1
Bir kóńilsiz sapar bolyp turǵany. Terezesinen kúńgirt jaryǵy óleýsiregen qara kóleńke bólmede ońasha otyrmyn. Tystan ishin tarta ulyǵan borannyń yzbarly úni estiledi. Surapyldana túsken borannyń ókire, azynaı soqqan úni onsyz da degbirsizdenip otyrǵan kóńilime mazasyzdyq bultyn úıirip, uıqy-tuıqysy shyqqan ishki álemimdi odan saıyn álemtapyryq ete túsedi. Osy saparǵa beker-aq shyqqan ekenmin dep ókinip te qoıamyn. Onyń ústine álginde ǵana meni jolǵa shyǵýǵa kóndirip, qaladaǵy qym -qýyt tirshiligimnen qol úzdirip alyp shyqqan jol serigim borannyń tym kúsheıip ketkenin aıtyp, qorqytyp ketti. Mazasyzdanýym sebepsiz emes. Arqanyń borany, ásirese «aqyryp kelgen aqpannyń aq borany» bir kúnniń ishinde tolastamasa úsh kúnge bir-aq sekiretin minezi bar. Úsh kún ishinde basylmaǵan borannyń aptyǵy aptaǵa ulasyp, jeti kúnsiz saıabyrsı qoımaıtyn tabıǵı zańdylyqtaryn bala kezimnen kórip, bilip ósken basym shynymen ózimdi elsiz aralda qalǵandaı sezine bastadym. Úsh kún qarly qamaqqa tutqyn bolý álgi aıtqan qaladaǵy qym-qýyt tirshiligińe kádigimgideı soqqy bolyp tıeri anyq. Baıaǵy Birjan sal qusap «keshegi el qydyrǵan eser shaqta» dep aılap, jyldap saldyq quratyn zaman kelmeske ketken. Qaǵaz kemirgen bıýrokrat bastyǵyń seniń úsh kún túgili úsh saǵat jumysqa keshikkenińdi keshirmeıdi. Bas salyp túsinik jazdyrtady. Ol az bolsa ústel astynan sógisin sýyra qoıady. Áıteýir seniń qaraqan basyń onyń aldynda qashanda qaltań qaǵyp, meılinshe basybaıly bola tússe bolǵany. Bastyq bitkenge odan bıik murat joqtaı kórinedi maǵan. Ábden erqashty bolǵan qoıtorydaı erteńgi kúni bastyǵym aldynda azap shegetin arymdy aıap qoıamyn. Já, ony qoıshy! Kúnde kórip júrgen quqaıym ǵoı. Dál qazir meniń kóńilime qaıaý túsirgen basqa jaılar ekenin sezgendeımin. Qaı-qaıdaǵy oılardyń qursaýynan qutylmaqshy bolyp, otyrǵan dıvanyma shalqalaı túsip jata kettim. Eski dıvan jaqtyrmaǵandaı yńyrandy. Osy aýylǵa qalaı jetkenimdi kóz aldyma keltire bastadym.
Qaraǵandydan tań ata shyqqanbyz. Jolserigim buryn kóp aralasa qoımaǵan adamym. Menen bir músheldeı úlkendigi bar. Dembelshe kelgen shıkil sary kisi. Aty Ǵınaıat. Óziniń aıtýynsha, óner adamdaryn jaqsy kóredi. Kezinde sharýasy shalqyp turǵan shaǵynda ónerpazdarǵa jaǵdaı jasap baǵypty. Sóz arasynda shapaǵatyna bólengen ónerpazdardyń aty-jónin surap edim, eshkimdi tústep aıta almaı kúmiljińkirep qalyp, qolma-qol áńgimeni ákimder jaıyna aýdaryp jiberdi. Bul áńgimesi de aldyńǵysymen saryndas. Talaı ákimmen tustas, talaıymen istes bolypty. Tipti, oblysty basqaratyn dókeıiniń ózimen qatar otyryp, bir tabaqqa qol salypty. Tek jeme-jemge kelgende muny barlyǵy sazǵa otyrǵyza bergen sekildi. Aqyry ýáde etken dámeli qyzmetterdiń bireýi buıyrmapty. Durysy buıyrtpapty. Sol sebepti sheneýniktermen at quıryǵyn kesisipti. Sondyqtan bolar, ákim-qaralarǵa degen ókpesi qara qazandaı. Áldekimderdi syqpyrtyp boqtap qoıady. Aýzynan aq maı aqqan zamannan qalǵany ekeýmiz minip kele jatqan tozyǵy jetken sary «Jıgýlı».
Biz shyqqanda japalaqtap jaýyp turǵan qardyń aıaǵy uıtqı soqqan boranǵa aınala bastady. Birte-birte kúsheıe túsken boran aldy-artymyzǵa aq perdesin tutyp, baǵanadan beri júıtkı jarysyp kele jatqan adyrlar kórinbeýge aınaldy. Tas joldyń ústinde borannyń myń san tilderi sýmańdaıdy. Osy myń san tilderdiń bir-birimen ýildeı sóıleskeninen qurylǵan dolyrǵan borannyń daýsy mashına motorynyń shýylymen úndesip, ózinshe dýetpen ándetedi. Myń san tilderdiń ánshiligi óz aldyna, údeı soqqan qarly borannyń kúshimen turǵyzylyp jatqan jal-jal kóldeneń bógesinderge jıi-jıi kılikken kóligimiz qaıta-qaıta shoqalaqtap, aıtyp kele jatqan áninen jańyla bastady. Qarly bógesin kóbeıip, onyń ústine sol jaq búıirden qataıa túsken jeldiń ekpininen eski «Jıgýlıdiń» júrisi ónbeýge aınalǵan soń júrgizýshi serigim áńgimesin doǵaryp, bar zeıinin jolǵa tikti. Ornaǵan únsizdik arqasynda óz oıymmen ońasha qaldym. Sholaq tonymnyń jaǵasyn kóterip, qaýsyrynyp aldym da, túbit bókebaıyma ıegimdi tyǵyp buıyǵa túsken boıy janarymdy alysqa tiktim. Ekilene túsken boran eshteńe kórseter emes. Sonda da aq shilter japqan dalany kózimmen tinte otyryp, qıly-qıly oı keshemin. Borandy kúngi júrgen joldyń osynaý sáti janymdy tátti muńǵa bólep, túsiniksiz, biraq rahatty bir kúı keshtirip kele jatyr edi…
– Keldik! Jol serigimniń oqys shyqqan kóńildi daýysy kábeńke ishin jańǵyrtyp jibergeni. Buryn aýdan ortalyǵy bolǵan, ońtaılandyrý naýqanynan soń keteýi kete bastaǵan shaǵyn kenttiń shetine iligippiz. Qar ala bastaǵan kóshelerdiń birnesheýinen ótip baryp, toı bolyp jatqan úıge tumsyq tiredik. Toı demekshi, búgin Ǵınaıattyń jıen baldyzy úılenip jatyr. Jas kelinniń betin ashyp ber, toıshyl qaýymnyń kóńilin kóterip án salasyń, qutty qonaǵym bolasyń dep, kejegem keıin tartyp tursa da, jolǵa alyp shyqqan Ǵınaıatymnyń jaıy kele salysymen «kúıeý atymen kúl tasynyń keri» boldy. Men bolsam... Iá, báse, men bolsam... Tozyǵy jetken dıvandy syqyrlatyp del-sal bop jatysym mynaý. Qolymdy sozyp janymda súıeýli turǵan dombyramdy aldym. Qulaq kúıin keltirgen boldym. Selsoq shertis jańaǵy úzilgen oıdyń josyǵyn jalǵaýǵa sep boldy. Biz kelgen soń, shamaly ýaqytta toı bastaldy. Burynǵydaı emes, qazir aýyl qazaǵy toıdy keshke qaratpaıtyn bolǵan. Tal túste bastalǵan toı birden qyzyp sala berdi. Toıdyń jar-jaryn aıtqyzý, betashar ashý kelisim boıynsha meniń moınymda. Áýeli kelin kelgende jurtqa jar-jar aıtqyzdym. Jar-jar degen aty ǵana. Eshkim bul jaqta jar-jarǵa qosylmaıdy. Anyǵy qosyla almaıdy. Bul óńirdiń qazaǵy tilge shorqaq. Aýyldyń deni oryssha sóıleıdi. Bir eki mosqal áıel aýzyn jybyrlatqan boldy. Onyń ózinde uıalǵannan-aý deımin. Bastamalaryn eshkim qostaı qoımaǵan soń, olardyń da «jar-jarynyń» aıaǵy suıylyp ketti. Aqyry jar-jardy jalǵyz ózime aıtýǵa týra keldi. Betasharym da jar-jardyń kebin qushty. Jas jubaılar ornyna otyrǵan soń, tilek aıtý bastaldy. Óńkeı oryssha tilek. Oqta-tekte «arpa ishinde bir bıdaı» qazaqsha tilekter de kórinis berip qoıady. Qazaq sóziniń bul jaqta bási tómen. Onda ánge ne joryq? Sonda da bir eki án aıtqan boldym. «Sen ishte, men ish» bolyp jatqan dili orystanǵan, tili shubarlanǵan elge meniń ánim shybyn shaqqan qurly áser etpegendeı. Qyzyp alǵan el asabaǵa da boı berer emes. Ár jerden baryldaǵan masań daýystar shyǵa bastady. Hormen qazaq, orys ánderin aıtqan bolady. Kileń basy bar, aıaǵy joq ánder.
Merekeniń aıaǵyn tospaı, toıhanadan shyǵyp úıge kelgen edim. Syrttaǵy borannyń ýiline qulaǵymdy túre otyryp, typ-tynysh bólmede óz oıymmen ońasha arbasamyn. Sonda da kóńil shirkin baıyz taba alar emes. Qulazyǵan kóńil áldeneni ańsaıdy. Jabyrqaǵan janymdy dombyra shertip jubatqan sııaqtanamyn. Qaı-qaıdaǵy kúılerdiń basyn shalǵan boldym. Ánderdiń sulbasyn keltirgen bolam. Biraq boıymdy bılegen yqylassyzdyq jigerimdi qum qylyp otyr.
– Qaraǵym, Imanjúsiptiń ánin bilesiń be?
Óz qulaǵyma ózim senbeı, kózimmen qarakóleńke bólmeniń ishin tinte berdim. Bólmeniń bir buryshynda turǵan kereýet jan bitkendeı syqyrlaı bastady. O toba! Qarakóleńkede baıqaı almappyn. Kereýettiń ústinde aýrý meńdep, ábden álsiregen qart jatyr.
– Balam, bilseń Imanjúsiptiń ánin aıtshy...
Qarttyń qarlyǵyńqy, álsiz úni maǵan ajal aýzynda jatqan jannyń aqyrǵy tilegindeı estildi. Ótinishte óksik bardaı, jalynysh bardaı. Baǵanadan typ-tynysh jatqan ol uzaq býlyǵa jótelip, qınalyp qaldy. Qarııanyń qazdaı shýlaǵan kókirek syrylynan alystan kele jatqan aq jaýyndaı uzaq syrly áńgimeniń saryny estilgendeı. Dáp qazir tilegin oryndasam, dimkás qarttyń keýdesinde berish bop qatqan shemen sher jibip, shertpe kúıdeı shertilip shyp-shyp shyndyq aqtarylardaı. Eń bolmasa, ólmeli shaldyń osy ótinishin ótesem, ózimniń de kóńil túkpirimdegi shıli túıin tarqardaı. Tym bolmasa, kúni boıǵy janymdy jegen kóńilsizdiktiń qaıtarymy bolaryn sezgendeı, naýqas adammen ishteı saýdalasqandy doǵaryp, sanamnyń alys túkpirinen jańǵyryǵyp kele jatqan án shýmaqtaryn tirilte bastadym. Ánshige júz ıis almastan jalǵyz esti qulaq artyq. Osy taqilettes oılarmen arpalysa otyryp, dombyramnyń qulaq kúıin kótere keltirip aldym. Án aıtar kezdegi daǵdyly otyrysyma kóship alǵan soń, Imanjúsiptiń ánin bastap kettim.
