن اتىمنىڭ باسىن اۋىزدىققا سۇيەي شاپقان مەن دە ىرعىن شابىستىڭ شىرقاۋ
.*ارعىننىڭ قۋاندىق تايپاسىنان تارايتىن رۋ اتى
تۇسىنا كەلىپ قالعانىن اڭعارىپ، تورىنىڭ باسىن قويا بەرە، ساۋىرلاتا قامشى باستىم. باسىندا تورىارعىماقتان سۇيەمدەپ قانا ازەرلەپ ۇزاعان ءۇش جۇيرىك تە بايقايمىن، قارا ءۇزىپ كەتە المادى. اراقاشىقتىق وق جەتەر جەرگە دەيىن ۇزارا ءتۇستى دە، قايتا قىسقارا باستادى. تورىارعىماق اش كۇزەنشە بۇگىلدى. قوس شۇناق كيىكشە قۇلدىراڭ قاقتى. قاراقاسقا قۇلانشا ساۋىلدادى. وسىلايشا ىركەس-تىركەس، ءبىرىن-ءبىرى بۋا، قۋزاي شاپقان اتتار تاعى دا بەس-التى شاقىرىمدى ارتقا تاستادى. اقىرى ارقايسىسى تۇرلىنشە شابىس توگىپ، تاقتايداي جازىقتىڭ ءتوسىن بولات تۇياقتارىمەن دۋىلداتا قۋىرىپ، دومبىرا دالانىڭ شاناعىنان ءدۇبىرلى كۇي سەلدەتكەن ءتورت تۇلپاردىڭ اراسىنداعى باسەكەنىڭ ءتۇبى كورىنۋگە اينالدى. ءار جۇيرىكتىڭ ءوز ءانى بولادى، شىراعىم. ول بابى مەن باعى كەلىسكەن قاس جۇيرىكتىڭ بايگەدەن كەلە جاتقان سالتاناتىندا شىرقايتىن شابىس ءانى. تورىارعىماق ءۇشىن سول ۇلى ءسات ەندى تۋىپ ەدى. شىرقاي شاپقان تورىارعىماق اۋەلى قوس شۇناقتى قۋىپ جەتتى. الگىندە عانا كەڭ دۇنيەنى تۇياقتارىنا ۇيىرگەن قوس ءدۇلدۇلدىڭ قارقىنداپ قالعانى ءبىلىنىپ كەلەدى. تەرگە شومىلا لىققان جۇيرىكتەر ىشقىنىپ-اق باققانىمەن تورىارعىماقتىڭ ۇدەي شاپقان شابىسىنا شىداس بەرە المادى. قوس شۇناقتى جاناي ءوتىپ ۇزاي بەرگەن تورىارعىماق سول ەكپىنمەن قاراقاسقاعا ءتونىپ كەپ قالدى. اق كوبىككە ورانعان قاراقاسقادا دا باعاناعىداي دۇلەي شابىس جوق. جانۋاردىڭ ەتى ويازداۋ ەدى. ءوزى جۇيرىك ونىڭ ۇستىنە ءالدى ايعىردى بالابەك ۇرپاقتارى كەيدە كوكپارعا دا سالىپ جىبەرەتىن. ەندى، مىنە، سول ەسەرلىكتىڭ تاقسىرەتىن قاراقاسقا تارتىپ-اق كەلەدى. بۋىندارى بوساپ، اياقتارىنان ءال كەتە باستاعان قاراقاسقانىڭ قاسىنان تورىارعىماق گۋلەپ وتە بەرگەندە بايعۇس جانۋار بارىن سالىپ-اق باقتى، بىراق قاۋمەتى قايتىپ، كۇشى سارقىلعان ات سەرپىلە شابا المادى; بولدىرا باستاعان، ءالى قۇرىعان ول تەكىرەكتەي شاۋىپ قالا بەردى.
جەكە دارا قارا ءۇزىپ شىققان تورىارعىماق تۇياقتارىنان جەڭىس كۇيىن توگىپ كەلە جاتتى. مەنىڭ دە كوڭىلىم شات ەدى. ارتتاعى اتتاردىڭ ەندى قۋىپ جەتە الماسىن سەزگەن مەنىڭ باقىتتان باسىم اينالعانداي ەدى. بايگەنىڭ قول سوزىم جەردە ەكەنىن جان-تانىممەن ۇققان ءساتتىڭ ءلاززاتى قانىمدى قوزدىرىپ، بويىمدى ەلىرتتەن مەن مارەگە قاراي ارشىنداي شاپقان اتتىڭ ۇستىنەن اسقاقتاي ءبىر قارادىم. سول-اق ەكەن، ەندى سالدەن سوڭ قۇجىناعان قالىڭ ەلدىڭ الدىنان تورىارعىماقتى جايناقتاتا شاۋىپ وتەتىنىمە دەگەن بەك سەنىمدىلىك بويىمدى بيلەپ بارا جاتقانىن سەزدىم. سانامدا ءبىر سالتانات كۇيى جارق ەتىپ ويناعانداي بولدى. ءتىپتى كوز الدىما جاماعايىنىمنىڭ الدىمنان جۇگىرە، جىلاپ شىعىپ اتتان ءتۇسىرىپ الىپ جاتقان ءساتى، جان-جاعىنا ماسايراي قاراعان قۋانىشتى ءجۇزى ەلەس بەرىپ ءوتتى. قۇداي-اۋ نەگە ءويتتىم سوندا؟ جەڭىسكە جەتپەي جاتىپ قۋانۋعا بولمايدى ەكەن عوي؟ بولار سۇمدىقتان بەيحابار، بار زەيىنى ۋىسىنداعى جەڭىسىندە، ەسى كەتىپ، ساناسى تۇمانداعان مەن بەيباق قاراۋىل توبە باسىندا كۇتىپ تۇرعان بار قىزىقتىڭ بەلىنەن ويشا كوكتەي ءوتىپ، كوڭىلىمنىڭ كوك دونەنىنە قامشى باسىپ، ۇمبەت تورەنىڭ اۋىلىنا شاۋىپ كىردىم. كوز الدىمدا كەرەگەسىنە كىلەم تۇتقان، شاڭىراعىنان جىبەك ۇزىگى توگىلگەن اقبوز ءۇيدىڭ تورىندە، الدارىندا ساپىرۋلى سارى قىمىز، جاماعايىنىمنىڭ اڭگىمەسىنە بار ىقىلاسىممەن ۇيىپ وتىرعان ۇمبەت تورە كەلە بەردى. جاماعايىنىم اتىمىز بايگەدەن كەلسە بولدى، بىردەن مەنى ەرتىپ، ۇمبەت تورەگە سالەم بەرۋگە باراتىن. ۇمبەت تورە كوكىرەگى وياۋ، كوشەلى ادام ەدى. ەسكى اڭىز، شەشەن ءسوز، ەل ءىشىنىڭ جۇيرىك اتى، قىران قۇسى، ۇشقىر تازىسى جايلى اڭگىمە دەسە بولدى، بار دۇنيەنى ۇمىتىپ، ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. بۇگىن سونداي ءساتتى كەشەر كۇن ەدى. جاماعايىنىم شوقشا ساقالىن ءبىر سيپاپ قويىپ، قولىن بىرەسە سەرمەي، بىرەسە ەربەڭدەتە اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزۋدا. جاڭا عانا ۇيمە تاباق ەت جەپ، ءتورت-بەس اياق سارى قىمىزدان توڭكەرىپ العان جاماعايىنىمنىڭ جاعاسى جايلاۋدا; اڭگىمەنى جايناتىپ وتىر. اسەرلى اڭگىمە ىرقىن بيلەگەن ۇمبەت تورە وعان ىرزاشىلىق پەيىلمەن جادىراي، مەيىرلەنە قاراپ الىپ، سىرلى اياقپەن شۇپىلدەي كەلىپ قالعان باپتى قىمىزدى ءوز قولىمەن ۇسىنار ەدى. جاماعايىنىم بۇل قۇرمەتتكە ريزا بولعان ءپىشىن ءبىلدىرىپ، تورە بەرگەن اياقتى ايالاي ۇستاپ، كوزىن سىعىرايتا جۇمعان بولىپ، بال قىمىزدى اسىقپاي ۇزاق جۇتقان كۇيى، كەلەسى ءبىر اڭگىمەنىڭ سورابىن ىشتەي قۋالاپ، ەسكە تۇسىرگەن وقيعاسىن جۇيەلەپ وتىرعانداي راي تانىتار ەدى. اڭگىمەشى وسىلايشا تىنىس العان ساتتە باعانادان بەرى قاي-قايداعىسى ويىنا ءتۇسىپ، قيالى شارىقتاپ وتىرعان ۇمبەت تورە دە قولىنا قۋ مويىن دومبىراسىن الىپ، قۇلاق كۇيىن كەلتىرە باستار ەدى. جاسىندا اتاقتى كۇيشى سايدالى سارى توقاعا سەرىك بولىپ، سەرىلىك قۇرعان ول، شىن مانىندە داۋلەسكەر كۇيشى بولاتىن. دومبىراسىن ۇزاق بۇراپ كەلتىرگەن سوڭ، ۇمبەت تورە باپپەن اڭگىمە باستار ەدى. ەلدىڭ ءبارى ەندى تورەنىڭ اۋزىن باعۋعا كوشەدى.