Abylaı aspas Arqanyń sary-aı beli,
Qýandyq pen Súıindik jaılaıdy eli.
Qyryq myń jylqy sý ishse laılanbas,
Nııazdyń Aıýlyda Qara-aı kóli.
Men jasymda, jigitter, toptan astym,
Menmensigen talaıdyń kóńilin bastym.
Qasyma ergen jigitterge olja salyp,
Bir túnde segiz qyzdy alyp qashtym.
Eki jaǵy darııanyń qalyń shubar,
Kókmoıynǵa úkilep taqtym tumar.
Bir tústenip attanǵan aýylymnyń,
Qyzdary bolýshy edi maǵan qumar.
Aýrý qarttyń kókirek jara kúrsingeni estildi. Ánniń qalybyna túse almaı jatqanym ózime málim. Dombyramdy kósip-kósip jiberip, ári kettim.
Qysyraqtyń úıiri jıren ala,
Orys, qazaq baılary japty jala.
Ereımendi betke alyp shyqqanymda,
Aldymnan kórinýshi eń Botaqara.
Nem bar edi ıesiz kólge baryp,
Dushpannan kek almadym saıran salyp.
Baramyn ish qusa bop, amal bar ma,
Teńbil kók pen aqsaýyt úıde qalyp.
Kúıgenjardy aýylym janaı qonǵan,
Ákem Qutpan keshegi qandaı bolǵan.
Qazy, qarta jemeıtin qaıran basym,
Túrmeniń qara nany baldaı bolǵan.
Men qalaısha jalǵanǵa turaqtaıyn,
Órt tıip laýlap janǵan quraqtaıyn.
Aýzy túkti kápirdiń talaılaryn,
Baqyrtyp sabaýshy edim laqtaıyn.
– Oı deseńshi, shirkin dúnııa-aı, qaıran Imanjúsip-aı, – degen qartymnyń demikken álsiz, biraq shymyr shyqqan daýsyn qolpashtaý dep uqtym ba, boıymdy qumyrysqa jybyr etkizgendeı jon arqam shymyrlady. Kóz aldym buldyrap, keýdemdi sher qysqandaı. Dombyramdy jigerlene qaǵyp-qaǵyp jiberip, óleńniń kelesi aýzyna kóshkenimde ánniń ishinde júrgenimdi túısindim.
Ishim ólgen, dúnıe-aı qur syrtym saý,
Maǵan deseń kóz jasym jańbyr bop jaý.
Búrkit ustap basyńa bir shyǵaıyn,
Kózime bir kórinshi, Ereımentaý!
Buǵyly men Taǵyly búrkit salǵan,
Uıpalaqtap qyp-qyzyl túlkińdi alǵam.
Esil, Nura, Ereımen, Qaraqoıtas,
Kózimnen bul-bul ushty dúnıe jalǵan.
Qatar qatar órilgen tastaryń-aı
Munarlanyp kóringen bastaryń-aı.
Sol bir jerler esime túsken kezde,
Kózimnen parlap aqqan jastarym-aı.
Asyl tuqym aldyrdym Qyzyljardan,
Óńsheń júırik shal quıryq, qyzyl nardan.
Tań mezgili bolǵanda tas býynyp,
Aýylyna bolystardyń salǵam oıran.
Týmaı jatyp ósh boldy maǵan bolys,
Aýdaryldy sol úshin talaı qonys.
Satyrlatyp sabaýshy em shetterinen,
Mynaý oıaz demeýshi em, mynaý bolys.
Nesibimdi jazypty meniń túzden,
Qoıypty kúder úzip el-jurt bizden.
Qaıran el, oqta-tekke eske tússeń,
Shymyrlap jas shyǵady eki kózden.
Qosh, aman bol, Saryarqa ósken jerim,
Kir jýyp kindigimdi kesken jerim.
Erteli-kesh tartysyp ulyqtarmen,
Shubyrtyp mańdaıymnan aqqan terim.
Kúıgenjarǵa aýylym qona almaıdy,
Keri ketken tirligim ońa almaıdy.
Qyryq myń qatyn qypshaqtan ul týsa da,
Biri de Imanjúsip bola almaıdy, ah-aý-eı, –
dep uzaq aıtylatyn ókinishti, yzaly, kekti, ón boıyn erlik pen batyrlyqtyń rýhy kernegen, qaıǵy men qasiretke toly tolǵaýly ándi baıaýlata bitirdim.
– Rahmet shyraǵym. Bul ándi estimegeli qaı zaman?
Osylaı dedi de ol, únsiz qaldy. Qarttyń kókirek syryly ǵana estilip turǵan tynyshtyqty syrttaǵy borannyń yshqyna soqqan úni bólip tur. Únsizdik tym uzaqqa sozylǵandaı bolyp kórindi me: – Ata, Imanjúsipti kórip pe edińiz? – dedim shydaı almaı.
– Kórgende qandaı!
Qarttyń úni kútpegen jerden saýyǵyp ketkendeı jarqyn shyqty.
– Men Imanjúsiptiń atymen báıgege shapqanmyn.
Túısigimniń aldamaǵanyna táýbe qylyp, demimdi ishime tarttym.
–Jıyrma toǵyzynshy jyly Jańaarqada baılardy kámpeskeleý naýqanynyń aıaqtalý qurmetine arnalǵan úlken toı boldy. Sonda shaptym. Sen óziń qaı jerdiń balasysyń?
– Sol Jańaarqadanmyn...
– Endeshe Qaraýyltóbeni biletin shyǵarsyń Han jolyndaǵy*.
– Bilemin...
Kóz aldyma qıyrshyq tas alý úshin qaza-qaza qos búıirin qorqaý úńgip jegen qoıdyń ólimtigindeı qylyp tastaǵan, at shaptyrym aınalasy qoqys tógetin alańqaıǵa aınalǵan, ábden sıqy ketip shógip, jer betinen óship bara jatqan tozǵan tóbe kele berdi.
*Qaraýyltóbe - Jańaarqa aýdanynyń ortalyǵy Atasý kentiniń batysynda bes–alty shaqyrym qashyqtyqta jatqan shaǵyn tóbe. Osy tóbeniń baýyrymen ótetin kóne zamannan kele jatqan kerýen jolyn halyq «Han joly» dep ataǵan. Tarıhı derekter men halyq jadyndaǵy ańyzdarǵa súıensek, Kókshetaýdan shyqqan Abylaı han Esildi boılap otyryp, Sarysýdy kesip ótip, osy jol arqyly Betpaq dalaǵa ótken. Moıynqum arqyly Talas ózeninmen joǵary órlep, 1767, 1770 jyldary qyrǵyzdarǵa joryq jasaǵanda osy jolmen júrgen.
–Toı sol óziń biletin Qaraýyltóbede ótti. Baıaǵydaı «ishken mas jegen toq» degendeı asta-tók bolmasa da shama sharqynsha dúrildegen mereke boldy. Áke-sheshemnen birdeı aıyrylyp, tuldyr jetimdiktiń taqsyretin tartyp júrgen shaǵym. Janymda jalǵyz inim bar. Úmbet degen tóreniń esiginde júrip kúneltemiz. Tańnyń atysy kúnniń batysy inim ekeýmiz qojamyzdyń otymen kirip kúlimen shyǵamyz. Tıtyqtatqan tul jetimdik bizdi ábden sher kókirek etip tastaǵan. Ómiri qabaǵymyz ashylyp bir kúlmeıtin inim ekeýmizdiń jalǵyz-aq janashyrymyz bar. El Tátkeı qyrǵyz dep ataıtyn bul kisi bizge jamaǵaıyn bolyp keledi. Ekeýmizdiń anda-sanda halimizdi bilip, kórgen saıyn baýyryna basyp basymyzdan sıpaıtyn jan degende jalǵyz týysymyz. Únemi bireýden jylylyq, meıirim tosyp júretin qos jetim ony kórgende bir jasap qalamyz. Áıteýir syrtymyzdan ylǵı qamqor bolyp júredi. Jetim júregimiz odan shynaıy týysqandyqtyń lebin sezemiz. Jalǵyz ǵana jamaǵaıyn týysynan basqa eshkimi joq eki baıǵus osylaısha eptesip-septesip kún kórýshi edik.
Bir táýiri, jamaǵaıynym meni toıdan qaldyrmaıdy. Bálen jerde as beriledi, túgen jerde at shaptyrylady dep estise bolǵany meni Úmbet tóreden qolqalap surap alady da álgi jerge bir-aq tartady. Óıtetin sebebi shabandozdyq ónerim bar. Qaıbir jetiskennen shabandoz boldy deısiń. Qý jetimdikten ǵoı bári. Jylqyshylar úıir ishinen ustap beretin taı, jabaǵyny úıretý balalarǵa taptyrmas ermek. Ásirese ala jazdaı arda emgen asaý taıdy aýyl shetindegi qumaıtqa salyp úıretý sáti qarasıraqtar úshin kádigimgideı zor mereke. Alǵashynda ústine atylyp mingen kózsizderdi asaý taı shyńǵyra týlap, móńkı qarǵyp júrip shetinen jyǵyp tynady. Osydan keıin birinen soń biri topyldaı qulaǵan úıretkishter shý asaýǵa betteı almaı biraz daǵdarady. Bir ýaqta álgi toptyń eresegi, ári eń sotqarlarynyń biri osynyń bárin syrtynan qyzyqtap turǵan meni baıqap qalady:
– Beri kel, eı, jetimek, – deıdi, álgi sotanaq. Baı balasy basynǵysh. Jetim kórse bular tipti qutyryp ketedi. Áı-sháı joq olar meniń qorqyp, qarsylasqanyma qaramastan asaýǵa jarbıta qonjıtady da, segiz órim qamshymen taıdy jambasqa, saýyrǵa shyqpyrta tartady-aı kelip. Tuy etine ay qamshy ótken, onyń ústine áli tyń, bastyqpaǵan asaý taı meni ońaı jyǵady. Basynda men de jyǵylyp baqtym. Tumsyǵymen jer súze, tóbemmen shanshyla, etpetimnen, maı quıryqpen deısiń be, qoıshy áıteýir, ár qulaǵan saıyn túrlinshe túsetin meni mazaq qylǵan nemeler shek-silesi qata kúledi. Mundaıda kózimniń jasyn juta júrip, eregise túsem. Áldeneshe ret asaý taıdyń astynda qaldym. Qabyrǵam synyp, basym da jarylǵan kúnder boldy. Kóp qulaǵannan ba, joq álde jetimdikten kórgen qorlyq, oǵan degen balań júregimdi únemi sherlendirip turatyn óshpendilik, kek sezimderi boıymdy býyp kete bere me, ol arasyn anyq baǵamdaı almaımyn, betim qaıtýdyń ornyna qaıta ójettene, órshelene tústim. Bara-bara asaýdan jyǵylý da, ózimnen jasy úlken sotqarlardyń judyryǵy men taıaǵy endi maǵan batpaıtyndaı, ótpeıtin bolǵandaı. Mundaılarǵa etim ólip ketken men birte-birte naǵyz úıretimpazdyń ózi bolyp aldym. Tipti taı túgili, júgen quryq tımegen shý asaýlardan qoryqpaıtyn kúnge jettim. Endi asaý dese arqam qozyp, bastyqtyrýǵa ózim belsenetin boldym. Aýyl arasyna asaý úıretkish atym shyǵyp, ataǵym da jaıyla bastady. Turǵylastarym arasynda ónerim asqannan ba, shaldýar tentekter de baıaǵydaı betalbaty urynbaıtyn boldy. Bul da bolsa, basymdaǵy aýyrytpashylyǵymdy azyraq jeńildetkendeı, onyń ústine asaý úıretý jetimdik kúıigin basýǵa taptyrmaıtyn amal bolǵandaı. Asaýmen alysqan kúni boıym jeńildep, jetimdik dertinen arylǵandaı bir jasap qalam. Jalshylyqtyń aýyr beınetin arqalaı júrip, anda-sanda buıyratyn asaý úıretý baqytyn bala kóńilim endi jetimdik taqsyretin jeńýdiń joly, jalshylyq qamytynan qutylýdyń áreketi dep túısine bastaǵandaı edi. Sóıtsem osynyń bárin syrtynan baǵyp, baıqap júrgen jamaǵaıynymnyń oıy odan da áride bolyp shyqty. Bir kúni ol meni eki-úsh bolys el bas qosqan kishigirim asqa alyp júrdi. Sirá, at ıesi kúni buryn kelisse kerek, qamqorshymmen biraz keńesken soń, álgi kisi sol óńirge dúbiri endi shyǵa bastaǵan, asa tanylyp top jara qoımaǵan kúligin aldymyzǵa ákep kóldeneń tartty. Boıym tym kishkene meni jamaǵaıynym ózi aıaqtap jiberdi. Sóıtti de júresinen otyra bere, bórkin sheship, moınyna belbeýin saldy. Júzin qubylaǵa burǵan kúıi kózi jasaýraı, daýsy dirildeı otyryp tilek tilep, duǵa qaıyrdy. Azdan soń, at aıdaýshylar aýyzdyǵymen alysqan óńkeı sańlaqty aldaryna salyp aıdap bara jatty.
Sol asta alǵash ret jolym bolyp, baǵym jandy. Keıin bilsem men minip shapqan Toqa* Birgebaıdyń qyzylynyń tuqymy eken. Meıizdeı jaraǵan, aıtýly júıriktiń násili bul joly bar attan oza shaýyp, máreden synaptaı syrǵyp óte shyqty. Astyń bas báıgesin ıelengen at ıesiniń qýanyshyn kórseń. Shek joq edi-aý. Qaıta-qaıta qushaqtap betimnen súıgen ol qaıtar sátte aldymyzda úsh-tórt usaq tuıaq salyp berdi.
Sodan bastaldy bári. Jaz shyqsa boldy, jamaǵaıynym ekeýmiz as pen toı ańdımyz. At báıgesinen túsken azyn aýlaq paıda inim ekeýmizdiń kádemizge jaratylady. Shapqan atym ozyp kelip, júldege ilinse bolǵany Tátkeı aǵam at ıesinen esebin taýyp taqym aqymdy alady. At ıeleri kóp jaǵdaıda óz yqylastarymen beredi. Óz erkimen bergenderi oǵan da jaqsy. Mundaıda yń-shyńsyz úıge qaıtamyz. Keıde keıbir qaraý atseıistermen tájikelesýge týra keledi. Ondaıda isti urys-kerissiz sheshýge kúsh salady. Eger istiń sońy daýǵa ulassa, onda onyń basty qarýy meniń jetimdigim. Boıymdaǵy bas kemshiligim tarazyǵa tartylǵanda, bezben basy maǵan aýyp shyǵa keledi. Daý birden tyıylyp, sharýa árkez ekeýmizdiń úlesimizge sheshiledi. Ol zamanda jetimniń aqysyn jegen degen jaman ataq. Kim de bolsa, osy ataqqa iligip ketem be dep qorqady. Jamaǵaıynym kúni buryn atbegilermen kelisip alýǵa tyrysyp baǵady. Eshkimmen kelise almaǵan jaǵdaıda báıge alańyna burynyraq baryp alyp, meni erte júre jar salady.
Sol kúni aýyldan tań syz bere shyǵyp, Qaraýyltóbege erterek jetip aldyq. Báıge attarynyń ortasyna kirip alǵan ol aıǵaılap keledi: «Atqa shabar bala bar, atqa shabar bala bar. Atseıister balany, Menen kelip qalap al». Ol óńeshin jyrta aıǵaılaıdy. Biraq eshkim bizge moınyn burar emes. Atbegiler attarymen áýre. Suq kózderden seskene me, shamalary kelgenshe boılaryn jyraq ustap, júırikterin jetektep at aıdaýshynyń daýsy jetedi-aý degen jerge deıin aýlaqtap, uzap ketken.
Kún túske tyrmysty. At aıdaıtyn sát jaqyndaǵan saıyn jamaǵaıyn týysym tyqyrshı bastady. Endi qaıtsin? Báıge saıyn meni atqa shaptyryp, azyn-aýlaq pul tabýshy edi. Qudaı búgin onysyn da kópsingendeı. «Atqa shabar bala bar, Atqa shabar bala bar...» dep aıǵaılaıdy janashyrym. Daýysynda úmit bar. Aqyry sharshady bilem, kózimen kóleńke izdedi. Sonan soń qańtarýly turǵan arbanyń kóleńkesine otyra ketti. Sostıyp turyp qalǵan maǵan da otyr dep ym qaqty. Kózimniń astymen jamaǵaıynyma qarap qoıam. Ony da tirshilik qajytqany seziledi. Kún qaqty júzindegi ájimderi tereńdep, murny salbyrap, qabaǵy tómen túsip ketken. Joly bolmaǵanyna qynjylyp otyr. Ulan-asyr toıdyń túk qyzyǵy qalmaǵandaı. Osynyń bárine ózimdi jazǵyryp, talaısyz taǵdyryma nalydym.
* Arǵynnyń Qýandyq taıpasynyń taraıtyn rý aty
Áldeqashan súıegi qýrap qalǵan áke-sheshemdi esime aldym. Anamnyń meıirimge toly júzin, shýaqty alaqanyn saǵyndym. «Qulynym» dep erkeletken úni qulaǵyma kelgendeı. Kómeıime ay óksiktiń kermek dámi keldi. Ata-anama ishteı shaǵynyp, qamyǵyp otyra berer me edim.
– Imanjúsip, Imanjúsip kepti, Imanjúsip kele jatyr! – degen daýystar shyǵyp, atyp-atyp turdyq. Eldiń nazary Qaraýyl tóbeniń ońtústik betkeıine aýǵan. Kele jatqan eki attynyń aınalasy qalyń el. Tóbe basyna qaraı tolqyǵan jurttyń ishine biz de kelip sińe berdik.
– Iapyrmaı, mynaý Imanjúsip pe eı?
– Bul qaıdan júr?
– Anaý jyldary Syrǵa kóship ketti dep edi.
– Betpaqtyń shólinde úkimetten jasyrynyp qashyp júr dep estip edik.
– Kir jýyp, kindik kesken jerin saǵynyp kelgen ǵoı.
– E shirkin dúnıe! «Er týǵan jerine, ıt toıǵan jerine» degen osy da.
Tolqyǵan qaraqurym el tóbe basyna jınaldy. Ortada – Imanjúsip. Bireýlermen qysqa-qysqa tildesip qoıady.
– Aý halaıyq! Imekeń sóılesin. Lebizin tyńdaıyq, – desip jatyr jurt.
– Ýa halqym! – degen Imanjúsiptiń daýsy sańq etti. Jym-jyrt tynyshtyq ornaı qaldy. – Men alystan, Syr elinen kele jatyrmyn. Moınymda eldiń amanaty bar. Áıtse de ózderińe degen saǵynyshymdy sózben aıtyp jetkize alarmyn be eken... Imanjúsiptiń daýsy dirildep ketkendeı boldy.
– Alda sabazym-aı!
– Endi qaıtsyn.
– Azamatym-aı, batyrym-aı!
– O, el men erge opa bermegen sum zaman.
El dúrligisip teńselip ketti.
– Toıyńnyń ústinen tústim týǵan el. Sharýamdy aıtyp shyryqtaryńdy buzbaıyn. Odan da qyzyqtaryńdy kóbeıtkenim bolsyn. Arqanyń toıynda atym shappaǵaly qaı zaman. Qostym tory arǵymaǵymdy báıgeńe, – dep jelpine sóılegende el gýlesip qostaı ketti.
– Aǵaıyn, – dedi Imanjúsip halyq tynys alǵan sátte. Aralaryńda báıgege shabar bala bar ma? Dáýlethanym atqa... degenshe bolǵan joq, jan daýysy shyqqan jamaǵaıynym: «Imeke, bar bala, mende bar» – dep, aldyndaǵy adamdardy qaǵa-maǵa meni Imanjúsipke qaraı súıreı jóneldi. Osy kezde at aıdaýshylardyń «atshabarlaǵan» ay daýystary qatar shyǵyp, qujynyǵan jurtshylyq tik kóterile Qaraýyltóbeniń qaraqshy tigilgen shyǵys betkeıine jóńkile jóneldi.
Imanjúsip bizdi ońasha alyp shyqty. Maǵan uzaq synaı qarap turdy. Baǵanadan beri qalyń jurtshylyqtyń arasynan anyqtap kóre almaǵan edim. Bajaılap qaraýdyń sáti endi túskendeı. Jas shamasy alpystan mol asyp, jetpisti qýsyryp qalǵanyna qaramastan baıaǵynyń batyryndaı eńseli, bıik. Alyp bitken som tulǵasynyń bitimi erekshe. Ash arystan keýdeli. Keń jazyq mańdaıly. Qasqyr qabaǵynyń astyna shúńirektene bitken kózderi kisige tik, shúıile qaraǵanda óńmenińnen ótip ketedi eken. Tik qyr muryndy. Shalǵysy shıratylǵan murtyna aq kirip, uzynsha seldir saqaly býyryl tarta bastaǵan. Ústine jeńil shapan, tik jaǵa, zerli aq kóılek kıipti. Basynda pushpaq taqııa. Beline kúmis kiseli jalpaq qaıys belbeý tartqan. Aıaǵynda qısyq taban ámirqan etik. Qolynda segiz tutam seri qamshysy. Janyndaǵy boıy ózine jeteqabyl jigit balasy Dáýlethan bolyp shyqty. Jasy otyzdardyń shamasynda. Ákesine qatty uqsaǵanymen óńi qara-qońyr. Eshteńemen isi joqtaı, tomsaraıǵan kúıi eki kózin bir núkteden aıyrmaı, shette ún-túnsiz tur. Áý bastan sózge joq adam tárizdi.
– Balańyzdyń súıegi tym usaq eken. Túrine qarasań toǵyzǵa da tolmaǵan sııaqty. Uzaq shabysta taqymy talyp, qulap qalyp jazym bolyp júrmeı me, – dep qaýip bildire sóılegen Imanjúsip – Buryn báıgege shaýyp pa eń? – dep maǵan jylyushyraı qarady.
– Iá, – dep basymdy ızegenshe bolǵan joq, jamaǵaıyn týysym jalma jan:
– O ne degenińiz, Imeke!? Osy óńirdegi ótip jatqan talaı báıgeniń aldyn bermeı júrgen bala bul. Kelisti at bolsa boldy, Imeke. Baby kelisken talaı júıriktiń baǵyn jandyrdy bu jigit. Qaraldysy kishkentaı endi. Kózin ashqaly kórip kele jatqany jetimdik bolǵan soń, qaıtsin endi, kókke jarymaǵan kópeı qozydaı qortyq bop qaldy. Eshteńe etpeıdi. Qaıta qysylyp óskenderden er jete kele myqty jigit shyǵady deýshi edi, úlkender. Áıtpese, jasy bıyl on tórtke shyǵady. Menen basqa eshkimi joq beıshara balanyń. Osylaı ala jazdaı as pen toıǵa alyp júrip báıgege shaptyram. Sóıtip nesibesin aıyrtamyn elden. Basqa amalym joq. Qoı baqtyryp, kóten jegizetin baılardyń jaıyn ózińiz bilesiz... Ne bolǵanyn... Al endi, taqymy talady dep qoryqpańyz. Naǵyz jel taqym, siri sıraqtyń ózi. Tek taralǵysyn shaqtap tartyp berseńiz boldy, Imeke.