– سايدالى سارى توقاعا ءتاڭىر ونەردى ءۇيىپ-توگىپ بەرگەنىمەن، داۋلەت جاعىنان قۇداي قىسقان جان ەدى. جالقى ءۇيىر جىلقىسىنىڭ قۇتى جالى ومىراۋىنا توگىلگەن بوزايعىر-دى. ءبىر جىلى ارقادا قىس قاتتى بولىپ، ەلدى جۇت جايلادى. قالىڭ تۇسكەن قاردىڭ ۇستىنەن قىس ورتاسى اۋماي جاتىپ جاڭبىر جاۋىپ، ونىڭ سوڭىنان ىلە اياز ۇرىپ، جەر بەتى كوك اينا مۇزدىڭ قۇرساۋىندا قالدى. قار تەبە الماي قالعان قالىڭ جىلقى اينالدىرعان از كۇن ىشىندە قىناداي قىرىلدى. مىڭدى ايداعان بايلار نوقتاسىن ۇستاپ قالدى. توتاڭنىڭ جالعىز ءۇيىر جىلقىسى سول جۇتتا ءىزىم-قايىم جوعالدى. كوردىم، ءبىلدىم دەگەن جان بولسايشى. اق قار، كوك مۇزدا زىم-زيا جوعالعان جىلقىنى توتاڭ بوراندا ىعىپ كەتىپ قىرىلدىعا جورىعان دا قويعان. جۇت جايلاعان قىستىڭ سوڭىنان كوگى قالىڭ جاز كەلمەي مە؟ توتاڭ دا جايلاۋعا كوشىپ، اۋىر جۇتتان ەندى ەسىن جيعانداي بولىپ جاتقان شاعى ەكەن. ءبىر كۇنى ءتۇس الەتىندە ۇيىندە ناسىباي ۇگىپ وتىرسا، ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن بوزايعىر كىسىنەپ قويا بەرىپتى. ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەي توتاڭ تىڭ تىڭدايدى. تاعى دا كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەس. بۇل جولى بوزايعىرىنىڭ داۋىسىن جازباي تانىعان كۇيشى سۇرىنە، قابىنا دالاعا جۇگىرىپ شىعادى. قاراسا، و، عاجاپ! بوزايعىر ءۇيىرىن امان-ەسەن ەرتىپ كەلىپ تۇر دەيدى. ماما بيەلەردىڭ جانىندا قاراقۇلاقتانىپ قالعان قۇلىندار شىڭگىر-شىڭگىر كىسىنەپ، قۇلدىراڭ قاعىپ ءجۇر دەيدى. بوزايعىر بولسا، توتاڭا قاراي اياڭداي باسىپ كەلىپ، جاقىنداي بەرە قولقاسى اقتارىلارداي بولىپ، شىرقىراي ءبىر كىسىنەپتى. ءتىل جوق قوي جارىقتىق جىلقىدا! ايتپەسە سۇمدىق قوي. كورگەن بەينەتى مەن ازابىن ءبىر كىسىنەپ بايان ەتكەن بوزايعىر يەسىنىڭ يىعىنا يەگىن اسىپ، تۇرىپ قالىپتى. كوزىنەن جاسى پارلاعان توتاڭ بوزايعىردىڭ موينىنان قۇشاقتاپ ادامشا كورىسىپتى. سونداعى شىعارعان كۇيى عوي توتاڭنىڭ. ۇمبەت تورە اڭگىمەسىن اياقتاي بەرە، قۇلاق كۇيى كەلىپ، بابىنا كەلگەن باۋىرى جۇمساق دومبىرانى ءبىر جەلدىرتىپ الادى دا «بوزايعىردى» باستاپ كەتەدى. ءا دەگەندە جەر كوكتى كوشىرىپ جىبەرەردەي بەزەكتەي باستالعان سارىندى كۇي اڭگىمە تىڭداپ سالبىراپ وتىرعان جۇرتتى بىردەن سۇراپىل بورانى ازىناي سوققان اقتۇتەك الەمگە كىرگىزىپ جىبەرەر ەدى. مىنەكي، بوزايعىر ات قۇلاعى كورىنبەس بوراندا ءۇيىرىن اينالا شاۋىپ ءجۇر. شاشالارىن مۇز قيىپ، قار تەبە الماي، اشتىقتان قوس بۇيىرلەرى قابىسىپ، ابدەن السىرەگەن كۇلتەجالدىلاردى مىنا مۇز جاپقان قۋ مەديەن دالادان امان ەسەن الىپ شىعۋ مىندەتى تۇيسىگىنە تىنىم بەرمەگەن جانۋار ءۇيىرىن تۇستىككە قاراي تىقسىرىپ كەلەدى. انەكي توپتىڭ الدىندا قاسات قاردى كەۋدەسىمەن بۇزىپ، كەمەدەي جارىپ كەلە جاتقان كۇرەڭ بيە ءالى قۇرىپ تۇرىپ قالدى. ءۇيىر سوڭىندا قالعان تاي-جاباعىعا قارايلاپ جۇرگەن بوزايعىر قايتادان كۇرەڭ بيە توقتاعان تۇستى ءوزى بارىپ تالقان قىلىپ ءۇيىردى كەڭ جازىققا باستاپ شىقتى. ەندى ءبىر كۇندىك جەر شىداسا شىركىن، تۇستىك ولكەنىڭ جۇمساق رايلى قىسىنا ىلىگىپ كەتەر ەدى. سويتكەنشە بولعان جوق قۇلاعىنا كوپ ءبورىنىڭ ۇلىعان ءۇنى كەلىپ جەتتى. كوپ ۇزاماي كوكجالدار دا كورىنىس بەردى. ارلانى باستاپ، قانشىعى قوستاعان اش قاسقىرلار تۇس-تۇستان اندىزداي ءتيدى. بوزايعىر ءۇيىرىن شوقتاي ءيىرىپ الىپ، تىقسىرا قۋا جونەلمەكشى ەدى. بىراق قالجىراعان ۇيىرمەن قالىڭ قاسقىردان قاشىپ قۇتىلا المايتىنىن تۇيسىنگەن بوزايعىر كوپ ءبورىنىڭ الدىنان ويقاستاي شىعىپ، كوكشۋلانداردى اشىق ايقاسقا شاقىرعانداي ارقىراي كىسىنەدى. وسى ءسات ايعىردىڭ كىسىنەگەنىنەن شوشىنعانداي ءبىر ءسات ەسىمدى جيىپ جان-جاعىما قارايمىن. كوزىم بىردەن جاماعايىنىما تۇسەدى. قۋقىل تارتقان بەتى الەمتاپىرىق بولىپ كەتكەن ول كۇيشى الدىندا ءداپ ءبىر تۇلكى تاپ بەرگەن كوجەكتەي ءبىر ۋىس بولىپ قالىپتى. نازارىمدى قورقاقتاي قىدىرتىپ، قاباق استىمەن ۇمبەت تورەگە قارايمىن. ۇستەل ۇستىندە تولقي جانعان وندىق شامنىڭ ساۋلەسىنەن ۇمبەت تورەنىڭ ءجۇزى الۋان رەڭكپەن قۇبىلادى. بۋىرقانىپ العان ول قۋ مويىن دومبىراسىمەن تۇتاسىپ كەتكەندەي، كۇيدى جوسىتا توگىپ وتىر. قىدىرىپ كەلە جاتقان كوزىمنىڭ قۇيرىعى بوساعا جاقتا جاتقان سارىقاسقا تازىعا كىدىرەدى. ەستى يت يەسىنىڭ كەشىپ وتىرعان كۇيىنە ايانىش بىلدىرگەندەي، مۇڭلى كوزىمەن وعان جاۋتاڭداي قاراپ جاتىر. تازىنىڭ ونسىز دا قىزعىلت كوزدەرى شام جارىعىمەن جالقىندانا شاعىلىسادى. ۇمبەت تورە كۇيدىڭ ورتا تۇسىنا كەلگەندە استىڭعى ىشەكتى قىمتاي شەرتىپ بىرۋاق وتىرادى; سونان سوڭ كىلت سەرپىلىپ، ءارى قاراي جونەلەدى. بەبەۋلەگەن كۇي بىردەن تۇڭعيىق يىرىمىنە تارتىپ اكەتىپ، ءاپ-ساتتە تىستىلەر مەن تۇياقتىلار ايقاسى قىزعان مايدان دالاسىنان بىراق شىعارادى. مىنە، بوزايعىر قاۋمالاعان اش قاسقىرلاردىڭ ورتاسىندا قالدى. تايىنشاداي ارلان قاپىسىن تاپسا، بوزايعىردىڭ شابىن جارىپ جىبەرمەك. ءۇيىر باسشىسى ءتىرى تۇرعاندا ۇيىردەن قوتىر تاي الا المايتىنىن بىلەتىن قانشىق قاسقىر دا جانۇشىرا قيمىلداپ، الا جازداي باۋلىعان بولتىرىكتەرىن بوزايعىرعا جاۋىپ ءجۇر. قالىڭ قارعا قاماي شابۋىلداعان اش بورىلەر قاپىسىن تاۋىپ، جانۋارعا ازۋلارىن سالىپ تا ۇلگەرۋدە. قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا بوزايعىردىڭ قوڭ ەتتەرى بىرنەشە جەردەن ويىلىپ، جاۋىرىن، ساۋىر، سان تەرىلەرى جىرىم-جىرىمى شىعىپ، جالبىراپ قالدى. قاسقىر تىستەرى ءىلىپ كەتكەن، وسىپ تۇسكەن تۇستاردان ساۋ-ساۋ توگىلگەن قىپ-قىزىل قان اپپاق قاردىڭ بەتىن بۇركىپ-بۇركىپ وتەدى. ايتسە دە، بۇعان دەيىن قاندىاۋىزدارمەن تالاي ايقاسقا ءتۇسىپ شىڭدالعان بوزايعىر اسا ساق. شىر اينالا قورعانا شابۋىلداپ، قاس جاۋى ارلان قاسقىردىڭ ءمۇلت كەتەر تۇسىن كوزدەپ، توپ باسشىسىن كوزىنەن تاسا قىلماۋدا. بىردە تارپىپ جىبەرىپ، بىردە ارتقى اياعىمەن سىلتەي تەۋىپ، جالاقتاعان جاۋىزداردىڭ قانجارداي ازۋلارىن دەنەسىنە دارىتپاۋعا تىرىسقان بوزايعىر ءوزىن القىمنان الماق بوپ اتىلعان ارلاندى اۋادا تارپىپ ۇلگەردى. جاۋىرىن تۇسىنان تيگەن بولات تۇياقتىڭ الاپات سوققىسى كوكجالدىڭ توقپان جىلىگىن ءۇزىپ كەتتى. كوسەمدەرىنەن ايىرىلعان بورىلەر شابۋىلىنىڭ بەرەكەسى كەتە باستادى. اشۋلى ايعىردىڭ تەمىردەي تەپكىسى تيگەن تاعى ءبىر يتقۇس قاتاردان شىقتى. ۇيالى ءبورىنىڭ بەتىن قايتارعان جەڭىمپاز ايعىر ءۇيىرىن وراي شاۋىپ، ازىناي كىسىنەپ، جەر تارپيدى. ءۇيىر شۇرقىراي كىسىنەسەدى. دۇنيە ازان-قازان، استان-كەستەن. دومبىرا تاعى بۋلىعادى. كۇيمەن بىرگە جۇرت بۋلىعادى. القا-قوتان وتىرعان ەلدىڭ اراسىنان سولق-سولق ەتكەن، قورس-قورس تارتقان، ۋھىلەپ كۇرسىنگەن ۇندەر شىعادى. ەل جىلاعان سوڭ با، بىلمەيمىن، ءبىر جاقتان بەيمالىم شەر قىسىپ، بوي-بويىم شىعىپ مەن دە جىلايمىن. كوز جاسىم بەتىمدى ايعىزدايدى. جو-جوق، قارسى سوققان جەلدىڭ ەكپىنىنەن ەكەن دەيمىن، جىلاپ كەلە جاتقانىم. ەسىمدى تەز جيىپ، ءوزىمدى قيال الەمىنەن سۇيرەپ شىعاردىم. ۇمبەت تورە اۋىلى، «بوزايعىر» كۇيى كورگەن تۇستەي سانامنان تەز ءوشتى. سوندا دا كوزىمنەن اققان تارام-تارام جاسقا يە بولار ەمەسپىن. بالكىم قۋانىش جاسى... جەڭىس جاقىن قالدى عوي. ءتىۋ اناۋ قاراۋىلتوبە باسىنداعى حالىقتى-اي! تۋرا سەڭدەي سوعىلىسادى. ءيمانجۇسىپ بالاسى داۋلەتحان ەكەۋى شاتتانىپ تۇرعان شىعار. تورىارعىماق بايگەدەن قارا ءۇزىپ كەلەدى. ەندى شامالى ساتتە كومبەدەن ۇرانداپ وتەم. اپىرماي باعانا سۇراپ السامشى. مارەدەن وتەردە كىم دەپ ۇراندايمىن؟ سوعان دا باس اۋىرتىپ... «ءيمانجۇسىپ، ءيمانجۇسىپ باتىر!» دەپ قيقۋلاپ وتە شىقپايمىن با؟ سانسىز ويلار جان-جاقتان قاۋمالاپ، الۋان-الۋان سەزىمدەر سانامدى شاباقتاعان سورلى باسىم ارتىما بۇرىلىپ، سوڭىمداعى اتتارعا اقىرى رەت قاراعىم كەلىپ كەتتى. تورىارعىماق سامعاي شاۋىپ كەلە جاتتى. قاراقشىعا دەيىن ءبىر-ەكى شاقىرىمداي عانا جەر قالىپ ەدى. وڭ اياعىمدى تارالعىعا شىرەي، ءبىر قولىممەن ەردىڭ الدىڭعى قاسىنان ۇستاپ، ەردىڭ وڭ قاپتالىنا قاراي ءسال جانتايا، سول قولىمدى ەردىڭ ارتقى قاسىنا تىرەي تايانىش ەتىپ، ارتىما بۇرىلىپ قاراي بەرگەنىم سول ەدى. جۇلىن ۇزەردەي جۇلقىپ جىبەرگەن سۇمدىق سوققى الدىمەن ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا اپارىپ ۇردى دا، ات ۇستىنەن تىماقشا ۇشىردى. سول ۇشقاننان ەسىك پەن توردەي جەرگە بارىپ بۇرق ەتە قالعان باسىم الدەنەشە رەت دومالاپ كەتتىم. جالما-جان اتىپ تۇرىپ، اتقا قاراي جۇگىردىم. بىراق اياعى قۇرعىر ەركىمە باعىنباي ءبىر اياعىم ەكىنشى اياعىما شالىنىپ قۇلاپ ءتۇستىم. ءبىر تۇرىپ، ءبىر قۇلاپ قايتا ۇمتىلدىم. زەڭىپ قالعان باسىمدى مىڭ سان ينەلەر شاباقتاپ، قوس قۇلاعىم زىڭىلداپ، تۇك ەستي الار ەمەسپىن. كوز الدىمدى جاپقان قىزىل مۇنار ەشتەڭە كورسەتەر ەمەس. قۇلاعىمدا تورىارعىماقتىڭ شىڭعىرعان داۋىسى قالىپ قويعانداي. ەسىم اۋىپ قالعاندىقتان با، ەشنارسە انىق اڭعارا الار ەمەسپىن. تالتىرەكتەي جۇگىرىپ كەلىپ، تورىارعىماقتىڭ موينىنان قۇشاقتاي العانىمدى بىلەم. جانۋار باسىن سوعىپ جاتىر ەكەن. الدىڭعى وڭ اياعى جىلىنشىك تۇستان ءۇزىلىپ كەتىپتى. ءسال كەيىندە اتتىڭ اياعى كىرىپ كەتكەن سارىشۇناقتىڭ ەسكى ءىنى وپىرايىپ جاتىر. بولعان سۇمدىققا كوزىم جەتكەندىكتەن بە، باقىرىپ جىلاپ جىبەردىم.