Sambyrlap sóılegen jamaǵaıynym áreń degende toqtap, ne der eken degendeı Imanjúsiptiń aýzyn baqty.
– Bopty, – dedi Imanjúsip. Sóıtti de meni ilip alyp tory arǵymaqtyń arqasyna tymaqsha atyp jiberdi. Qurandy erge qaqqan qazyqsha baryp qadalǵan maǵan rıza boldy-aý deımin, toryny sýlyǵynan jetektegen kúıi at aıdaýshylardyń tusyna kelgenshe til qatqan joq. Baıqaımyn, Imanjúsip jınalǵan júırikterdi júre synap keledi. Kenet kózi shetteý turǵan shunaq qulaq qos bedeýge tústi. Biri – kók shunaq, biri – tory shunaq – burynnan biletin júırikterim. Aralbaı* Muqajan degenniń kúlikteri. Eki úsh jyldan beri alys-jaqynnan báıgi alyp kelip júrgen aıtýly jylqylar. Imanjúsip taqala baryp toqtap, qos bedeýdiń tula boıyn ótkir janarymen jiti tintip shyqty. Sonan soń júre sóılep, sózin sabaqtady:
– Mine, tory arǵymaqpen egeske túsetin osy qý shunaqtar. Qalǵan attan sonsha qaýip joq. At aıdaýshy attardy tizgende jel jaǵyn ala turýǵa tyrys. .*Arǵynnyń Qýandyq taıpasynan taraıtyn rý aty
Alǵashqy sátte barlyǵy jel jaǵyn ala shabýǵa umtylar. Sen de jel jaǵyn mol qamtı shap. Eshteńe etpeıdi. Jer shańdaq, kórip tursyń. Tory shań súımeıtin janýar. Tek shańǵa kómip alma. Á degende attyń sýyrylyp alǵa shyǵýyna múmkindik ber. Basqalarynan oq boıy uzap alǵan soń baryp tizgindi sál tejeı tartyp otyrarsyń. Eki shunaq jol ortaǵa deıin tistese shaýyp, toryǵa biraz qysym kórseter. Sodan keıingige olardyń baby kelgenimen, qarymy jetpes. Sonaý saǵymdana munartqan kezeń joldyń qaq jartysy. Sol kezeńge kelgende atqa erik ber. Baıqa, kóp qamshylap jibermegiń. Tek tizgindi jibergen sátte, bir-eki ret saýyrlata kómip-kómip jiber. Sodan keıin sıpaı qamshylap otyrarsyń, –dep attyń baby men shabar joldy muqııat pysyqtap jatqan Imanjúsiptiń sózin:
– Assalaýmaǵaleıkúm, Iman aǵa, at báıgeli bolsyn! – degen bir top attyly jigitterdiń úni bólip jiberdi. Attarynan aýnaı túsken olar japyrlasa kelip sálem berip jatyr.
–Ýaǵaleıkúmissalam batyrlar, aıtqandaryń kelsin!
– Ǵafý etińiz aǵa, suraýǵa ruqsat berińiz.
– Ruqsat! Ne bilgileriń keledi, jandarym?
– Eldiń aýzynda sizdiń atyńyzdyń áńgimesi, aǵa, halyq san-saqqa júgirtedi. Sony óz aýzyńyzdan estıik dep edik. Tory arǵymaǵyńyz qaı jylqynyń tuqymynan?
Imanjúsip sál oılanyp qaldy. Áńgimege zaýqy soqpaı turǵany anyq. Biraq jastardyń meselin qaıtarǵandy jón kórmegendeı:
– Esenkeldi jylqysynyń tuqymy, – dep qysqa jaýap berdi. Kelgenderdiń kósemi atqumar, ańkóstigimen aty shyǵyp qalǵan Kentaı esimdi jigit edi:
– Imeke, qalaı oılaısyz, tory arǵymaq búgin top jara ma, – dep tótesinen bir-aq ketti. Saýaldyń batyrǵa unamaǵany jabyrqaı túsken júzinen kórinip tur:
– Qaıdan bileıin, Arqanyń qý tuıaǵynyń qandaı óner shyǵararyn, – degen Imanjúsip bar zeıinin tas laqtyrym jerde turǵan qos bedeýge tikti. At ıesiniń eki-ushty jaýaby men keıisti úninen ózderiniń qıys ketkenderin sezgen jastar yńǵaısyzdana qoshtasyp, jóneı berdi.
Kóp kúttirmeı at aıdaýǵa belgi berildi. Júzinde salqyn sabyr bar Imanjúsip taralǵymdy shaqtady. Tós aıyldy bosatyp baryp, qaıta tarta bergeni sol edi, o, shirkin, sum dúnıe, áli kúnge deıin kóz aldymnan ketpeıdi, baǵanadan beri uly dúbirdi ishteı sezip, sulyq turǵan tory arǵymaqtyń ishin tartqany. Bundaıdy qoısańshy, endi. Tap bir adamsha kúrsingendeı qos búıirin kere sumdyq ún shyǵardy.
– Qoı, qoı, janýar! Onyń ne jaman sumdyq bastap, – dep áp-sátte
degbirinen aıyrylǵan Imanjúsip tós aıyl men shap aıyldy jyldamdata tartyp kep, atynyń kózin súrtip, moınynan qushaqtady. – Syn sátte sóıte me eken janýarym-aý.
Úninde abyrjý bar. Ishteı kúbirlep duǵa oqydy. Bárimiz bet sıpadyq.
– Al, joldaryń bolsyn, – dep Imanjúsip balasy ekeýi shoshaıyp qala
berdi.
2
Birde saý aıańmen, birese aqsaı jelgen qalyń atty Imanaq taýynyń tústik betkeıin oraı ozyp baryp, kómbe belgilengen Qaraýyltóbeden qyryq
shaqyrymdaı qashyqtyqtaǵy Shotan degen ózenniń Sarysýǵa quıar tusyna besin aýa jettik. Kele sala at aıdaýshylar barlyǵymyzdy tyrna qatar sapqa tizdi. Ábden báıgege shaýyp syralǵy bolyp alǵan bala da, at ta aıdaýshynyń aýzynan shyǵar jalǵyz aýyz sózdi kútip turmyz. Tyqyrshyǵan keıbir attar aýyzdyǵymen alysyp, qoldy-aıaqqa turar emes. Baǵana Imanjúsip ústine tymaqsha atyp jibergennen beri torynyń syryn alýǵa tyrysýdamyn. Ol basqa júırikterdeı emes, typyrshymaı jaıbyraqat tur. Biraq ishteı shıryǵyp turǵany aınalasyna jiti kóz tastaǵanynan ańǵarylady. Toryarǵymaq asa iri jylqy eken. Týra órkeshsiz túıedeı dese de bolady. Etsiz basy kez jarymǵa jýyq, qamys qulaq, shor qabaq, teke tanaý, bulan moıyn, qulan jal, qaqpadaı keń omyraýly, serbek qabyrǵa, taqtaıdaı jazyq jaýyryny etsiz bitken. Qoltyraýyn qoltyq, tazy shyntaq, ıt jilinshik, dombaı tuıaq, qaqpan bel, sadaq san, atan jilik, barys tirsek Toryarǵymaqtyń jaratylysy shynynda da erekshe. Sýyndaı sulý jaralǵan janýar osyndaǵy bar júırikten daralana, aıdyndana kórinedi.
–Al tartyńdar!
At aıdaýshynyń qolyndaǵy qyzyl jalaýsha sermelip qaldy. Osy sátti saryla kútip, áreń shydap turǵan kil júırik jeldi kúngi órtteı lap ete qaldy. Tarlandardyń tuıaǵy dalany dúbirge toltyryp júre berdi. Birden jel jaǵyn ala bergen oıymdy tory da túsingendeı alǵashqy bette-aq qaryshtaı, qushyrlana shaýyp, basqalardan oq boıy uzaı tústi. Ytyryla jónelgende qaýlaı shapqan qalyń qylquıryq birte-birte shabystaryn túzeýge kóshti. Mundaıda bári báıgeden dámeli. At ta, ústindegi bala da, anaý tóbe basynda ıirilip turǵan at ıeleri de. At báıgesi adam men jylqy boıyndaǵy bar qabilettiń synǵa túser shaǵy. Sál qatelikke urynsań boldy, báıgeniń aýyly alystady deı ber. Ańdysa, arbasa shabýmen arada sút pisirim ýaqyt ótti. Artymdaǵy qalyń nópirdiń qysymyn jan-tánimmen sezip kelemin. Bundaıda júıkeń syr bermeýi kerek. Bul aıtýǵa ǵana ońaı. Degbirsizdenip kele jatqan basym toryǵa qamshyny sıpaı basyńqyrap jiberip edim, esti janýar qamys qulaqtaryn jymqyra qaıshylady. Bul qamshyńnyń qajet emes degeni. Torynyń bergen belgisi dátke qýat bolǵandaı, jan-jaǵyma bajaılaı qaraýǵa shamam jetti. Shynynda da qobaljıtyndaı eshteńe joqtaı. Sońyma bir qaraǵanda ańǵarǵanym basqa attardan áýdemjer shamasynda uzaı túsippiz. Baǵanadaı emes, júırikterdiń ara jigi aıqyndalyp, báıgeden úmittiler aldyńǵy lekke tutasa bastapty. Ásirese Imanjúsip saqtandyrǵan qos shunaqtyń tuıaq tastasy eresen. Ózgelerden oq boıy oza shapqan qos sańlaq bir-birinen arqan boıy qashyqtyqta kósile shaýyp keledi eken. Odan sál qalybek* Balabektiń Qaraqasqa aıǵyry tópep keledi. Boıymdy taǵy da jeńil úreı bıleı bastaǵanyn sezdim. Artymdaǵy eki sáıgúlik óndirte shaýyp qýyp jetetindeı kórinip ketti. Sál tebine túsip, bar zeıinimdi toryǵa tiktim. Janýar meni bılegen sál senimsizdiktiń ózin sezip qoıǵandaı, kósile túsip, birazdan soń, tipti surapyl shabysqa aýysa bastady. Júıriktiń qulaǵyn bizdeı qadaǵanyn shyn shabysqa kóshkeni dep uq. Sóıtsem qatelessem kerek. Naǵyz ónerdi qos shunaq bastapty. Ekeýi de tap bir jyn qaqqandaı, joıqyn shabysqa shyǵypty. Áne-mine, degenshe úzeńgi qaǵystyrýǵa kelip qalardaı.
Qos shunaq jaratylysy bólek, erekshe tuqym edi. Qoıan jon, qudyr bel, bóken but, qoı moıyn, kerik bas, túlki tós dene turqy alqam-salqam kelgen bul janýarlardyń qulaqtarynyń shunaqtyǵy da shyn júıriktiń el tanymyndaǵy sıpatyna kereǵar-dy. Qazir de qos shunaq tazydan qashqan qoıandaı bolat tuıaqtaryn baýyrynda lypyldatyp zyrqyrap-aq keledi.
Arada shaı qaınatym ýaqyt ótpeı jatyp, qos shunaq toryarǵymaqpen quıryq tistesti. Qajasa shapqan úsh júırik uzaq salǵylasty. Aqyry ókteı shapqan qý shunaqtar toryarǵymaqty qos búıirden qysýǵa kóshti. Ústindegi balalar da naǵyz kánigi shabandozdar eken: meni mystarymen basqylary kele me, qyshqyra qıqýlasa dóń aıbat jasasyp, ses kórsete, qamshylaryn bezesip qoıady. Solardan yqqanym ba, álde shynynda da qobaljıyn dedim be, álde sońymyzdaǵy attardyń jaıyn bilgim kelgeni me, taqymymdy qysa túsken kúıi, attyń jalyn qusha eńkeıe bere, buryla túsip artyma qaradym. Kózim birden sadaq tartym jerde kele jatqan Qaraqasqa aıǵyrǵa tústi. Qalǵan attar odan kóp keıindep qalypty. Qaraqasqa talaı dýdy kórgen óren júıriktiń biri edi. Kúshin keıinge saqtap tyń kele jatqandaı. Ústindegi shabandozy osyny sezip kele me, tizgindi jiberip qamshyny basyńqyrap jiberip edi, Qaraqasqa tipti tútep, zymyryqtap ketti. Quıǵyta shaýyp, áni-mine degenshe aldyńǵy úsh atty áp-sátte qýyp jetti. Osylaısha uıysa, bir-birine baılana shapqan tórt dúldúl baǵana Imanjúsip attyń basyn qoıa ber deıtin kezeńnen de óte shyqty. Eki shunaq entelese shaýyp, qos búıirden qansha qysqanymen, talaı súrgindi kórgen jaýgershiliktiń aty emes pe, Toryarǵymaq syr aldyrar bolmady. Baqtalastarynyń tórt tuıaǵyn teń tastap, yrǵaqty shabysynan jańylmaýy qos shunaqqa ońaı soqpaǵany sezilip keledi. Ol azdaı araǵa Qaraqasqanyń kelip kıligýi ekeýiniń jaǵdaıyn aýyrlata bastaǵandaı. Janýar Qaraqasqa da Toryarǵymaq sekildi esik pen tórdeı iri jylqy edi. Qýyp jetkeni azdaı, ol endi ilgerleı bastady. Amaly quryǵan qos shunaqtyń biri torydan irgesin sógip, Qaraqasqanyń sońynan saldy. Naǵyz jan alysyp jan berisken alapat shabystyń shaǵy týǵanyn julyn-júıesimen sezgen toryarǵymaq tizgin súze, aýyzdyǵyn qarsh-qarsh shaınap jiberdi. Buǵan deıin atymnyń basyn aýyzdyqqa súıeı shapqan men de yrǵyn shabystyń shyrqaý
.*Arǵynnyń Qýandyq taıpasynan taraıtyn rý aty
tusyna kelip qalǵanyn ańǵaryp, torynyń basyn qoıa bere, saýyrlata qamshy bastym. Basynda toryarǵymaqtan súıemdep qana ázerlep uzaǵan úsh júırik te baıqaımyn, qara úzip kete almady. Araqashyqtyq oq jeter jerge deıin uzara tústi de, qaıta qysqara bastady. Toryarǵymaq ash kúzenshe búgildi. Qos shunaq kıikshe quldyrań qaqty. Qaraqasqa qulansha saýyldady. Osylaısha irkes-tirkes, birin-biri býa, qýzaı shapqan attar taǵy da bes-alty shaqyrymdy artqa tastady. Aqyry árqaısysy túrlinshe shabys tógip, taqtaıdaı jazyqtyń tósin bolat tuıaqtarymen dýyldata qýyryp, dombyra dalanyń shanaǵynan dúbirli kúı seldetken tórt tulpardyń arasyndaǵy básekeniń túbi kórinýge aınaldy. Ár júıriktiń óz áni bolady, shyraǵym. Ol baby men baǵy kelisken qas júıriktiń báıgeden kele jatqan saltanatynda shyrqaıtyn shabys áni. Toryarǵymaq úshin sol uly sát endi týyp edi. Shyrqaı shapqan Toryarǵymaq áýeli qos shunaqty qýyp jetti. Álginde ǵana keń dúnıeni tuıaqtaryna úıirgen qos dúldúldiń qarqyndap qalǵany bilinip keledi. Terge shomyla lyqqan júırikter yshqynyp-aq baqqanymen Toryarǵymaqtyń údeı shapqan shabysyna shydas bere almady. Qos shunaqty janaı ótip uzaı bergen Toryarǵymaq sol ekpinmen Qaraqasqaǵa tónip kep qaldy. Aq kóbikke oranǵan Qaraqasqada da baǵanaǵydaı dúleı shabys joq. Janýardyń eti oıazdaý edi. Ózi júırik onyń ústine áldi aıǵyrdy Balabek urpaqtary keıde kókparǵa da salyp jiberetin. Endi, mine, sol eserliktiń taqsyretin Qaraqasqa tartyp-aq keledi. Býyndary bosap, aıaqtarynan ál kete bastaǵan Qaraqasqanyń qasynan Toryarǵymaq gýlep óte bergende baıǵus janýar baryn salyp-aq baqty, biraq qaýmeti qaıtyp, kúshi sarqylǵan at serpile shaba almady; boldyra bastaǵan, áli quryǵan ol tekirekteı shaýyp qala berdi.
Jeke dara qara úzip shyqqan Toryarǵymaq tuıaqtarynan jeńis kúıin tógip kele jatty. Meniń de kóńilim shat edi. Arttaǵy attardyń endi qýyp jete almasyn sezgen meniń baqyttan basym aınalǵandaı edi. Báıgeniń qol sozym jerde ekenin jan-tánimmen uqqan sáttiń lázzaty qanymdy qozdyryp, boıymdy elirtten men márege qaraı arshyndaı shapqan attyń ústinen asqaqtaı bir qaradym. Sol-aq eken, endi sálden soń qujynaǵan qalyń eldiń aldynan Toryarǵymaqty jaınaqtata shaýyp ótetinime degen bek senimdilik boıymdy bılep bara jatqanyn sezdim. Sanamda bir saltanat kúıi jarq etip oınaǵandaı boldy. Tipti kóz aldyma jamaǵaıynymnyń aldymnan júgire, jylap shyǵyp attan túsirip alyp jatqan sáti, jan-jaǵyna masaıraı qaraǵan qýanyshty júzi eles berip ótti. Qudaı-aý nege óıttim sonda? Jeńiske jetpeı jatyp qýanýǵa bolmaıdy eken ǵoı? Bolar sumdyqtan beıhabar, bar zeıini ýysyndaǵy jeńisinde, esi ketip, sanasy tumandaǵan men beıbaq Qaraýyl tóbe basynda kútip turǵan bar qyzyqtyń belinen oısha kókteı ótip, kóńilimniń kók dónenine qamshy basyp, Úmbet tóreniń aýylyna shaýyp kirdim. Kóz aldymda keregesine kilem tutqan, shańyraǵynan jibek úzigi tógilgen aqboz úıdiń tórinde, aldarynda sapyrýly sary qymyz, jamaǵaıynymnyń áńgimesine bar yqylasymmen uıyp otyrǵan Úmbet tóre kele berdi. Jamaǵaıynym atymyz báıgeden kelse boldy, birden meni ertip, Úmbet tórege sálem berýge baratyn. Úmbet tóre kókiregi oıaý, kósheli adam edi. Eski ańyz, sheshen sóz, el ishiniń júırik aty, qyran qusy, ushqyr tazysy jaıly áńgime dese boldy, bar dúnıeni umytyp, ishken asyn jerge qoıatyn. Búgin sondaı sátti kesher kún edi. Jamaǵaıynym shoqsha saqalyn bir sıpap qoıyp, qolyn birese sermeı, birese erbeńdete áńgimeniń maıyn tamyzýda. Jańa ǵana úıme tabaq et jep, tórt-bes aıaq sary qymyzdan tóńkerip alǵan jamaǵaıynymnyń jaǵasy jaılaýda; áńgimeni jaınatyp otyr. Áserli áńgime yrqyn bılegen Úmbet tóre oǵan yrzashylyq peıilmen jadyraı, meıirlene qarap alyp, syrly aıaqpen shúpildeı kelip qalǵan bapty qymyzdy óz qolymen usynar edi. Jamaǵaıynym bul qurmettke rıza bolǵan pishin bildirip, tóre bergen aıaqty aıalaı ustap, kózin syǵyraıta jumǵan bolyp, bal qymyzdy asyqpaı uzaq jutqan kúıi, kelesi bir áńgimeniń sorabyn ishteı qýalap, eske túsirgen oqıǵasyn júıelep otyrǵandaı raı tanytar edi. Áńgimeshi osylaısha tynys alǵan sátte baǵanadan beri qaı-qaıdaǵysy oıyna túsip, qııaly sharyqtap otyrǵan Úmbet tóre de qolyna qý moıyn dombyrasyn alyp, qulaq kúıin keltire bastar edi. Jasynda ataqty kúıshi Saıdaly Sary Toqaǵa serik bolyp, serilik qurǵan ol, shyn máninde dáýlesker kúıshi bolatyn. Dombyrasyn uzaq burap keltirgen soń, Úmbet tóre bappen áńgime bastar edi. Eldiń bári endi tóreniń aýzyn baǵýǵa kóshedi.