قولدان كەلەر باسقا دارمەن جوق اتتىڭ باسىن قۇشاقتاپ الىپ، ەڭىرەپ جىلاي بەردىم. سالدەن كەيىن قالعان اتتار قاسىمىزدان وتە باستادى. تاپ مەنى تابالاعانداي تۋرا بۇعالىق تاستار جەردەن قيقۋلاپ وتە شىعۋدا. الدىمەن قاراقاسقانى باسىپ وزعان قوس شۇناق ءوتتى. ءسال قالىڭقى قاراقاسقا، ودان كوپ كەيىندەۋ اتاقتى باتىراشتىڭ ءجۇنىسىنىڭ بۋىرىلى، وعان قۇيرىق تىستەسە كەرنەيدىڭ كوكشاعىرى مەن قياشتىڭ نۇرلانىنىڭ قۇلاسى كەتىپ بارادى. پىراقتار بەينە ەلەس سياقتى باتار كۇننىڭ شۇعىلاسىنا مالىنىپ، الاۋلاي، ورتەنە شاپقان كۇيى، كۇن ىشىنە قارعىپ ءتۇسىپ، عايىپ بولىپ جاتقانداي ەدى. ءبىرازدان سوڭ، ۇزدىك-سوزدىق ءوتىپ جاتقان اتتاردىڭ لەگى تاۋسىلىپ، تورىارعىماقتىڭ باسىندا جاپادان جالعىز قالدىم. وسىلايشا قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى ۇلى بايگەسى كوز الدىمدا كوشكەن ەلدىڭ كەرۋەنىندەي كۇن استىنا جۇتىلىپ، جوق بولدى. ءۇستى باسىم جىرتىلعان، بەت-اۋزىم قان-قان، كوزىم بۇلاۋداي بولىپ ءىسىپ كەتكەن كۇيىمدى كىم كورسە دە شوشيتىنداي، ايايتىنداي ەدى.
3
قانشا جىلاعانىم ەسىمدە جوق، ءبىر كەزدە باسىمدى كوتەرىپ، قاراۋىل توبە جاققا كۇن سالدىم. بەرى قاراي بىرنەشە اتتىلى بەتتەپ كەلە جاتىر ەكەن. تاقالا بەرە الدىڭعىسىنىڭ ءيمانجۇسىپ ەكەنىن تانىدىم. ءسال قالىڭقى بالاسىن، ودان ارى ات اربا جەككەن بەيتانىس بىرەۋدى اڭعاردىم. باعاناعى جاماعايىنىم ەكەۋمىز ارقامىزدى سۇيەپ دامىلداعان اربا باياعىنىڭ انىنە سالىپ، بوزداپ كەلەدى. يەسىنىڭ كەلىپ جەتكەنىن كورگەن تورى ارعىماق باسىن جەردەن جۇلا، شىڭعىرا كىسىنەپ جىبەردى. اتىنان جالما-جان سىپىرىلا تۇسكەن داۋلەتحان جۇگىرە باسىپ بارىپ تورىنىڭ موينىنان قۇشاقتاي بەرە، وكىرە جىعىلدى. مەنى وكسىك قايتا بۋدى. ءيمانجۇسىپ ءۇنسىز جىلادى. باعاناعى باتىر تۇلعالى، الپامساداي ادام كوز الدىمدا قارتايىپ، شوگىپ كەتكەندەي بولدى. قالىڭ ويدىڭ قۇشاعىندا قالعان ول اتىنىڭ جانىندا ۇزاق وتىردى. تورى ارعىماق يەسىنەن مەدەت كۇتكەندەي تۇمسىعىمەن ءيمانجۇسىپتى كەۋدەسىنەن يىسكەلەپ، ايانىشتى ۇنمەن وقىراندى.
– يمەكە، جۇرەيىك، كۇن باتپاي تۇرعاندا، اتتى ارباعا سالايىق، – دەپ اربا يەسى ۇنسىزدىكتى بۇزىپ جىبەردى.
– ايتىپ باقتىم، اكە، ارقا بىزگە پانا بولمايدى دەپ، بەتپاقتىڭ شولىنەن شىقپايىق دەپ. ءومىر بويى كورگەنىمىز قۋعىن، شەككەنىمىز قاسىرەت. اق پاتشانىڭ ۇلىقتارىمەن، ونىڭ پاسىق بولىستارىمەن ءومىر بويى الىستىڭ، قانە ءمۇيىز شىقسا؟! جاڭا ۇكىمەتتەن جاقسىلىق كۇتىپ ەڭ، جارىلقايمىز دەگەن ولار سارى ىزىڭە ءشوپ الىپ تۇسۋدە. ەل، ەل دەيسىڭ. ەلجىرەپ تۇرعانى كانى، ەلىڭنىڭ؟ جەرىڭنىڭ شۇقاناعىنا دەيىن كەدەرگى. قۋسا جەتىپ، قاشساڭ قۇتىلاتىن تورى ارعىماقتىڭ تۇبىنە جەتتى. ەندى بىزگە ونداي ات قايدا! تۇلپارىڭ تۋعان جەرىڭە كەلىپ جىعىلدى. تاعى دا دۇشپانىڭا تابا تابىلدى. بايقادىڭ با، باعانا: بۇل ەلدىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ ءتۇرى جامان. تاعى ءبىر سۇمدىققا ارانداتپاي تۇرعاندا كەتەيىك، بەتكە الىپ بەتپاقتى. قۋ مەديەن شولگە ءسىڭىپ جوعالايىق!
داۋلەتحان تاۋسىلا سويلەدى. ىشتەن تىنعان ادامنىڭ جانايقايى. ۇندەمەيتىن ادامنان ۇيدەي-ۇيدەي ءسوز شىقتى. بالاسىن دەل-سال تىڭداعان ءيمانجۇسىپ ورنىنان تۇرىپ، شاپانىنىڭ ەتەگىن قاقتى. ءۇن-ءتۇنسىز ءجۇرىپ اتتىڭ قۇلاعان ورنىن كورىپ شىقتى. ارعىماعى اياعىن سىندىرعان ىندىكەشكە ويلانا قاراپ، ءبىراز تۇردى دا:
–باق تايعان سوڭ، وسى دا، – دەدى.
سوسىن كوكجيەككە قاراي ەڭكەيە تۇسكەن كۇنگە تۇنەرە، ءتۇسىن سۋىتا قاراپ قالعان ول، كەنەت ءدۇر سىلكىندى. وسى ساتتە ول ماعان بارشىن تارتقان بۇركىتتەي كورىنىپ كەتتى. شامىرقانعان ءجۇزى كۇن ساۋلەسىمەن كۇرەڭىتىپ، سۇستانا تۇسكەن ديدارىنا ايباتتى رەڭ ورناپ، ايبارلى، سەستى قالپىن تاپتى. الدەنەگە تاۋەكەل ەتكەندەي:
–اربانى بەرمەن تاقا، – دەپ بۇيىردى كولىك يەسىنە.
جايداقتالعان اربا مەرتىككەن جانۋاردىڭ جانىنا جاقىنداتىلدى. ىممەن ۇعىسقان اكەلى-بالالى تورى ارعىماقتى قولداسا كوتەرىپ، اربا ۇستىنە لىپ ەتكىزدى. اتىنا ءمىنىپ، جۇرە بەرگەن ءيمانجۇسىپ مەنى دە ىلە كەتتى.
قاراۋىلتوبەنىڭ باسىنا جينالعان ىعى-جىعى حالىق ارانىڭ ۇياسىنداي گۋ-گۋ. قىپ-قىزىل داۋدىڭ ۇستىنەن تۇستىك. كوك شۇناعى مەن تورى شۇناعى ىركەس-تىركەس كەلگەن ارالباي مۇقاجان جەر باسپاي سويلەپ تۇر. تاپالداۋ بويلى، تارامىس دەنەلى، اقسارى ءوڭدى، شەگىر كوزدى بۇل كىسىنى ەل جىرىق مۇقاجان دەۋشى ەدى. شەگىر كوزىندە ۇنەمى جانجال وتى ويناپ تۇراتىن ول، راسىندا قياڭقى ادام ەدى. باياعىدا اقمولادا اتاقتى بالۋان شولاقتىڭ عالياسىنىڭ قىمىزحاناسىندا قالا بۇزىقتارىمەن بولعان قالىڭ توبەلەستىڭ ۇستىندە ءبىر قانىپەزەر قانجارىمەن مۇقاجاننىڭ ءىشىن جارىپ جىبەرسە كەرەك. قانجار سويىپ كەتكەن بۇيىرىنەن شىعىپ كەتكەن ىشەگىن ءبىر قولىمەن بۇرە ۇستاپ ءجۇرىپ توبەلەسكەن مۇقاجاننىڭ بار بۇزىقتى جالعىز قولىمەن-اق جايپاپ جىبەرگەنى جالپاق جۇرتقا اڭىز بوپ تاراپ كەتكەن-ءدى مۇقاجاننىڭ جىرىق اتانۋى دا قىزىق اڭگىمە ەدى. باسبۇزار، شادىر مىنەزدى بولا تۇرا سابەت ۇكىمەتى العاش ورناعان جىلدارى ونىڭ ءبىر بولىس ەلگە ءمىليتسا بولعان جايى بار-دى. جاڭا وكىمەت ىسىندە جۇرگەندە الدەبىر سودىرلارمەن اتىسىپ قالىپ، ۇستىڭگى ەرنىن وققا جىرعىزىپ العان اتىشۋلى تەنتەكتى سودان بەرى جۇرت ءبىرجولا «جىرىق مۇقاجان» اتاپ كەتكەن بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە ول اتقان وعى قۇر كەتپەيتىن عاجاپ مەرگەن، اڭشى ادام ەدى. تاعى ءبىر وسال جەرى جۇيرىك ات دەسە ەسى شىعىپ كەتەتىن، ءارى قازاناتتى ءبىر كورگەننەن تانيتىن ول اتبەگىلىك ونەردەن دە قۇر الاقان ەمەستىن. قارا باسى وسىنشاما قايشىلىققا تولى جىرىق مۇقاجان سول كەزدە وتىز بەستەر شاماسىنداعى جىگىت بولاتىن. بۇگىن دە ول ناعىز زار كۇيلى بۇركىتتەي شاڭق-شاڭق ەتەدى:
– سوندىقتان ءبىرىنشى، ەكىنشى بايگە مەنىكى. قوسقان جۇيرىكتەرىمنىڭ قارا ءۇزىپ كەلگەنىنە ءبارىڭ كۋاسىڭ. ال، ەندى ءيمانجۇسىپتىڭ اتىنىڭ قۇلاپ قالعانىن اللانىڭ ءىسى دەپ بىلىڭدەر.
– ءاي، مۇقاجان جونگە كوش – دەدى قالىبەك قايراقباي، – بۇل جولعى داۋىڭ تىپتەن ورىنسىز، اۋدانسىزدىعىڭدى كورسەتپەي، قي وسى جولعى بايگەنى يمەكەڭە، ەكى مەن ءۇشىنشى بايگە تاقياڭا تار كەلمەس، ال سونى!