– Saıdaly Sary Toqaǵa Táńir ónerdi úıip-tógip bergenimen, dáýlet jaǵynan Qudaı qysqan jan edi. Jalqy úıir jylqysynyń quty jaly omyraýyna tógilgen Bozaıǵyr-dy. Bir jyly Arqada qys qatty bolyp, eldi jut jaılady. Qalyń túsken qardyń ústinen qys ortasy aýmaı jatyp jańbyr jaýyp, onyń sońynan ile aıaz uryp, jer beti kók aına muzdyń qursaýynda qaldy. Qar tebe almaı qalǵan qalyń jylqy aınaldyrǵan az kún ishinde qynadaı qyryldy. Myńdy aıdaǵan baılar noqtasyn ustap qaldy. Totańnyń jalǵyz úıir jylqysy sol jutta izim-qaıym joǵaldy. Kórdim, bildim degen jan bolsaıshy. Aq qar, kók muzda zym-zııa joǵalǵan jylqyny Totań boranda yǵyp ketip qyryldyǵa joryǵan da qoıǵan. Jut jaılaǵan qystyń sońynan kógi qalyń jaz kelmeı me? Totań da jaılaýǵa kóship, aýyr juttan endi esin jıǵandaı bolyp jatqan shaǵy eken. Bir kúni tús áletinde úıinde nasybaı úgip otyrsa, dál qulaǵynyń túbinen Bozaıǵyr kisinep qoıa beripti. Óz qulaǵyna ózi senbeı Totań tyń tyńdaıdy. Taǵy da kúldir-kúldir kisines. Bul joly Bozaıǵyrynyń daýysyn jazbaı tanyǵan kúıshi súrine, qabyna dalaǵa júgirip shyǵady. Qarasa, o, ǵajap! Bozaıǵyr úıirin aman-esen ertip kelip tur deıdi. Mama bıelerdiń janynda qaraqulaqtanyp qalǵan qulyndar shińgir-shińgir kisinep, quldyrań qaǵyp júr deıdi. Bozaıǵyr bolsa, Totańa qaraı aıańdaı basyp kelip, jaqyndaı bere qolqasy aqtarylardaı bolyp, shyrqyraı bir kisinepti. Til joq qoı jaryqtyq jylqyda! Áıtpese sumdyq qoı. Kórgen beıneti men azabyn bir kisinep baıan etken Bozaıǵyr ıesiniń ıyǵyna ıegin asyp, turyp qalypty. Kózinen jasy parlaǵan Totań Bozaıǵyrdyń moınynan qushaqtap adamsha kórisipti. Sondaǵy shyǵarǵan kúıi ǵoı Totańnyń. Úmbet tóre áńgimesin aıaqtaı bere, qulaq kúıi kelip, babyna kelgen baýyry jumsaq dombyrany bir jeldirtip alady da «Bozaıǵyrdy» bastap ketedi. Á degende jer kókti kóshirip jibererdeı bezekteı bastalǵan saryndy kúı áńgime tyńdap salbyrap otyrǵan jurtty birden surapyl borany azynaı soqqan aqtútek álemge kirgizip jiberer edi. Minekı, Bozaıǵyr at qulaǵy kórinbes boranda úıirin aınala shaýyp júr. Shashalaryn muz qıyp, qar tebe almaı, ashtyqtan qos búıirleri qabysyp, ábden álsiregen kúltejaldylardy myna muz japqan qý medıen daladan aman esen alyp shyǵý mindeti túısigine tynym bermegen janýar úıirin tústikke qaraı tyqsyryp keledi. Ánekı toptyń aldynda qasat qardy keýdesimen buzyp, kemedeı jaryp kele jatqan kúreń bıe áli quryp turyp qaldy. Úıir sońynda qalǵan taı-jabaǵyǵa qaraılap júrgen Bozaıǵyr qaıtadan kúreń bıe toqtaǵan tusty ózi baryp talqan qylyp úıirdi keń jazyqqa bastap shyqty. Endi bir kúndik jer shydasa shirkin, tústik ólkeniń jumsaq raıly qysyna iligip keter edi. Sóıtkenshe bolǵan joq qulaǵyna kóp bóriniń ulyǵan úni kelip jetti. Kóp uzamaı kókjaldar da kórinis berdi. Arlany bastap, qanshyǵy qostaǵan ash qasqyrlar tus-tustan andyzdaı tıdi. Bozaıǵyr úıirin shoqtaı ıirip alyp, tyqsyra qýa jónelmekshi edi. Biraq qaljyraǵan úıirmen qalyń qasqyrdan qashyp qutyla almaıtynyn túısingen Bozaıǵyr kóp bóriniń aldynan oıqastaı shyǵyp, kókshýlandardy ashyq aıqasqa shaqyrǵandaı arqyraı kisinedi. Osy sát aıǵyrdyń kisinegeninen shoshynǵandaı bir sát esimdi jıyp jan-jaǵyma qaraımyn. Kózim birden jamaǵaıynyma túsedi. Qýqyl tartqan beti álemtapyryq bolyp ketken ol kúıshi aldynda dáp bir túlki tap bergen kójekteı bir ýys bolyp qalypty. Nazarymdy qorqaqtaı qydyrtyp, qabaq astymen Úmbet tórege qaraımyn. Ústel ústinde tolqı janǵan ondyq shamnyń sáýlesinen Úmbet tóreniń júzi alýan reńkpen qubylady. Býyrqanyp alǵan ol qý moıyn dombyrasymen tutasyp ketkendeı, kúıdi josyta tógip otyr. Qydyryp kele jatqan kózimniń quıryǵy bosaǵa jaqta jatqan saryqasqa tazyǵa kidiredi. Esti ıt ıesiniń keship otyrǵan kúıine aıanysh bildirgendeı, muńly kózimen oǵan jaýtańdaı qarap jatyr. Tazynyń onsyz da qyzǵylt kózderi sham jaryǵymen jalqyndana shaǵylysady. Úmbet tóre kúıdiń orta tusyna kelgende astyńǵy ishekti qymtaı shertip birýaq otyrady; sonan soń kilt serpilip, ári qaraı jóneledi. Bebeýlegen kúı birden tuńǵıyq ıirimine tartyp áketip, áp-sátte tistiler men tuıaqtylar aıqasy qyzǵan maıdan dalasynan biraq shyǵarady. Mine, Bozaıǵyr qaýmalaǵan ash qasqyrlardyń ortasynda qaldy. Taıynshadaı arlan qapysyn tapsa, Bozaıǵyrdyń shabyn jaryp jibermek. Úıir basshysy tiri turǵanda úıirden qotyr taı ala almaıtynyn biletin qanshyq qasqyr da janushyra qımyldap, ala jazdaı baýlyǵan bóltirikterin Bozaıǵyrǵa jaýyp júr. Qalyń qarǵa qamaı shabýyldaǵan ash bóriler qapysyn taýyp, janýarǵa azýlaryn salyp ta úlgerýde. Qas pen kózdiń arasynda Bozaıǵyrdyń qoń etteri birneshe jerden oıylyp, jaýyryn, saýyr, san terileri jyrym-jyrymy shyǵyp, jalbyrap qaldy. Qasqyr tisteri ilip ketken, osyp túsken tustardan saý-saý tógilgen qyp-qyzyl qan appaq qardyń betin búrkip-búrkip ótedi. Áıtse de, buǵan deıin qandyaýyzdarmen talaı aıqasqa túsip shyńdalǵan Bozaıǵyr asa saq. Shyr aınala qorǵana shabýyldap, qas jaýy arlan qasqyrdyń múlt keter tusyn kózdep, top basshysyn kózinen tasa qylmaýda. Birde tarpyp jiberip, birde artqy aıaǵymen silteı teýip, jalaqtaǵan jaýyzdardyń qanjardaı azýlaryn denesine darytpaýǵa tyrysqan Bozaıǵyr ózin alqymnan almaq bop atylǵan arlandy aýada tarpyp úlgerdi. Jaýyryn tusynan tıgen bolat tuıaqtyń alapat soqqysy kókjaldyń toqpan jiligin úzip ketti. Kósemderinen aıyrylǵan bóriler shabýylynyń berekesi kete bastady. Ashýly aıǵyrdyń temirdeı tepkisi tıgen taǵy bir ıtqus qatardan shyqty. Uıaly bóriniń betin qaıtarǵan jeńimpaz aıǵyr úıirin oraı shaýyp, azynaı kisinep, jer tarpıdy. Úıir shurqyraı kisinesedi. Dúnıe azan-qazan, astan-kesten. Dombyra taǵy býlyǵady. Kúımen birge jurt býlyǵady. Alqa-qotan otyrǵan eldiń arasynan solq-solq etken, qors-qors tartqan, ýhilep kúrsingen únder shyǵady. El jylaǵan soń ba, bilmeımin, bir jaqtan beımálim sher qysyp, boı-boıym shyǵyp men de jylaımyn. Kóz jasym betimdi aıǵyzdaıdy. Jo-joq, qarsy soqqan jeldiń ekpininen eken deımin, jylap kele jatqanym. Esimdi tez jıyp, ózimdi qııal áleminen súırep shyǵardym. Úmbet tóre aýyly, «Bozaıǵyr» kúıi kórgen tústeı sanamnan tez óshti. Sonda da kózimnen aqqan taram-taram jasqa ıe bolar emespin. Bálkim qýanysh jasy... Jeńis jaqyn qaldy ǵoı. Tiý anaý Qaraýyltóbe basyndaǵy halyqty-aı! Týra seńdeı soǵylysady. Imanjúsip balasy Dáýlethan ekeýi shattanyp turǵan shyǵar. Toryarǵymaq báıgeden qara úzip keledi. Endi shamaly sátte kómbeden urandap ótem. Apyrmaı baǵana surap alsamshy. Máreden óterde kim dep urandaımyn? Soǵan da bas aýyrtyp... «Imanjúsip, Imanjúsip batyr!» dep qıqýlap óte shyqpaımyn ba? Sansyz oılar jan-jaqtan qaýmalap, alýan-alýan sezimder sanamdy shabaqtaǵan sorly basym artyma burylyp, sońymdaǵy attarǵa aqyry ret qaraǵym kelip ketti. Toryarǵymaq samǵaı shaýyp kele jatty. Qaraqshyǵa deıin bir-eki shaqyrymdaı ǵana jer qalyp edi. Oń aıaǵymdy taralǵyǵa shireı, bir qolymmen erdiń aldyńǵy qasynan ustap, erdiń oń qaptalyna qaraı sál jantaıa, sol qolymdy erdiń artqy qasyna tireı taıanysh etip, artyma burylyp qaraı bergenim sol edi. Julyn úzerdeı julqyp jibergen sumdyq soqqy aldymen erdiń aldyńǵy qasyna aparyp urdy da, at ústinen tymaqsha ushyrdy. Sol ushqannan esik pen tórdeı jerge baryp burq ete qalǵan basym áldeneshe ret domalap kettim. Jalma-jan atyp turyp, atqa qaraı júgirdim. Biraq aıaǵy qurǵyr erkime baǵynbaı bir aıaǵym ekinshi aıaǵyma shalynyp qulap tústim. Bir turyp, bir qulap qaıta umtyldym. Zeńip qalǵan basymdy myń san ıneler shabaqtap, qos qulaǵym zyńyldap, túk estı alar emespin. Kóz aldymdy japqan qyzyl munar eshteńe kórseter emes. Qulaǵymda Toryarǵymaqtyń shyńǵyrǵan daýysy qalyp qoıǵandaı. Esim aýyp qalǵandyqtan ba, eshnárse anyq ańǵara alar emespin. Táltirekteı júgirip kelip, Toryarǵymaqtyń moınynan qushaqtaı alǵanymdy bilem. Janýar basyn soǵyp jatyr eken. Aldyńǵy oń aıaǵy jilinshik tustan úzilip ketipti. Sál keıinde attyń aıaǵy kirip ketken saryshunaqtyń eski ini opyraıyp jatyr. Bolǵan sumdyqqa kózim jetkendikten be, baqyryp jylap jiberdim.
Qoldan keler basqa dármen joq attyń basyn qushaqtap alyp, eńirep jylaı berdim. Sálden keıin qalǵan attar qasymyzdan óte bastady. Tap meni tabalaǵandaı týra buǵalyq tastar jerden qıqýlap óte shyǵýda. Aldymen Qaraqasqany basyp ozǵan qos shunaq ótti. Sál qalyńqy Qaraqasqa, odan kóp keıindeý ataqty Batyrashtyń Júnisiniń Býyryly, oǵan quıryq tistese Kerneıdiń Kókshaǵyry men Qııashtyń Nurlanynyń Qulasy ketip barady. Pyraqtar beıne eles sııaqty batar kúnniń shuǵylasyna malynyp, alaýlaı, órtene shapqan kúıi, kún ishine qarǵyp túsip, ǵaıyp bolyp jatqandaı edi. Birazdan soń, úzdik-sozdyq ótip jatqan attardyń legi taýsylyp, Toryarǵymaqtyń basynda japadan jalǵyz qaldym. Osylaısha qazaqtyń eń sońǵy uly báıgesi kóz aldymda kóshken eldiń kerýenindeı kún astyna jutylyp, joq boldy. Ústi basym jyrtylǵan, bet-aýzym qan-qan, kózim bulaýdaı bolyp isip ketken kúıimdi kim kórse de shoshıtyndaı, aıaıtyndaı edi.
3
Qansha jylaǵanym esimde joq, bir kezde basymdy kóterip, Qaraýyl tóbe jaqqa kún saldym. Beri qaraı birneshe attyly bettep kele jatyr eken. Taqala bere aldyńǵysynyń Imanjúsip ekenin tanydym. Sál qalyńqy balasyn, odan ary at arba jekken beıtanys bireýdi ańǵardym. Baǵanaǵy jamaǵaıynym ekeýmiz arqamyzdy súıep damyldaǵan arba baıaǵynyń ánine salyp, bozdap keledi. Iesiniń kelip jetkenin kórgen tory arǵymaq basyn jerden jula, shyńǵyra kisinep jiberdi. Atynan jalma-jan sypyryla túsken Dáýlethan júgire basyp baryp torynyń moınynan qushaqtaı bere, ókire jyǵyldy. Meni óksik qaıta býdy. Imanjúsip únsiz jylady. Baǵanaǵy batyr tulǵaly, alpamsadaı adam kóz aldymda qartaıyp, shógip ketkendeı boldy. Qalyń oıdyń qushaǵynda qalǵan ol atynyń janynda uzaq otyrdy. Tory arǵymaq ıesinen medet kútkendeı tumsyǵymen Imanjúsipti keýdesinen ıiskelep, aıanyshty únmen oqyrandy.
– Imeke, júreıik, kún batpaı turǵanda, atty arbaǵa salaıyq, – dep arba ıesi únsizdikti buzyp jiberdi.