– ءبىر مەن ەكى سەنىكى دەپ سويلە، قايراقباي. قالعان بايگەنى كىمگە بەرسەڭ وعان بەر!
مۇقاجان ەشكىمگە ەسە بەرمەيمىن دەگەندەي ەكىلەنە سويلەدى.
– مۇقاجان، سەن «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇلاعىندا قۇرباقا وينايدىنىڭ» كەرىن كەلتىرىپ تۇرسىڭ. ءيمانجۇسىپ ارقانىڭ ارىستانى ەمەس پە ەدى؟ اياۋلى اعامىز تۋعان ەلىن ساعىنىپ، الىستان جاداپ، جۇدەپ كەلگەندە ەلدىگىمىزدى تانىتىپ، بايگەسىن شاپپاي بەرەتىن ءجونىمىز بار ەمەس پە؟ باس بايگەگە ەندى تالاسپا، مۇقاجان، بايگە ساعان بەرىلمەيدى – دەپ قايراقباي توتەسىنەن كەتتى.
– دۇرىس.
–قايراقباي ءجون ايتادى.
– باس بايگە يمەكەڭە، – دەگەن داۋىستار شىعىپ، ەل گۋلەپ كەتتى.
وسى كەزدە سوزگە اۋداندىق ءمىليتسانىڭ ناشەندىگى نۇرعالي تاسىموۆ ارالاستى.
– مۇقاجان دەدى،– ول سابىرمەن سويلەپ، – بايگەنى ۇيىمداستىرۋشىلار دا، تويدى قىزىقتاۋشى حالىق تا بايگەنى يمەكەڭە بەرۋگە ۇيعارىپ وتىر. قالعان قوس جۇلدە سەنىكى. قاناعات ەت. ەلدىڭ تىلەگىنە قۇلاق اس. ەندىگى ءسوز ارتىق.
– ءويدويت – دەدى مۇقاجان مىسقىلداي كۇلىپ، – ۇكىمەت قولىمىزدا دەپ قايراقباي ەكەۋىڭ قىرىپ باراسىڭ عوي، تۇگە. جارايدى يمانجۇسىپكە قانىڭ تارتىپ بولىستىق قىلىپ تۇرعانىڭدى ءتۇسىنىپ باعايىن، ال اناۋ ءوزىمنىڭ اتالاسىم قايراقبايعا نە جورىق. «جاڭاارقانىڭ ناشەندىك ءمىليتساسى قانىم ءبىر قىپشاقتىڭ بالاسى، مەنى قولىنان جاۋعا بەرمەيدى» دەپ ءيمانجۇسىپ بەتپاقتان بەرى وتكەن كورىنەدى دەپ ەلدىڭ ءىشى گۋلەپ وتىر. بايقا، ناشاندىگىم. ەل قۇلاعى ەلۋ. ۇشىنىپ كەتىپ جۇرمەڭدەر، – دەگەنشە بولعان جوق:
– ءاي جىرىق، سەن نە تانتىپ تۇرسىڭ، – دەپ گۇر ەتە قالعان يمانجۇسىپكە ەلدىڭ ءبارى جالت قارادى. ول باعانادان بەرى سوزگە ارالاسپاي سابىر ساقتاعانداي بولىپ تۇر ەدى.
– اتتەڭ، ساعىم سىنىپ، سۇم دۇنيە سىرتىن بەرگەن شاعىمدا شىقتىڭ-اۋ سەن شاۋىلدەك. ايتپەسە، سەندەيلەردى تاۋباگە كەلتىرگەندى ءتاۋىر كورەتىن ءيمانجۇسىپ مەن ەمەس پە ەم! امال نەشىك، – دەدى ول ىزالى وكىنىشپەن.
ءسال ۇنسىزدىكتەن سوڭ ءسوزىن قايتا جالعادى.
– مەن سەنى تانىپ تۇرمىن. الدىڭعى جىلى قىزىلوردادا سەيفوللانىڭ ساكەنىنىڭ جانىنان كورىپ ەدىم. سىردىڭ بويىن جاعالاپ، تەلىكولگە دەيىن ۇزاپ شىعىپ، ساكەن ەكەۋمىز ءۇش كۇن بويى سايات قۇرعاندا اقىنعا اتقوسشى بولىپ جۇرگەن سەن ەمەس پە ەدىڭ؟ ەندى، مىنە، كوزىڭدى شەل باسىپتى. مەنى جورتا تانىماعانسىيسىڭ، ءا. ءاي، قايران ساكەن-اي، باۋىرىم-اي، كىمدەردى ەرتكەنسىڭ قاسىڭا!؟
باعانادان بەرى قۇتىرعان بۋراداي جان-جاعىن جايپاپ كەلە جاتقان مۇقاجان جىنىنان ايىرىلعان باقسىداي بوپ قالدى. ءاپ-ساتتە ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، سالى سۋعا كەتىپ، اياق استىنان مۇساپىرگە اينالدى. سالدەن سوڭ: – وزدەرىڭ بىلىڭدەر، – دەدى جۋاسىعان ۇنمەن تويدى ۇيىمداستىرۋشىلارعا قىرىن قاراپ تۇرعان كۇيى. ءسويتتى دە اتىنا ىرعىپ ءمىنىپ، توپتان شىعىپ جۇرە بەردى.
مۇقاجان ىمىراعا كەلدى. داۋ توقتاپ، بايگەلەر يەلەرىن تاپتى. توبە باسىنان تومەن قاراي قۇلاپ، ۇباق-شۇباق قايتا باستاعان ەلگە اقىرعى شاپاعىن اياماي توگىپ، قىزارا جالقىندانا كۇن دە باتىپ بارا جاتتى.
ءيمانجۇسىپ تە اتتانايىن دەپ جاتىر.
– بەرى كەل، – دەدى ماعان ءيمانجۇسىپ.
ءسويتتى دە قاسىنا بارعان مەنى باسىمنان سيپادى. كۇس-كۇس بولىپ، جارىلىپ كەتكەن اياقتارىما قاراپ تۇردى دا، قوينىنان ەتىكتىڭ باس ۇلتانىن الىپ شىقتى.
– ەتىك تىكتىرىپ كي، اينالايىن، – دەدى قامقور ۇنمەن. سوسىن كىسەسىنەن ءبىر ۋىس اقشا الىپ شىقتى دا:
– مىناعان ۇستىڭە كيىم ال.
اقشانى كورگەن جاماعايىنىمنىڭ كوزى جايناپ كەتتى.
–بۇل قارجىعا قيانات قىلما شىراعىم، – دەدى ءيمانجۇسىپ ونىڭ پيعىلىن سەزگەندەي بولىپ.
– بالانىڭ وزىنە جۇمسا – دەدى دە اقشانى جاماعايىنىمنىڭ الاقانىنا سالدى.
– راحمەت، اللادان قايتسىن، يمەكە، – دەپ تۋىسقانىم قالبالاقتاپ جاتىر.
– جولىڭىز بولسىن جورتقاندا!
يمانجۇسىپتەر اتانىپ كەتتى. ءىڭىر قاراڭعىلىعى كىرە باستاعان شاق ەدى. ۇزاي تۇسكەن ولاردى قاۋسىرمالاپ قورشاي تۇسكەن ءتۇن تۇنەگى لەزدە جۇتىپ جىبەردى. تەك تورى ارعىماقتى ارتىپ العان اربانىڭ مايلانباعان دوڭگەلەكتەرىنىڭ شيقىلى قايتقان قازداي قاڭقىلداپ، كوپكە دەيىن ەستىلىپ بارا جاتتى. سول كەتكەننەن ءيمانجۇسىپتى كورە المادىم.
4
كوپ ۇزاماي ءيمانجۇسىپ ۇستالىپتى دەگەن سۋىق حابار دۇڭك ەتە قالدى. ناشەندىك ءمىليتسا تۋىسى نۇرعالي تاسىموۆ قورعان بولا الماپتى. كەپەۋدىڭ (گپۋ) جەندەتتەرى ءيمانجۇسىپتى كىسەندەپ، اۋليەاتاعا قاراي الىپ ءجۇرىپتى. اتاسۋ وزەنىنەن وتكەن سوڭ، ەل «شكول» دەپ اتاپ كەتكەن ەسكى مەكتەپ بار ەدى. قول اياعى كىسەندەۋلى ءيمانجۇسىپتى سول مەكتەپكە ءبىر ءتۇن تۇنەتىپتى. تورعا تۇسكەن جارالى جولبارىستاي الاسۇرعان ءيمانجۇسىپ تۇنىمەن كۇڭىرەنىپ ءان ايتىپتى. جىم-جىرت ءتۇندى جارىپ شىققان ونىڭ كۇشتى زور داۋسى ءوزى انگە قوسقان اقتاۋ، ورتاۋ تاۋلارىن جاڭعىرتىپتى. باتىر پەرزەنتىنىڭ قوشتاسۋ ءانىن ءۇنسىز، مۇلگي تىڭداعان تاكاپپار تاۋلار كوز جاستارىنا يە بولا الماپتى: ەڭىرەگەن بۇلاقتارى ەڭىسكە قاراي ەڭكىلدەي قۇلاپتى. ونىڭ قاسىرەتتى ۇنىنە تەبىرەنگەن ارقانىڭ اسىل اناسى سارىسۋ جىلاپ اعىپ جاتىپتى. سول ءتۇنى ونىڭ مۇڭ مەن زارعا، قايعى مەن وكىنىشكە، ەرلىك پەن باتىرلىققا تولى اندەرى اقتاۋ مەن اتاسۋدىڭ بويىن جايلاپ جاتقان جالپاق ەلگە تۇگەل ەستىلىپ، تەگىس تاراپتى. دارمەنسىز ەل ىشتەن تىنىپتى، جىگىتتەر شاراسىزدىقتان بارماعىن تىستەپ، ارۋلار ءۇنسىز ەگىلىپ، ءجاۋدىر كوزدەرىنەن جاس توگىپتى. انالار جاۋلىقتارىمەن كوز جاسىن سۇرتە وتىرىپ، «اۋىزى تۇكتى كاپىرلەرگە» قارعىس ايتىپتى. ساقالىنان تارام-تارام جاس اققان قاريالار ابىلايدىڭ جاۋگەرشىلىك زامانىن اڭساپتى، ابىلايدىڭ اق تۋىن اقتاۋعا اكەپ تىككەن كەنەسارى حاننىڭ ءداۋىرىن ەسكە الىپ، كۇڭىرەنە كۇرسىنىسىپتى.
جالامەنەن سورلادىم، مەن نە دەرمىن،
تارقاماستان بارادى قايعى شەرىم.
التاۋ الا بولعاندا ەر قۇرباندىق،
وسىمەن ازعانىڭ با، قايران ەلىم، –
دەپ وكسىپتى ءيمانجۇسىپ.
تۇنىمەن ءان شىرقاعان ەسىل ەرگە ەشكىم ارا تۇسە الماپتى. قولدارىن كىسەن قيعان ءيمانجۇسىپ باتىر ايدالىپ كەتە بارىپتى. كەيىن ەل ىشىندە ءيمانجۇسىپتىڭ ەلمەن قوشتاسقان ءانى تارادى. كوپ جىل جادىمدا ساقتاپ ءجۇردىم ول ءاندى. قۇداي انشىلىك بەرمەسە دە، وزىمە قيىن-قىستاۋ شاقتا شاپاعاتى تيگەن اياۋلى ادامنىڭ ءانىن ەشكىم جوقتا ىشتەي ىڭىلداپ ايتۋشى ەدىم. كارىلىك دەگەن ادامنىڭ جادىنا كەلگەن جۇت ەكەن. ەسىمدە ەكى-ءۇش اۋىزى عانا قالىپتى.
–ايتىپ جىبەرىڭىزشى، – دەدىم باعانادان بەرى ءسوزىن بولمەي تىڭداعان مەن شىداي الماي.
– قازىر – دەدى ول، – قازىر ەسىمە تۇسىرەيىن.
ول ەسىنە تۇسىرە الماي ءبىراز جاتتى.
– ايەلىنىڭ اتى كۇلجاميلا ەدى. كۇلجاميلا كۇيەۋى ولگەن كەلىنشەك ەكەن. ءوزى سۇلۋ، ءوزى جاس جەسىرگە قايىناعا، قايىندارى امەڭەرلىككە تالاسىپ جاتقاندا ءيمانجۇسىپ كەلىپ الىپ كەتكەن عوي. الگىلەردىڭ ەشقايسىسى ءبىزدىڭ جەسىرىمىز دەپ ايتا الماپتى يمانجۇسىپكە. بەتىنە ءتىرى جاندى قاراتپايتىن ايباتتى ەدى عوي جارىقتىق. سول ايەلى جايلى ايتاتىن ءبىر اۋىزى بار ەدى. ە، مىنە، ەندى ءتۇستى ەسىمە.
قالجاۋ، قالجىراعان، ءالسىز داۋىسپەن ءاندى جايلاپ ايتا باستادى:
كوكتالدان شىعىپ قوندىق ءبىز «شكولگە»
كوز تالدى قاراي-قاراي تۋعان ەلگە.
ورالماسىم ءدام جازىپ، ەندى انىق،
كۇلجاميلا بولار ەكەن قانداي كۇيدە؟
ءارى قاراي ايتا المادى.
– ەسكە تۇسەر ەمەس، شىراعىم. اۋرۋ مەن كارىلىك قوسا كەلىپ، ۇمىتتىردى ءبارىن. قاپ! ەسىمدە ساقتاپ كەپ ەدىم. قارا باسىپ جاتقانىمدى قاراشى.
–تورىارعىماقتىڭ تاعدىرى نەمەن تىندى – دەدىم، قارتتىڭ ولەڭدى ەسىنە تۇسىرە الماسىنا كوزىم جەتىپ، ءارى قىنجىلىپ.
– كەلەسى جىلى ەل ىشىنە اشارشىلىق كىرە باستادى. يمانجۇسىپتەن تىرىدەي ايىرىلعان، كۇلجاميلا تورىارعىماقتى سوعىمعا سويىپتى. قاساپشى جىگىتتەر نوقتالاپ جاتقاندا ءوزى اقساق، ابدەن ارىپ، تۋلاققا اينالعان تورىارعىماق جىلاپ تۇرىپتى; كۇلجاميلا الدەكىمدەردى قارعاپ، داۋىس قويىپ اڭىراپتى دەسەدى. اتتى سويعاندار تورىارعىماقتىڭ جۇرەگى ساماۋىرىنداي ۇلكەن، وكپەلەرى شاينەكتەي عانا ەكەن، قابىرعاسىن سانادىق تۇپ-تۋرا ون سەگىز، ءبىر جۇپ قابىرعاسى ارتىق بىتكەن ەكەن دەسىپ ءجۇردى. ۇزاماي اۋليەاتادا ءيمانجۇسىپتى اتىپ تاستاپتى دەگەن سۋىق حابار سۋماڭ ەتىپ، ەلدىڭ ۇرەيىن الىپ ءوتتى. ودان كەيىن وتىز ەكىنىڭ اشتىعى باستالىپ، توز-توزى شىققان ەل باسىمەن قايعى بولىپ كەتتى. قىرىلعانى قىرىلىپ، اياعى جەتكەنى وزبەك، قىرعىز استى. ەلگە ەرە الماي، ءالىمىز قۇرىپ، جاڭاارقانىڭ كوشەسىندە اشتان بۇرالىپ ولگەلى جاتقان ءىنىم ەكەۋمىزگە «مىرزاجاننىڭ» ادامدارى ۇشىراسىپ، ارباعا تيەگەن اش بالالارمەن بىرگە قاراعاندىنىڭ دەتدومىنا اكەپ وتكىزدى. جەتىمدەر ءۇيىنىڭ قاتىقسىز قارا كوجەسى مەن قايناعان سۋىنا ىلىككەن بىزدەر قاتارعا قوسىلىپ كەتتىك. تەك ءيمانجۇسىپ قاتارعا قوسىلمادى. قايتا ول تۋرالى اڭگىمەلەر بىرتە-بىرتە باسەڭ تارتىپ، كەلە-كەلە ساپ تيىلدى. ءانى دە ايتىلمايتىن بولدى. عازىز جاننىڭ ءانى تۇگىلى ەسىمى دە اتالمايتىن ءزارلى زامان ورنادى جەر بەتىندە. كەڭ دۇنيە وعان كەلگەندە تارىلىپ، تاستابانداي بەردى. يمانجۇسىپكە تەك مەنىڭ كەۋدەمدە ورىن كەڭ ەدى. جۇرەگىمنىڭ سوناۋ تەرەڭ تۇكپىرىندە ءوزىم دە ءتۇسىنىپ بولمايتىن ءبىر وت مازداپ جاتاتىن. سويتسەم جۇرەگىمە ۇيالاپ، جانىما جالىن بەرگەن ونىڭ رۋحى ەكەن عوي. ماعان جەتىمدىك تاقسىرەتىن جەڭگىزگەن دە سول كۇش دەر ەدىم. بەرتىندە توڭ ءجىبىپ، سەڭ قوزعالعان تۇستا ءيمانجۇسىپتىڭ ءانىن راديودان بەرەتىن بولدى. قيلى زاماننىڭ قۇربانى بولعان ەسىل ەردىڭ ءوزىم كۋا بولعان ءومىرىنىڭ ءبىر ءساتىن وسى تۇستا ايتىپ كورىپ ەدىم ەلگە. كەش قالعان ەكەنمىن. ورىستانعان ەلدە ونداي اڭگىمەنى ۇعاتىن قۇلاق قالماپتى. سوسىن ىشتەن تىنىپ، ۇندەمەيتىن بولدىم. ءبىر جىلى وسىندا الماتىدان ەكى-ءۇش اقىن-جازۋشى كەلدى. ەلدىڭ ەسكى ءسوزىن جينايتىن، كوكىرەگى ساۋلەلى جاندار عوي دەپ جولىعىپ، تىلدەسىپ قالماققا ارنايى ىزدەپ باردىم. بىراق سىرتتا «بارىپ كەل، الىپ كەلمەن» شاپقىلاپ، تاناۋلاپ جۇرگەن سوۆحوز دەرەكتىرلەرى مەنى ارىزقوي بىرەۋ دەپ ويلادى ما، جازۋشىلار دەمالىپ جاتقان ءۇيدى قىزعىشتاي قورىپ، كىرگىزبەي قويعانى. اۋپارتكومنىڭ حاتشىسىمەن اراق ءىشىپ، كارتا ويناۋدان قولى بوساماعان الگىلەر ءبىر-ەكى كۇننەن سوڭ قايتىپ كەتتى. سويتسەم ولار تەمىرتاۋ زاۋىتتارىنىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرى مەن جاسامپاز ىستەرى جايىندا كىتاپ جازىپ جۇرگەندەر بولىپ شىقتى. زاۋىت باستىقتارى ولاردى وزەن بويىنىڭ تازا اۋاسىن جۇتسىن، كوڭىلدەرىن سەرگىتىپ، دەمالسىن دەپ، وسى وڭىرگە ادەيى جىبەرگەن ەكەن. قالا، اۋدان باسشىلارىنىڭ قولىنان جاقسى كۇتىم كورىپ، جەم جەپ، قىزارا ءبورتىپ، كوڭىلدەنىپ، كۇيلەنىپ العان اقىن-جازۋشىلاردىڭ مەن تۇگىلى ءيمانجۇسىپتىڭ ءوزى ءتىرىلىپ كەلسە دە، ەلەڭ قىلماسىنا كوزىم جەتكەن كەزدە ەڭ سوڭعى ءۇمىتىم ۇزىلگەندەي بولىپ ەدى. سول ۋاقىتتاردا:
حالىقتىڭ قاسيەتىن جانمەن ۇققان،
بۇل جىردى مەن جىرلاماي كىم جىرلايدى.
مەزگىلسىز، مەرەكەسىز وتكەندەردىڭ،
جاندارى ءبىزدى دە ايت دەپ سىبىرلايدى، –
دەگەن اتاقتى يسا اقىننىڭ ولەڭى ەسىمە ءتۇسىپ، قايتا قايراتتانۋشى ەدىم. سودان ءبىر كۇنى اۋداندىق گازەتتىڭ رەداكتسياسىنا باردىم. قۋىقتاي بولمەدە سىرا ءىشىپ، داۋرىعىپ وتىرعان ەكى جورنالشىعا ءيمانجۇسىپ تۋرالى اڭگىمەنى باستاپ كەلە جاتىر ەدىم، الگى ەكەۋدىڭ بىرەۋى: – اقساقال مۇنداي اڭگىمەنى گازەتىمىزدىڭ كولەمى كوتەرمەيدى، ءبىزدىڭ گازەت اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ورگانى، سوندىقتان بۇندا تەك پارتيانىڭ قاۋلى، قارارلارى باسىلادى. قازىر اۋداندا ەگىن جيناۋ ناۋقانى ءجۇرىپ جاتىر. ءسىزدىڭ الدەقاشان سۇيەگى قۋراپ قالعان اقىنىڭىزدى باسپاق تۇگىلى سوۆحوزداردان تۇسكەن مالىمەتتەردىڭ ءوزىن سيعىزا الماي جاتقان جايىمىز بار، – دەپ اقتالدى. ەكىنشى ءتىلشى ءتىپتى قىلدى: الدىنداعى باڭكىدەگى كۇرەڭ سىرادان قىلقىلداتا جۇتىپ جىبەرگەن ول: – اقساقال، – دەپ ءبىر قويدى. ءسوي دەدى دە كەپكەن بالىقپەن اۋرەلەنىپ كەتتى. اقىرى كەپكەن تۇقىنىڭ ءبۇيىر قالاشىن جۇلىپ الىپ، اۋزىنا سالدى. اسىقپاي تامساپ ءبىرسىپىرا وتىرعان سوڭ، – اۋداندىق گازەت نەگىزىنەن ورىس تىلىندە شىعادى. كورىپ وتىرعان ەكى ءتىلشىڭىز قازاق تىلىندەگى قوسىمشاسىنا عانا يەمىز. ونىڭ ءوزى اۋدارما. ال ەندى، ءسىز ايتىپ وتىرعان جاڭاعى اقىن با، ءانشى مە، كىم ەدى ءوزى – «حالىق جاۋى» بولعان عوي. ءبىز دە مىنا جەردە اي قاراپ وتىرعان وتىرعان جوقپىز. بىلەمىز عوي ءبارىن... ءبىلىپ وتىرمىز. سوندىقتان ءسىز بىزگە الدىمەن الگى اقىنىڭىزدىڭ اقتالعانى جايىندا پروكۋروتۋرادان سپراپكە اكەلۋىڭىز كەرەك. ەرتەڭ اۋپارتكوم جاقتان ايعاي شىقسا، نە دەپ اقتالامىز، – دەمەسى بار ما، كەپكەن بالىق سۇيەكتەرىن اۋزىنان الىپ شىعىپ جاتىپ. وسىلايشا جازۋشى، ءتىلشى اتاۋلىدان ابدەن ءتۇڭىلىپ، كوڭىلى قالعان مەن بەيباق ءيمانجۇسىپتىڭ اڭگىمەسى ىشىمدە كەتە مە دەپ ۋايىم قىلۋشى ەدىم. قۇداي سەنى ايداپ اكەلدى. ساعان امانات بۇل اڭگىمە. ەندى ولە بەرۋىمە دە بولادى.
ول ءۇنسىز قالدى. سويتسەم جىلاپ جاتىر ەكەن. جۇمۋلى كوزدەرىنەن اققان جاس سامايىن قۋالاي، قۇس جاستىققا ءسىڭىپ جاتىر. بولمەدە ءولى تىنىشتىق ورنادى. باعاناعى ۇلي سوققان بوران دا باسىلعان ءتارىزدى. تەرەزە سىرتىنا الدەقاشان تۇسكەن قويۋ قاراڭعىلىق ەندى ىشكە ەنتەلەيتىندەي. بىرەۋ كەلىپ بولمەنىڭ جارىعىن جاعىپ كەتىپتى. قارتتىڭ الدىندا جىلان ارباعان تورعايداي بولىپ وتىرعان باسىم وسىنىڭ ءبىرىن دە اڭعارماپپىن.