– Aıtyp baqtym, áke, Arqa bizge pana bolmaıdy dep, Betpaqtyń shólinen shyqpaıyq dep. Ómir boıy kórgenimiz qýǵyn, shekkenimiz qasiret. Aq patshanyń ulyqtarymen, onyń pasyq bolystarymen ómir boıy alystyń, qane múıiz shyqsa?! Jańa úkimetten jaqsylyq kútip eń, jarylqaımyz degen olar sary izińe shóp alyp túsýde. El, el deısiń. Eljirep turǵany káni, elińniń? Jerińniń shuqanaǵyna deıin kedergi. Qýsa jetip, qashsań qutylatyn tory arǵymaqtyń túbine jetti. Endi bizge ondaı at qaıda! Tulparyń týǵan jerińe kelip jyǵyldy. Taǵy da dushpanyńa taba tabyldy. Baıqadyń ba, baǵana: bul eldiń belsendileriniń túri jaman. Taǵy bir sumdyqqa arandatpaı turǵanda keteıik, betke alyp Betpaqty. Qý medıen shólge sińip joǵalaıyq!
Dáýlethan taýsyla sóıledi. Ishten tynǵan adamnyń janaıqaıy. Úndemeıtin adamnan úıdeı-úıdeı sóz shyqty. Balasyn del-sal tyńdaǵan Imanjúsip ornynan turyp, shapanynyń etegin qaqty. Ún-túnsiz júrip attyń qulaǵan ornyn kórip shyqty. Arǵymaǵy aıaǵyn syndyrǵan indikeshke oılana qarap, biraz turdy da:
–Baq taıǵan soń, osy da, – dedi.
Sosyn kókjıekke qaraı eńkeıe túsken kúnge túnere, túsin sýyta qarap qalǵan ol, kenet dúr silkindi. Osy sátte ol maǵan barshyn tartqan búrkitteı kórinip ketti. Shamyrqanǵan júzi kún sáýlesimen kúreńitip, sustana túsken dıdaryna aıbatty reń ornap, aıbarly, sesti qalpyn tapty. Áldenege táýekel etkendeı:
–Arbany bermen taqa, – dep buıyrdy kólik ıesine.
Jaıdaqtalǵan arba mertikken janýardyń janyna jaqyndatyldy. Ymmen uǵysqan ákeli-balaly tory arǵymaqty qoldasa kóterip, arba ústine lyp etkizdi. Atyna minip, júre bergen Imanjúsip meni de ile ketti.
Qaraýyltóbeniń basyna jınalǵan yǵy-jyǵy halyq aranyń uıasyndaı gý-gý. Qyp-qyzyl daýdyń ústinen tústik. Kók shunaǵy men tory shunaǵy irkes-tirkes kelgen aralbaı Muqajan jer baspaı sóılep tur. Tapaldaý boıly, taramys deneli, aqsary óńdi, shegir kózdi bul kisini el jyryq Muqajan deýshi edi. Shegir kózinde únemi janjal oty oınap turatyn ol, rasynda qııańqy adam edi. Baıaǵyda Aqmolada ataqty Balýan Sholaqtyń Ǵalııasynyń qymyzhanasynda qala buzyqtarymen bolǵan qalyń tóbelestiń ústinde bir qanypezer qanjarymen Muqajannyń ishin jaryp jiberse kerek. Qanjar soıyp ketken búıirinen shyǵyp ketken ishegin bir qolymen búre ustap júrip tóbelesken Muqajannyń bar buzyqty jalǵyz qolymen-aq jaıpap jibergeni jalpaq jurtqa ańyz bop tarap ketken-di Muqajannyń jyryq atanýy da qyzyq áńgime edi. Basbuzar, shadyr minezdi bola tura sábet úkimeti alǵash ornaǵan jyldary onyń bir bolys elge milıtsá bolǵan jaıy bar-dy. Jańa ókimet isinde júrgende áldebir sodyrlarmen atysyp qalyp, ústińgi ernin oqqa jyrǵyzyp alǵan atyshýly tentekti sodan beri jurt birjola «jyryq Muqajan» atap ketken bolatyn. Onyń ústine ol atqan oǵy qur ketpeıtin ǵajap mergen, ańshy adam edi. Taǵy bir osal jeri júırik at dese esi shyǵyp ketetin, ári qazanatty bir kórgennen tanıtyn ol atbegilik ónerden de qur alaqan emestin. Qara basy osynshama qaıshylyqqa toly jyryq Muqajan sol kezde otyz bester shamasyndaǵy jigit bolatyn. Búgin de ol naǵyz zar kúıli búrkitteı shańq-shańq etedi:
– Sondyqtan birinshi, ekinshi báıge meniki. Qosqan júırikterimniń qara úzip kelgenine báriń kýásiń. Al, endi Imanjúsiptiń atynyń qulap qalǵanyn Allanyń isi dep bilińder.
– Áı, Muqajan jónge kósh – dedi qalybek Qaıraqbaı, – Bul jolǵy daýyń tipten orynsyz, aýdansyzdyǵyńdy kórsetpeı, qı osy jolǵy báıgeni Imekeńe, eki men úshinshi báıge taqııańa tar kelmes, al sony!
– Bir men eki seniki dep sóıle, Qaıraqbaı. Qalǵan báıgeni kimge berseń oǵan ber!
Muqajan eshkimge ese bermeımin degendeı ekilene sóıledi.
– Muqajan, sen «qulan qudyqqa qulasa, qulaǵynda qurbaqa oınaıdynyń» kerin keltirip tursyń. Imanjúsip Arqanyń arystany emes pe edi? Aıaýly aǵamyz týǵan elin saǵynyp, alystan jadap, júdep kelgende eldigimizdi tanytyp, báıgesin shappaı beretin jónimiz bar emes pe? Bas báıgege endi talaspa, Muqajan, báıge saǵan berilmeıdi – dep Qaıraqbaı tótesinen ketti.
– Durys.
–Qaıraqbaı jón aıtady.
– Bas báıge Imekeńe, – degen daýystar shyǵyp, el gýlep ketti.
Osy kezde sózge aýdandyq milıtsániń náshendigi Nurǵalı Tasymov aralasty.
– Muqajan dedi,– ol sabyrmen sóılep, – báıgeni uıymdastyrýshylar da, toıdy qyzyqtaýshy halyq ta báıgeni Imekeńe berýge uıǵaryp otyr. Qalǵan qos júlde seniki. Qanaǵat et. Eldiń tilegine qulaq as. Endigi sóz artyq.
– Óıdóıt – dedi Muqajan mysqyldaı kúlip, – Úkimet qolymyzda dep Qaıraqbaı ekeýiń qyryp barasyń ǵoı, túge. Jaraıdy Imanjúsipke qanyń tartyp bolystyq qylyp turǵanyńdy túsinip baǵaıyn, al anaý ózimniń atalasym Qaıraqbaıǵa ne joryq. «Jańaarqanyń náshendik milıtsási qanym bir qypshaqtyń balasy, meni qolynan jaýǵa bermeıdi» dep Imanjúsip Betpaqtan beri ótken kórinedi dep eldiń ishi gýlep otyr. Baıqa, náshándigim. El qulaǵy elý. Ushynyp ketip júrmeńder, – degenshe bolǵan joq:
– Áı jyryq, sen ne tantyp tursyń, – dep gúr ete qalǵan Imanjúsipke eldiń bári jalt qarady. Ol baǵanadan beri sózge aralaspaı sabyr saqtaǵandaı bolyp tur edi.
– Átteń, saǵym synyp, sum dúnıe syrtyn bergen shaǵymda shyqtyń-aý sen sháýildek. Áıtpese, sendeılerdi táýbáge keltirgendi táýir kóretin Imanjúsip men emes pe em! Amal neshik, – dedi ol yzaly ókinishpen.
Sál únsizdikten soń sózin qaıta jalǵady.
– Men seni tanyp turmyn. Aldyńǵy jyly Qyzylordada Seıfollanyń Sákeniniń janynan kórip edim. Syrdyń boıyn jaǵalap, Telikólge deıin uzap shyǵyp, Sáken ekeýmiz úsh kún boıy saıat qurǵanda aqynǵa atqosshy bolyp júrgen sen emes pe ediń? Endi, mine, kózińdi shel basypty. Meni jorta tanymaǵansyısyń, á. Áı, qaıran Sáken-aı, baýyrym-aı, kimderdi ertkensiń qasyńa!?
Baǵanadan beri qutyrǵan býradaı jan-jaǵyn jaıpap kele jatqan Muqajan jynynan aıyrylǵan baqsydaı bop qaldy. Áp-sátte unjyrǵasy túsip, saly sýǵa ketip, aıaq astynan músápirge aınaldy. Sálden soń: – Ózderiń bilińder, – dedi jýasyǵan únmen toıdy uıymdastyrýshylarǵa qyryn qarap turǵan kúıi. Sóıtti de atyna yrǵyp minip, toptan shyǵyp júre berdi.
Muqajan ymyraǵa keldi. Daý toqtap, báıgeler ıelerin tapty. Tóbe basynan tómen qaraı qulap, ubaq-shubaq qaıta bastaǵan elge aqyrǵy shapaǵyn aıamaı tógip, qyzara jalqyndana kún de batyp bara jatty.
Imanjúsip te attanaıyn dep jatyr.
– Beri kel, – dedi maǵan Imanjúsip.
Sóıtti de qasyna barǵan meni basymnan sıpady. Kús-kús bolyp, jarylyp ketken aıaqtaryma qarap turdy da, qoınynan etiktiń bas ultanyn alyp shyqty.
– Etik tiktirip kı, aınalaıyn, – dedi qamqor únmen. Sosyn kisesinen bir ýys aqsha alyp shyqty da:
– Mynaǵan ústińe kıim al.
Aqshany kórgen jamaǵaıynymnyń kózi jaınap ketti.
–Bul qarjyǵa qııanat qylma shyraǵym, – dedi Imanjúsip onyń pıǵylyn sezgendeı bolyp.
– Balanyń ózine jumsa – dedi de aqshany jamaǵaıynymnyń alaqanyna saldy.
– Rahmet, Alladan qaıtsyn, Imeke, – dep týysqanym qalbalaqtap jatyr.
– Jolyńyz bolsyn jortqanda!
Imanjúsipter atanyp ketti. Ińir qarańǵylyǵy kire bastaǵan shaq edi. Uzaı túsken olardy qaýsyrmalap qorshaı túsken tún túnegi lezde jutyp jiberdi. Tek tory arǵymaqty artyp alǵan arbanyń maılanbaǵan dóńgelekteriniń shıqyly qaıtqan qazdaı qańqyldap, kópke deıin estilip bara jatty. Sol ketkennen Imanjúsipti kóre almadym.
4
Kóp uzamaı Imanjúsip ustalypty degen sýyq habar dúńk ete qaldy. Náshendik milıtsá týysy Nurǵalı Tasymov qorǵan bola almapty. Kepeýdiń (GPÝ) jendetteri Imanjúsipti kisendep, Áýlıeataǵa qaraı alyp júripti. Atasý ózeninen ótken soń, el «Shkól» dep atap ketken eski mektep bar edi. Qol aıaǵy kisendeýli Imanjúsipti sol mektepke bir tún túnetipti. Torǵa túsken jaraly jolbarystaı alasurǵan Imanjúsip túnimen kúńirenip án aıtypty. Jym-jyrt túndi jaryp shyqqan onyń kúshti zor daýsy ózi ánge qosqan Aqtaý, Ortaý taýlaryn jańǵyrtypty. Batyr perzentiniń qoshtasý ánin únsiz, múlgı tyńdaǵan tákáppar taýlar kóz jastaryna ıe bola almapty: eńiregen bulaqtary eńiske qaraı eńkildeı qulapty. Onyń qasiretti únine tebirengen Arqanyń asyl anasy Sarysý jylap aǵyp jatypty. Sol túni onyń muń men zarǵa, qaıǵy men ókinishke, erlik pen batyrlyqqa toly ánderi Aqtaý men Atasýdyń boıyn jaılap jatqan jalpaq elge túgel estilip, tegis tarapty. Dármensiz el ishten tynypty, jigitter sharasyzdyqtan barmaǵyn tistep, arýlar únsiz egilip, jáýdir kózderinen jas tógipti. Analar jaýlyqtarymen kóz jasyn súrte otyryp, «aýyzy túkti kápirlerge» qarǵys aıtypty. Saqalynan taram-taram jas aqqan qarııalar Abylaıdyń jaýgershilik zamanyn ańsapty, Abylaıdyń aq týyn Aqtaýǵa ákep tikken Kenesary hannyń dáýirin eske alyp, kúńirene kúrsinisipti.