– نەمەنە بىتپەيتىن اڭگىمە سەندەردىكى، – دابىرلاپ عينايات كىرىپ كەلدى. – بوران باسىلىپتى. نە ىستەيمىز؟
– قايتايىق، – دەدىم مەن. – ەلگە ەرتەرەك جەتىپ الايىق.
– ءشاي ءىشىپ الىپ شىعىپ كەتەيىك، وندا.
– اتا ساۋ بولىڭىز، – دەدىم مەن، ونى ەندى قايتىپ كورمەيتىنىمدى ويلاپ.
– قوش بول قاراعىم. قايدا جۇرسەڭ دە جولىڭ بولسىن، شىراعىم.
ول ەتى قاشقان ساۋساقتارىمەن قولىمدى ءالسىز قىستى.
قار باسقان كوشەلەردەن وپپاعا باتىپ، ودان ازەر وتكەن سارى «جيگۋلي» تاس جولعا ىڭىرانا بەبەۋ قاعىپ، زورعا شىقتى. كۇرە جولدىڭ دا جايى ءماز ەمەس ەكەن. ەسكى كولىك جال-جال بولىپ قالعان كۇسەت قاردى قينالا بۇزىپ، اۋىر ءجۇرىپ كەلەدى. كوڭىل تۇكپىرىمدى ءزىل باتپان ويلار تورلاپ العان. قارتتىڭ ايتقان اڭگىمەسىنەن ايىعا الار ەمەسپىن. كوزىمدى ماشينا جارىعىنا ىلەستىرىپ، قاراڭعىلىققا تەسىلە قارايمىن. كوكجيەكتەن شابانداۋ كوتەرىلگەن اي ساۋلەسى قارلى دالانىڭ تۇنەگىن سەرپىپ، اينالانى كوگىس مۇنارعا بوكتىرىپ، توڭىرەككە بوزعىلت رەڭك بەرە باستادى.
– ءانشى دەگەن كوڭىلدى بولۋشى ەدى. سەنىكى نە وسى، تۇنجىراي بەرەسىڭ؟ جول قىسقارسىن اڭگىمە ايتىپ وتىرسايشى، – دەدى جول سەرىگىم. ءۇنى كادىگىمگىدەي رەنىشتى. – جوق، الدە الگى قىرسىق شال ءوزىڭدى ۇندەمەيتىن ەتىپ، دۋالاپ تاستاعان با؟
ۇنىندە كەكەسىن بار ول كەڭكىلدەپ كۇلگەن بولدى.
– مەن كورگەن ارتىستەر ءجۇز گرامدى تارتىپ جىبەرىپ، بالپىلداپ انەكدوت ايتىپ وتىرۋشى ەدى، بولماسا قىزىق كورگەن، قىز اۋلاعان سەرىلىك، پەرىلىكتەرىن ايتۋشى ەدى. سەن وندايعا دا جوق ەكەنسىڭ. شال ءوزى ساعان نە اڭگىمە ايتتى كۇنى بويى؟ تاعى دا جالعىز ءىنىسىن ايتقان شىعار؟ سول ءىنىسىنىڭ كۇيىگى عوي، بۇل شالدى جەگىدەي جەپ بىتكەن.
تاعى ءبىر اڭگىمەنىڭ ۇشىعى شىعىپ كەلە جاتقانىن سەزە قويدىم. باعانا قاريادان ءىنىسى جايلى سۇراۋدىڭ رەتى كەلمەگەن ەدى.
– ءىنىسىنىڭ دەتدومنان كەيىنگى تاعدىرى نەمەن تىندى، – دەدىم كوزىمدى جولدان الماعان كۇيى.
– ءا، كەيىنگىسىن ايتپاعان ەكەن عوي. بىراق نە دەپ ايتادى؟ ورىس بوپ كەتكەندەگىسىن ايتا ما، ەندى؟
– ورىس بولىپ كەتكەندەگىسى نەسى؟
– جاعداي بىلاي بولعان عوي. بۇلار دەتدومعا الىنعان سوڭ، كوپ ۇزاماي ەكەۋىن ەكى جاققا ايىرىپ جىبەرەدى. ىنىسىنەن تىرىدەي ايىرىلعان ءبىزدىڭ شال كەيىن ەسىن جيىسىمەن باۋىرىن ىزدەي باستاماي ما؟ ول ەكى ورتادا سوعىس بۇرق ەتە قالادى. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، اسكەرگە الىنعان اتامىز قان مايداننان ءبىر-ەكى اۋىر جاراقات العانى بولماسا، قۇداي ساقتاپ امان ەسەن ورالادى. جاراقاتى جازىلىپ، وزىنە-ءوزى كەلگەن سوڭ، ءىنىسىن ىزدەۋدى قايتا جالعاستىرىپتى. ول ەكى ورتادا تىڭ كوتەرۋ، تاعى دا باسقا ناۋقاندار كيلىگىپ، اتامىزدىڭ قولىن بايلاي بەرەدى. تەك بەرتىن كەلە عانا ءىنىسىنىڭ دەرەگى گەرمانيا ما، الدە ۆەنگريا ما، ايتەۋىر، كەڭەس وداعىمەن سىبايلاس ەۋروپانىڭ ءبىر ەلىنەن شىعادى. سويتسە ءىنىسى اسكەري ادام، سول ەلدە تۇرعان كەڭەس اسكەرىنىڭ بىرىندە ديۆيزيا كومانديرى ەكەن. شال مۇنى انىقتاعاسىن، ىنىسىنە تەلەگرامما بەرىپ، تەلەفونمەن سويلەسۋگە شاقىرادى. كەلىسىمدى ۋاقىتىندا ەكى مەملەكەتتىڭ بايلانىسشىلارى اعالى-ءىنىلى ەكەۋىن تەلەفون تۇتقاسىندا تابىستىرادى. ءبىزدىڭ شال كەمسەڭدەپ، بىرەسە ەڭكىلدەپ جىلاپ ىنىسىمەن دۇرىستاپ سويلەسە المايدى. جالعىز-اق: «جالعىزىم-اۋ، جارىعىم-اۋ، بۇل كۇنگە جەتكىزگەن، سەنىڭ داۋسىڭدى ەستىرتكەن اللا تاعالاما ريزامىن، ەندى سەنى ءبىر كورىپ ولسەم ارمانىم جوق»، – دەي بەرىپتى. ءار جاقتان ءۇن-ءتۇنسىز تىڭداپ تۇرعان ءىنىسى: «گوۆوريتە پو رۋسسكي» دەپ قالىپتى. ابىرجىپ قالعان اعاسى: «قازاقشانى ۇمىتىڭقىراپ قالعان شىعارسىڭ، ورىسشا سويلە دەسەڭ، ورىسشا سويلەسەيىك، تەك ءوزىڭ بىردەمە دەشى» دەسە، «يا ۋجە سوروك لەت نا چۋجبينە، پوەتومۋ رودنوي يازىك نە پومنيۋ، اگا» دەپ تىلگە كەلىپتى. «اعالاعان» داۋسىڭنان اينالدىم، ۋا ارۋاق، قۋ جالعىزدى ءوزىڭ جەبە» دەپ اعاسى زار ەڭىرەپتى. قويشى، ءسويتىپ وشكەنى جانىپ، ولگەنى تىرىلگەن اتامىز اۋىل ايماق، دوس-جاراندارىن شاقىرىپ، دۇركىرەتىپ توي جاسادى. سول تويعا شەتەلدەگى باۋىرىن دا وتباسىمەن شاقىرعان ەدى، بىراق اسكەري قىزمەتتىڭ قاتاڭ تارتىبىنە بويۇسىنعان ءىنىسى ەلگە كەلە المادى. وعان رەنىش قىلعان اعاسى جوق، ودان كەيىن تاعى دا تەلەفونمەن حابارلاسىپ، ءىنىسىنىڭ ەكى ۇلى بارىن بىلگەندە ءتىپتى ماسايراپ كەتتى. ءسويتىپ جۇرگەندە باۋىرىنىڭ قىزمەتى ماسكەۋگە اۋىسقانى جايىندا حابار العان ول كوپ ويلانىپ جاتپاستان ۇشاقپەن الىپ-ۇشىپ ماسكەۋگە جەتەدى. ۇشاقتان تۇسسىمەن بىردەن تاكسي ۇستاپ، تۋرا ءىنىسىنىڭ ۇيىنە بارىپتى. تاڭەرتەڭگى ۋاقىت ەكەن. ءىنىسى جۇمىسقا كەتىپ قالعان. ورىس كەلىنى ەرنىن جىبىرلاتىپ امانداسقانى بولماسا، كەلگەن قوناققا اسا ىڭعاي بەرە قويماپتى. تومسىرايىپ وتىرىسىپ شاي ءىشىپتى. ىنىسىنە ەلدىڭ ءدامىن ساعىنعان شىعار دەپ، ۇيتكەن قوي، سۇرلەنگەن قازى، قوزى قارىن ماي، باسقا دا بازارلىقتار الىپ بارسا كەرەك. ونىسىن دا كەلىنى مۇرنىن تىرجيتىڭقىراپ، جاقتىرا قويماپتى. ءسويتىپ وتىرعاندا اعاسىنىنىڭ كەلگەنىن ەستىگەن ءىنىسى كەلىپ جەتىپتى. ەكەۋى ۇزاق كورىسىپ، قۇشاقتارى اجىراعان سوڭ، ءجون سۇراسىپ، اڭگىمەگە كوشىپتى. ءىنىسى يىعىندا گەنەرال شەنى جارقىراعان، زور تۇلعالى، كورىكتى، تولىسقان جىگىت اعاسى بولىپتى. ۇلكەنى وسىنىڭ بارىنە ءسۇيسىنىپ، تاۋبە قىلىپ وتىرىپتى. كەلىنىنىڭ قاباعى اشىلماي قويعانىن، اكەلگەن سىباعاسىن بوساعادا قالدىرعانىن دا كوڭىلىنە الا قويماپتى. ءبىر ۋاقتا الدەنەگە قۋانۋلى ەكى ۇلى كەلىپتى. سويتسە سوقتالداي-سوقتالداي بولىپ، ەرجەتكەن ەكى ۇلدىڭ كىشىسى ون التى جاسقا تولىپ، سول كۇنى ۇيىنە تولقۇجاتىن اكەپ تۇرعان بەتى ەكەن. اكە-شەشەسى تولقۇجاتتى قولدارىنا الىپ، اينالدىرا كورىپ، قۋانىپ جاتىر دەيدى. ءبىزدىڭ شال دا ەكى ۇلدى ەمىرەنە قۇشاقتاپ، بەتتەرىنەن ءسۇيىپ، كورىمدىككە تۇتاس جيىرما بەس تەڭگەسىن ىڭعايلاپ، تولقۇجاتتى قولىنا الىپ بەتىن اشىپتى. قاراسا! و، توبا! كورگەن سۇمدىقتان اعاسىنىڭ كوزى اتىزداي بولىپتى. «استاپىرلا، مۇمكىن، ەمەس، قۇداي ساقتاسىن» دەي بەرىپتى، جالعىز-اق. تولقۇجاتتى وزدەرىنە بەرىپ، كورىمدىككە دەگەن جيىرما بەس سومدى قايتادان ءتوس قالتاسىنا سۇڭگىتىپتى.
– سونشالىقتى نە بولىپتى – دەدىم مەن. – تولقۇجاتتان نە كورگەن سوندا؟
– ايتارىڭ بار ما؟ ۇلتى كورسەتىلەتىن تۇستا تۋرا «ەبىرەي» دەپ جازىلىپ تۇر دەيدى.
– شىنىندا دا سۇمدىق ەكەن. نەگە ويتكەن؟
– اتام دا وسى سۇراقتى ىنىسىنە قويىپتى. ءىنىسى بولسا: «ماعان نە قىل دەيسىڭ، ەبىرەي ۇلتىندا ۇرپاقتى شەشەدەن تاراتادى، تۋعان بالا شەشەسىنىڭ ۇلتىنا جازىلادى. بۇعان مەن دارمەنسىزبىن» دەپ اقتالىپتى. «سوندا قالاي؟ مەن دە ءۇش قىز، جالعىز ۇلدى تىڭ يگەرۋگە كەلگەن پەرەسەلەندەر پىشاقتاپ ءولتىردى. سەنەن تۋعان ەكى ۇل «ەبىرەي» بولىپتى. وسىمەن تاپ-تاقىر، تىپ-تيپىل بولعانىمىز با؟ بەكتاس اۋلەتىنىڭ شىراعى ءسوندى، شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستى، اقىر-تاقىرىمىز وسى دەسەيشى»، – دەپ شىر-پىرى شىققان اعاسى جانىن قويارعا جەر تابا الماپتى. اعاسىنىڭ كەلمەي جاتىپ، ارالاسپاي جاتىپ، بەرەكەلەرىن العانىنا، وتباسىنىڭ تىنىشتىعىن بۇزعانىنا ءىنىسى ءۇنسىز ءتوزىپ، تۇنجىراي بەرىپتى. قاتىن بالاسى ءۇرپيىپ، سوستيىپ-سوستيىپ تۇرىپ قالعانى بولماسا، اعالى-ءىنىلىنىڭ ىسىنە ارالاسا قويماپتى. الدەن ۋاقىتتا اعاسى جان قالتاسىنان ءمۇيىز شاقشاسىن الىپ شىعىپ، كوك بۇيرا ناسىبايدان ەرنىنە ءبىر اتىم تاستاپ جىبەرگەن سوڭ، بىرۋاق وزىنە-ءوزى كەلگەندەي بولىپتى. جانىندا جاتقان گازەتتەن جىرتىپ الىپ تۇكىرگىش وراپ، وعان شىرت-شىرت تۇكىرىرگەنى سول-اق ەكەن، وسىنىڭ ءبارىن باعىپ تۇرعان ءبىر ۇلى اكەسىنە دۇرسە قويا بەرىپتى:
– پاپا، سموتري، تۆوي رودستۆەننيك كاكوي-تو ناركوتيك كۋريت. فۋ، پاپا، ون ەششە پلەەتسيا. چتو ون تاك سەبيا ۆەدەت ۆ ناشەم دومە.
– ەتو موي ەدينستۆەننىي رودنوي برات، يا ۆام راسكازىۆال و ناشەي تياجەلوي سۋدبە. مى نە ۆيدەليس پوچتي سوروك لەت، يا پروشۋ ۆاس پويميتە ەگو – دەپتى ءىنىسى سابىرمەن.
– كەلىن، – دەپتى ازداعان ۇنسىزدىكتەن كەيىن اعاسى،– اقىلعا كەلەيىك، ءبىر بالانى اتاسىنىڭ اتىنا جازۋعا كەلىس، اينالايىن، ەكى ۇلدىڭ ءبىرى – بەكتاسوۆ بولسىن، بۇدان باسقا جولدى كورىپ وتىرعان جوقپىن، مەنى دۇرىس ءتۇسىن شىراعىم، وتىنەمىن – دەپتى جالىنىشتى ۇنمەن.
– جوق! جوق! – دەپتى جان داۋىسى شىققان كەلىنىنىڭ. باعانادان بەرى ازەر شىداپ تۇرعان ايەلدىڭ اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعىپتى: – ەشقاشاندا! بۇنداي سۇمدىقتى ايتۋعا قالاي ءداتىڭىز بارادى! بالالار مەنىكى. بىرەۋدىڭ وتباسىندا شارۋاڭىز بولماسىن! الدە ءبىزدى ايىرىلىستىرۋ ءۇشىن كەلدىڭىز بە؟ ول ويىڭىز بولا قويماس. سولاي دەپتى دە كۇيەۋىنە دۇرسە قويا بەرىپتى: – ءبىز ۇيلەنگەلى جيىرما بەس جىل بولدى. سودان بەرى قايدا جۇرگەن بۇل اعاڭ؟ ەندى كەلىپ، سەن گەنەرال بولعاندا ىزدەپ كەلىپ وتىر. تاعى قانداي تۋىستارىڭ بار ەدى، سەنىڭ ول جاقتا. ۇزاماي ۇيىمىزگە جارتى قازاقستان اعىلاتىن شىعار، – دەپ تۇلدانىپتى ءىنىسىنىڭ ايەلى.
بۇدان ارعى اڭگىمەنىڭ جاراسپاسىن سەزىپ، بوگەلىستى ءجون كورمەگەن اعاسى، تەز جينالىپ ۇيدەن شىعىپ كەتىپتى. سوڭىنان ءىنىسى قۋا شىعىپ، بىردەمە ايتىپ، توقتاتقىسى كەلگەن ەكەن، قايىرىلماپتى. سول ساپاردان اتامىز ۇيگە جەتىپ ءبىر-اق قۇلادى. كەلگەننەن سوڭ، بولمەسىنە ەشكىمدى باس سۇقتىرتپاي، ءتىرى جانمەن ءتىل قاتىسپاي، قاتتى قۇسالاندى. ءبىراز كۇن وتكەن سوڭ عانا، وزىنە ءوزى كەلىپ بولعان ۋاقيعانى وزىنە جاقىن دەگەن جاندارعا عانا قينالا، جانى ازاپ شەگە وتىرىپ ايتىپ بەردى. وسى وقيعادان كەيىن بىلاي دا تۇيىق ادام، مۇلدە وقشاۋلانىپ الدى. كەيدە اتىنا ءمىنىپ، دالا كەزىپ كەتىپ ءجۇردى. كەيىن مۇلدە ۇيدەن شىقپايتىن بولدى. اقىرى وسىدان ءبىر جىل بۇرىن وسى دەرتكە شالدىقتى. اۋرۋى بىرتە-بىرتە اسقىنىپ بارىپ جىعىلعالى ەكى ايدان استى. ءحالى كۇننەن-كۇنگە تومەندەپ بارادى. قايتا سەنىمەن اڭگىمەلەسۋگە كۇش تاپقانىنا قايران قالىپ كەلەمىن، – دەي بەرگەن ول ءرولدى كىلت بۇرا بەرە تەجەگىشتى باستى. ىرىققا كونبەگەن كولىك تايعاناقتاپ قيىستاي بەردى دە، جول بۇرىلىسىنداعى يتجوندانا ءۇيىلىپ قالعان قارعا بارىپ تۇمسىعىمەن كىرىپ كەتتى. كولىكتەن تۇسپەسكە بولمادى. ەكەۋلەپ يتەرىپ، ازەر دەگەندە ماشينانى جولدىڭ ورتاسىنا شىعاردىق.
– يتاياقتى جاقسى الۋشى شىقسا ساتىپ جىبەرىپ، شەتەلدىك كولىك الماقپىن – دەدى ەكى يىننەن دەم الىپ، ەنتىگىن باسىپ تۇرعان ول. ءسويتتى دە قالتاسىنان تەمەكى الىپ تۇتاتتى. مەن كولىگىمىز اۋىپ قالا جازداعان تۇستى بارلاۋعا كىرىستىم. قالىڭ قارعا كەپتەلىپ قالعانىمىز قانداي جاقسى بولعان. ەندى ءسال بولعاندا ەتەككە قاراي اۋىپ تۇسكەندەي ەكەنبىز. كۇتپەگەن بەينەتتەن امان قالعانىمىزعا ىشتەي شۇكىرشىلىك ەتىپ، تۇنگى اسپانعا قارادىم. الدەقاشان ماڭداي تۇسقا شىعىپ العان تولعان ايدىڭ مول تۇسكەن ساۋلەسى قاردىڭ بەتىن اق كۇمىستەي جارقىراتادى. اقپان تۋعان سوڭ، تاس توبەگە كوتەرىلە الماسىن بىلەتىن ۇركەر جامباسقا اۋا باستاپتى. باسقا جۇلدىزدارداي جىمىڭداۋدى بىلمەيتىن ەسەكقىرعان ءبىر قالىپپەن سۋىق شاقىرايادى. تۇنگى دالا كۇنىمەن سوققان سۇراپىل بوراننان سوڭ، تىنىستاپ جاتقانداي. شىڭىلتىر، تۇپ-تۇنىق ساف اۋانى كەۋدەمدى كەرە جۇتقاننان با، سانام شايداي اشىلىپ سالا بەردى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءدال وسى ءسات كوڭىل تۇكپىرىمدى دايرابايدىڭ «دايراباي» كۇيىنىڭ سارىنى كەزىپ، كەۋدەم كۇمبىرلەپ كەتكەندەي بولدى. «شىركىن! قانشا جەردەن قاسىرەت شەكسە دە، ەركىندىك سۇيگەن ەرلەردىڭ ءومىرى ءبارىبىر سۇلۋ; ءومىر سۇلۋ بولعان سوڭ، ونەر دە سۇلۋ» دەدىم ىشتەي. ەرلىك جاساتتىرىپ الىپ، ولتىرەتىن قوعامىڭ بولعانى قانداي باقىت دەگەن كۇپىر وي سانامدى وسقىلاپ ءوتتى. ادامزات باسىنان قانداي زامان وتپەسىن، قانداي جۇيە ورناماسىن – ولاردىڭ بارلىعى تۇلعانى قورلاۋمەن، مازاق قىلۋمەن كەلەدى. اسىرەسە، توبىرلىق سانا جايلاعان قوعام تۇلعانىڭ، ونەرپازدىڭ شەككەن ازابىنان، تارتقان قاسىرەتىنەن ءلاززات الادى. بۇل كەز كەلگەن قوعامنىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان ماڭگىلىك دەرت. قۇدايدىڭ ادامزاتقا بەرگەن تەرىس باتاسىنىڭ تاقسىرەتىن تۇلعالار تارتاتىنى سوندىقتان، – دەگەن زاپىراندى وي كەۋدەمدى قارىپ ءوتتى. كوز الدىمدا بالۋان شولاق، ءمادي بەينەلەرى تۇرىپ العانداي. كەۋدەمدە الاي-تۇلەي «دايراباي» كۇيى بۋىرقانادى. ورمان ويلارمەن ارپالىسىپ تۇرىپ، كۇنى بويى جانىمدى جەگەن كوڭىلسىزدىكتەن ءبىرجولا ارىلعانىمدى، بوراندى كۇنگى ساپارىما، ەندى ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ تۇرعانىمدى سەزدىم. «ءيمانجۇسىپتىڭ اڭگىمەسىنە جولىققانىم قانداي جاقسى بولدى، كەجەگەم كەيىن تارتقانىنا كونىپ، ۇيدە قالعانىمدا ماسقارا بولادى ەكەن» دەدىم كۇبىرلەپ.
– كەتتىك، – دەگەن جول سەرىگىمنىڭ دە داۋسى كوڭىلدى شىقتى. كولىكتى وتالدىرىپ جۇرە بەرگەندە رازى بولعان كوڭىلمەن قولىن قىستىم. تۇككە تۇسىنبەگەن ول بەتىمە اجىرايا قارادى.
– اللا رازى بولسىن، – دەدىم مەن تاعى دا ريزالىعىمدى ءبىلدىرىپ. تۇككە تۇسىنبەي اڭىرعان ول جىلدامدىقتى ۇدەتە ءتۇستى دە – شەتەلدىك كولىك السام، جۇرگەننىڭ كوكەسىن سوندا كورسەتەمىن، – دەدى مەنىڭ ريزاشىلىعىمنىڭ توركىنىن وزىنشە جورىپ.
سارى «جيگۋلي» قارلى بوگەسىندەردەن قينالا ءوتىپ، بار كۇشىمەن دىزىلداي بەزەك قاعىپ كەلەدى. تۇنگى جول ۇزارىپ كەتكەندەي جەتكىزەر ەمەس. ماشينا ورىندىعىنا شالقايا وتىرىپ. كوزىمدى جۇمدىم. كەۋدەمدە «ءيمانجۇسىپتىڭ ءانى» اتوي سالىپ كەلەدى:
كۇنىم قايدا باياعى تاڭداي اتقان،
كوشەسىن قاراوتكەلدىڭ دابىرلاتقان.
بيدايىقتاي ءىلۋشى ەم اققۋ، قازدى،
جارقانات بولعانىم با بۇعىپ جاتقان؟
دۇشپانىم كوپ سىرتىمنان تابالاعان،
سوڭىمنان يتتەي شۋلاپ ابالاعان.
قاراوتكەلدىڭ كىرگەندە كوشەسىنە،
مارجالارى كورەم دەپ قامالاعان.
شىدەرىمدى شىڭعىرتىپ اتقا سالدىم،
ءيمانجۇسىپ اتىمدى حاتقا جازدىم،
اتا-بابا داۋلەتى ارقاسىندا،
باسىمدى سۋعا سالدىم، وتقا سالدىم.
جىگىت ەدىم ەلىمدە گۇل جايناعان،
ەرەگىسكەن دۇشپاندى جاي قويماعان.
باعىڭ تايار باسىڭنان كۇن تۋعاندا،
توبەڭە دۇشپان شىعىپ ات ويناتقان...
5
ارادا ءۇش اپتاداي ۋاقىت ءوتتى. ىزعارلى قىستىڭ بەت قاريتىن ايازدى كۇندەرىنىڭ بىرىندە جۇمىسقا باراتىن كولىك توسىپ ايالدامادا تۇر ەدىم. كەنەت ايالدامادان وتە بەرگەن شەتەلدىك جەڭىل كولىك كىلت توقتاي قالىپ، جالما-جان سيگنالىن بەزىلدەتىپ قويا بەردى. بىراق قانشا بەپىلدەتسە دە الگى كولىككە ەشكىم تاقالا قويمادى. قايتا بۇل ءوزى كىمدى شاقىرىپ تۇر دەگەندەي ايالدامادا توڭىپ تۇرعان جۇرتشىلىق جاقتىرماعانداي ءبىر-بىرىنە اڭتارىلا قاراستى. مۇنداي كولىگى بار تانىسىم جوق بولعان سوڭ، مەن دە ونشا نازار اۋدارما قويمادىم. ماشينانىڭ ىشىنەن تانىس بىرەۋ دومالاپ ءتۇسىپ جاتىر. تاني كەتتىم، عينايات!
– ءانشىم-اۋ شاقىرىپ تۇرمىن، شاقىرىپ تۇرمىن. نەگە كەلمەيسىڭ؟
– تانىماي قالدىم. كولىك العانسىز با؟
– ءيا، تۇنەۋكۇنى وزىڭە الام دەپ جۇرگەن كولىگىم وسى.
– قۇتتى بولسىن! يگىلىگىڭىزگە ءمىنىڭىز.
– راحمەت باۋىرىم، وتىر. باراتىن جەرىڭە جەتكىزىپ سالايىن.
– شەتەلدىك كولىكتىڭ قورلىعى ءوتىپ ءجۇر ەدى. الدىم اقىرى،– دەدى ول ماشيناعا وتىرعان سوڭ، – سارى «جيگۋليدى» ساتىپ جىبەردىم. جاقسى باعاعا كەتتى. ول ەندى جاڭا كولىگىن ماقتاي باستادى. – مىناۋ راحات بولدى. انەۋكۇنگى «جيگۋليمەن» جارتى كۇن جۇرگەن اۋىلعا بۇل ەت ءپىسىرىم ۋاقىتتا جەتىپ بارادى. ءىشى جىپ-جىلى، سىرت كيىمسىز وتىراسىڭ. جايلى كولىك مىنسەڭ جاقسى ءومىر سۇرەدى ەكەنسىڭ. جولىڭ بولادى. شارۋاڭ دا جۇرەدى. ءىسىڭ دە وڭعا باسادى. كورمەيسىڭ بە؟ قىتايعا تەمىر وتكىزۋگە تەسىك تاپپاي ءجۇر ەدىم. قۇداي ءبارىنىڭ ءساتىن سالدى. تاۋ-تاۋ تەمىرلەرىم تەمىر جولمەن توقتاۋسىز اعىلا باستادى. ءتىفا، ءتىفا. ءتىل كوزدەن ساقتاي كور. ول كولىگىنىڭ رولىنە تۇكىردى. – بارىنەن قايىن جۇرتقا بارعاندا قىسىلمايسىڭ. جامان ماشينەممەن بارعاندا قورىنا بەرۋشى ەدىم. ەندى جاقسى بولدى.
– اقساقال امان با؟ دەنساۋلىعى قالاي؟ – دەدىم ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
– ءا، سەن ەستىگەن جوقسىڭ عوي. ءولىپ قالدى شالىڭ.
– قاشان؟ – داۋسىم قاتتىراق شىعىپ كەتتى.
– توي وتكەن سوڭ، ءبىر اپتا وتەر-وتپەستە قايتىس بولدى. جەرلەيتىن كۇنى الاي-تۇلەي بوران سوعىپ، زورعا قويدىق.
– يماندى بولسىن. كورمەگەن كوشەسىنەن جارىلقاسىن.
كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالدى. تۇسەتىن جەرىمە كەلىپ قالعان ەكەنمىن.
– كەلدىك. وسى جەرگە توقتاڭىز، – دەدىم كولىكتەن تەزىرەك ءتۇسىپ كەتكىم كەلىپ.
– ايتپاقشى قىزىق جاعداي بولدى – شال ولەردە.
ەسىگىن جاۋىپ ۇلگەرمەدىم. عيناياتىم تاعى ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. اڭگىمە قارتتىڭ ءولىمى جايلى بولعاندىقتان، تىڭداۋعا تۋرا كەلدى.
– ولەتىن كۇنى قاتتى قينالىپتى. بالالارى، تۋعان-تۋىس جاقىندارى تۇنىمەن جانىندا كۇزەتىپ وتىرىپتى. ەندى، اتىمىزدى اتار، وسيەتىن ايتار دەپ كۇتكەن عوي ۇرپاقتارى. ول بولسا، ەرەگىسكەندەي ءۇن-ءتۇنسىز جاتىپ الىپ، مۇلدە سويلەمەي قويىپتى. قارا جەر حابار بەرمەسىن، ءوزى دە قىرسىق شال ەدى عوي. تەك باقيعا كەتەر الدىندا كوزى جۇمۋلى جاتقان كۇيى، ادام تۇسىنبەيتىن ءبىر ءاننىڭ سارىنىن قايتا-قايتا قايتالاي بەرىپتى. جينالعانداردىڭ ءبارى شالدى ساندىراقتاي باستادى دەپ ويلاسا كەرەك. بىراق، ول كەنەت كوزىن اشىپ، جان-جاعىنا قاراپتى. جينالعانداردى ولەۋسىرەگەن، نۇرسىز جانارىمەن قىدىرتا ءبىر شولىپ ءوتىپ، كوزىن قايتا جۇمىپتى. ءسويتىپ جاتقان اۋرۋدىڭ «يمەكە، ءيمانجۇسىپ اعا...» دەپ بەيتانىس بىرەۋدىڭ اتىن اتاعانىن، بىردەمە دەپ كۇبىرلەگەنىن جانىندا تاياۋ وتىرعاندار تۇگەل ەستىپتى. ەستىگەندەر ۇعا الماي قالىپ: «ءيمانجۇسىبى كىم» – دەپ ءبىر-بىرىنەن سۇراسىپ جاتىر دەيدى. «شالدىڭ مۇنداي تۋىسى جوق سياقتى ەدى، ونىسى كىم بولدى ەكەن»، دەپ ۇلكەندەر دە دال بولىپتى. ءسويتىپ ولەر الدىندا دا بىردەمەنى جۇمباقتاعان قىرسىق شال سول كۇنى كەش باتا، كۇن ۇياسىنا قونا بەرگەندە ءۇزىلىپتى.
قارتتىڭ ءولىمى مەنى تەبىرەنتىپ جىبەردى. ورنىمنان قوزعالا الماي تۇرىپ، قالىپپىن.
– ەندى بار عوي، ءارى قاراي تىڭدا!
قىزىنىپ العان عيناياتىم توقتار ەمەس.
– مەنىڭ ورىس بوپ كەتكەن بالدىزدارىم نە دەيدى دە: «گەنا، تى نام نايدي پاپين رودستۆەننيك. ون نام پري جيزني پرو نەگو نيچەگو نە راسسكازىۆال. تولكو مى ەگو يميا زناەم. ەگو زوۆۋت يمانجۋسۋپ»، – دەپ ماعان جالىنادى.
– ءاي كوكەتايلارىم-اۋ، ەڭ قۇرىماسا تۋىستارىڭنىڭ فاميلياسىن بىلمەيسىڭدەر، مەن قالاي تابام دەسەم، – ناۆەرنو بەكتاسوۆ؟ نۋ، تى ۋ ناس ناستوياششي كازاح، تى سموجەش – دەپ قايتا جابىسادى. نە دەرىمدى بىلمەي پۇشايمان بولامىن.
ءارى قارايعى اڭگىمەنى تىڭداعىم كەلمەي، كەتۋگە ىڭعايلاندىم. كوپ سويلەپ كەتكەنىن ول دا سەزىپ، كولىگىن اسىعىس وتالدىرا سالىپ جىلجي بەرگەنى سول ەدى، ساناما سارت ەتە تۇسكەن وي ونى جالما-جان توقتاتقىزدى. ەسىگىن اشا بەرىپ، ايعاي سالىپ:
– شالدىڭ تۋىسقانىنىڭ فاميلياسى – قۇتپانوۆ. ءيا، ءيمانجۇسىپ قۇتپانوۆ، – دەدىم.
– ونى قايدان بىلەسىڭ، كىم ايتتى ساعان؟ - دەگەن ونىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ بارادى.
– توي كۇنگى اڭگىمەدە اتاڭىزدىڭ ءوزى ايتقان ماعان.
– ءتىرى مە ەكەن ءوزى؟ قايدا تۇرادى ەكەن؟ مەكەن-جايىن ايتقان جوق پا؟
– جوعا! الدەقاشان سۇيەگى قۋراپ قالعان.
قيتىعىپ تۇرعانىمدى سەزبەستەن، ول ماعان ساۋالدار قويۋمەن الەك.
– قالاي، قاشان ولگەن سوندا، قاي جەردە جەرلەنىپتى؟
– ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز وتىز ءبىرىنشى جىلى 2-ءىنشى ناۋرىزدا گپۋ-دىڭ جەندەتتەرى اتىپ ءولتىرىپتى. سۇيەگى تاراز قالاسىنىڭ استىندا قالىپتى، – دەدىم تاپ ءبىر ەسەپ بەرگەندەي تاقىلداپ.
– اپىراي، ءا، قىزىق جاعداي ەكەن. شالىڭ مۇنى بىزگە نەگە ايتپاعان ءا، – جۇرە بەرگەن ول تاعى دا توقتاي قالدى. – ەندى ونىڭ سۇيەگىن تارازدىڭ قاي كوشەسىنەن ىزدەيمىز، – دەدى ابىرجىعان داۋىسپەن.
– بىلمەيمىن، – دەدىم قىرسىعا. ول كەتە باردى.
سۇلدەرىمدى سۇيرەتكەن كۇيى جۇمىس بولمەمە كەلدىم. «قازاق راديوسى» حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىنىنەن كونتسەرت بەرىپ جاتىر. ديكتور: «ءيمانجۇسىپتىڭ ءانى». ورىندايتىن قايرات بايبوسىنوۆ» – دەپ حابارلادى.
...قىران ەدىم، قور بولدىم تورعا ءتۇسىپ،
اسپانىما شىعارمىن ءبىر كۇن ۇشىپ.
قىرىق مىڭ قاتىن قىپشاقتان ۇل تۋسا دا،
ءبىرى دە بولا المايدى ءيمانجۇسىپ!
كىسەندەۋلى اياق-قول كەتتى تىنىم،
تار قاپاستا وكسۋمەن ءوتتى كۇنىم.
تورعا تۇسكەن تورعايداي تىپىرشيدى،
جاڭعىرتقان سارىارقانى قايران ءۇنىم.
اقتاۋ، ورتاۋ، سارىسۋ، كوكتىڭكولى،
جاز بولسا، جايلاۋشى ەدى كوشىپ ەلى.
ساعىنعاننان كوزىمە جاس كەلەدى،
اق تۋىن كەنەسارى تىككەن جەرى...
كوزىمە كەلىپ قالعان ىستىق جاس بەتىمدى جۋىپ بارا جاتتى...
ەرلان تولەۋتاي،
Abai.kz