Jalamenen sorladym, men ne dermin,
Tarqamastan barady qaıǵy sherim.
Altaý ala bolǵanda er qurbandyq,
Osymen azǵanyń ba, qaıran elim, –
dep óksipti Imanjúsip.
Túnimen án shyrqaǵan esil erge eshkim ara túse almapty. Qoldaryn kisen qıǵan Imanjúsip batyr aıdalyp kete barypty. Keıin el ishinde Imanjúsiptiń elmen qoshtasqan áni tarady. Kóp jyl jadymda saqtap júrdim ol ándi. Qudaı ánshilik bermese de, ózime qıyn-qystaý shaqta shapaǵaty tıgen aıaýly adamnyń ánin eshkim joqta ishteı yńyldap aıtýshy edim. Kárilik degen adamnyń jadyna kelgen jut eken. Esimde eki-úsh aýyzy ǵana qalypty.
–Aıtyp jiberińizshi, – dedim baǵanadan beri sózin bólmeı tyńdaǵan men shydaı almaı.
– Qazir – dedi ol, – Qazir esime túsireıin.
Ol esine túsire almaı biraz jatty.
– Áıeliniń aty Kúljámılá edi. Kúljámılá kúıeýi ólgen kelinshek eken. Ózi sulý, ózi jas jesirge qaıynaǵa, qaıyndary ámeńerlikke talasyp jatqanda Imanjúsip kelip alyp ketken ǵoı. Álgilerdiń eshqaısysy bizdiń jesirimiz dep aıta almapty Imanjúsipke. Betine tiri jandy qaratpaıtyn aıbatty edi ǵoı jaryqtyq. Sol áıeli jaıly aıtatyn bir aýyzy bar edi. E, mine, endi tústi esime.
Qaljaý, qaljyraǵan, álsiz daýyspen ándi jaılap aıta bastady:
Kóktaldan shyǵyp qondyq biz «Shkolge»
Kóz taldy qaraı-qaraı týǵan elge.
Oralmasym dám jazyp, endi anyq,
Kúljámılá bolar eken qandaı kúıde?
Ári qaraı aıta almady.
– Eske túser emes, shyraǵym. Aýrý men kárilik qosa kelip, umyttyrdy bárin. Qap! Esimde saqtap kep edim. Qara basyp jatqanymdy qarashy.
–Toryarǵymaqtyń taǵdyry nemen tyndy – dedim, qarttyń óleńdi esine túsire almasyna kózim jetip, ári qynjylyp.
– Kelesi jyly el ishine asharshylyq kire bastady. Imanjúsipten tirideı aıyrylǵan, Kúljámılá toryarǵymaqty soǵymǵa soıypty. Qasapshy jigitter noqtalap jatqanda ózi aqsaq, ábden aryp, týlaqqa aınalǵan toryarǵymaq jylap turypty; Kúljámılá áldekimderdi qarǵap, daýys qoıyp ańyrapty desedi. Atty soıǵandar toryarǵymaqtyń júregi samaýyryndaı úlken, ókpeleri shaınekteı ǵana eken, qabyrǵasyn sanadyq tup-týra on segiz, bir jup qabyrǵasy artyq bitken eken desip júrdi. Uzamaı Áýlıeatada Imanjúsipti atyp tastapty degen sýyq habar sýmań etip, eldiń úreıin alyp ótti. Odan keıin otyz ekiniń ashtyǵy bastalyp, toz-tozy shyqqan el basymen qaıǵy bolyp ketti. Qyrylǵany qyrylyp, aıaǵy jetkeni ózbek, qyrǵyz asty. Elge ere almaı, álimiz quryp, Jańaarqanyń kóshesinde ashtan buralyp ólgeli jatqan inim ekeýmizge «Myrzajannyń» adamdary ushyrasyp, arbaǵa tıegen ash balalarmen birge Qaraǵandynyń detdomyna ákep ótkizdi. Jetimder úıiniń qatyqsyz qara kójesi men qaınaǵan sýyna ilikken bizder qatarǵa qosylyp kettik. Tek Imanjúsip qatarǵa qosylmady. Qaıta ol týraly áńgimeler birte-birte báseń tartyp, kele-kele sap tıyldy. Áni de aıtylmaıtyn boldy. Ǵaziz jannyń áni túgili esimi de atalmaıtyn zárli zaman ornady jer betinde. Keń dúnıe oǵan kelgende tarylyp, tastabandaı berdi. Imanjúsipke tek meniń keýdemde oryn keń edi. Júregimniń sonaý tereń túkpirinde ózim de túsinip bolmaıtyn bir ot mazdap jatatyn. Sóıtsem júregime uıalap, janyma jalyn bergen onyń rýhy eken ǵoı. Maǵan jetimdik taqsiretin jeńgizgen de sol kúsh der edim. Bertinde toń jibip, seń qozǵalǵan tusta Imanjúsiptiń ánin radıodan beretin boldy. Qıly zamannyń qurbany bolǵan esil erdiń ózim kýá bolǵan ómiriniń bir sátin osy tusta aıtyp kórip edim elge. Kesh qalǵan ekenmin. Orystanǵan elde ondaı áńgimeni uǵatyn qulaq qalmapty. Sosyn ishten tynyp, úndemeıtin boldym. Bir jyly osynda Almatydan eki-úsh aqyn-jazýshy keldi. Eldiń eski sózin jınaıtyn, kókiregi sáýleli jandar ǵoı dep jolyǵyp, tildesip qalmaqqa arnaıy izdep bardym. Biraq syrtta «baryp kel, alyp kelmen» shapqylap, tanaýlap júrgen sovhoz derektirleri meni aryzqoı bireý dep oılady ma, jazýshylar demalyp jatqan úıdi qyzǵyshtaı qoryp, kirgizbeı qoıǵany. Aýpartkomnyń hatshysymen araq iship, karta oınaýdan qoly bosamaǵan álgiler bir-eki kúnnen soń qaıtyp ketti. Sóıtsem olar Temirtaý zaýyttarynyń jetken jetistikteri men jasampaz isteri jaıynda kitap jazyp júrgender bolyp shyqty. Zaýyt bastyqtary olardy ózen boıynyń taza aýasyn jutsyn, kóńilderin sergitip, demalsyn dep, osy óńirge ádeıi jibergen eken. Qala, aýdan basshylarynyń qolynan jaqsy kútim kórip, jem jep, qyzara bórtip, kóńildenip, kúılenip alǵan aqyn-jazýshylardyń men túgili Imanjúsiptiń ózi tirilip kelse de, eleń qylmasyna kózim jetken kezde eń sońǵy úmitim úzilgendeı bolyp edi. Sol ýaqyttarda:
Halyqtyń qasıetin janmen uqqan,
Bul jyrdy men jyrlamaı kim jyrlaıdy.
Mezgilsiz, merekesiz ótkenderdiń,
Jandary bizdi de aıt dep sybyrlaıdy, –
degen ataqty Isa aqynnyń óleńi esime túsip, qaıta qaırattanýshy edim. Sodan bir kúni aýdandyq gazettiń redakııasyna bardym. Qýyqtaı bólmede syra iship, daýryǵyp otyrǵan eki jornalshyǵa Imanjúsip týraly áńgimeni bastap kele jatyr edim, álgi ekeýdiń bireýi: – aqsaqal mundaı áńgimeni gazetimizdiń kólemi kótermeıdi, bizdiń gazet aýdandyq partııa komıtetiniń organy, sondyqtan bunda tek partııanyń qaýly, qararlary basylady. Qazir aýdanda egin jınaý naýqany júrip jatyr. Sizdiń áldeqashan súıegi qýrap qalǵan aqynyńyzdy baspaq túgili sovhozdardan túsken málimetterdiń ózin sıǵyza almaı jatqan jaıymyz bar, – dep aqtaldy. Ekinshi tilshi tipti qyldy: Aldyndaǵy báńkidegi kúreń syradan qylqyldata jutyp jibergen ol: – Aqsaqal, – dep bir qoıdy. Sóı dedi de kepken balyqpen áýrelenip ketti. Aqyry kepken tuqynyń búıir qalashyn julyp alyp, aýzyna saldy. Asyqpaı tamsap birsypyra otyrǵan soń, – Aýdandyq gazet negizinen orys tilinde shyǵady. Kórip otyrǵan eki tilshińiz qazaq tilindegi qosymshasyna ǵana ıemiz. Onyń ózi aýdarma. Al endi, siz aıtyp otyrǵan jańaǵy aqyn ba, ánshi me, kim edi ózi – «halyq jaýy» bolǵan ǵoı. Biz de myna jerde Aı qarap otyrǵan otyrǵan joqpyz. Bilemiz ǵoı bárin... bilip otyrmyz. Sondyqtan siz bizge aldymen álgi aqynyńyzdyń aqtalǵany jaıynda prokýrotýradan sprápke ákelýińiz kerek. Erteń aýpartkom jaqtan aıǵaı shyqsa, ne dep aqtalamyz, – demesi bar ma, kepken balyq súıekterin aýzynan alyp shyǵyp jatyp. Osylaısha jazýshy, tilshi ataýlydan ábden túńilip, kóńili qalǵan men beıbaq Imanjúsiptiń áńgimesi ishimde kete me dep ýaıym qylýshy edim. Qudaı seni aıdap ákeldi. Saǵan amanat bul áńgime. Endi óle berýime de bolady.
Ol únsiz qaldy. Sóıtsem jylap jatyr eken. Jumýly kózderinen aqqan jas samaıyn qýalaı, qus jastyqqa sińip jatyr. Bólmede óli tynyshtyq ornady. Baǵanaǵy ulı soqqan boran da basylǵan tárizdi. Tereze syrtyna áldeqashan túsken qoıý qarańǵylyq endi ishke enteleıtindeı. Bireý kelip bólmeniń jaryǵyn jaǵyp ketipti. Qarttyń aldynda jylan arbaǵan torǵaıdaı bolyp otyrǵan basym osynyń birin de ańǵarmappyn.
– Nemene bitpeıtin áńgime senderdiki, – dabyrlap Ǵınaıat kirip keldi. – Boran basylypty. Ne isteımiz?
– Qaıtaıyq, – dedim men. – Elge erterek jetip alaıyq.
– Sháı iship alyp shyǵyp keteıik, onda.
– Ata saý bolyńyz, – dedim men, ony endi qaıtip kórmeıtinimdi oılap.
– Qosh bol qaraǵym. Qaıda júrseń de jolyń bolsyn, shyraǵym.
Ol eti qashqan saýsaqtarymen qolymdy álsiz qysty.
Qar basqan kóshelerden oppaǵa batyp, odan ázer ótken sary «Jıgýlı» tas jolǵa yńyrana bebeý qaǵyp, zorǵa shyqty. Kúre joldyń da jaıy máz emes eken. Eski kólik jal-jal bolyp qalǵan kúset qardy qınala buzyp, aýyr júrip keledi. Kóńil túkpirimdi zil batpan oılar torlap alǵan. Qarttyń aıtqan áńgimesinen aıyǵa alar emespin. Kózimdi mashına jaryǵyna ilestirip, qarańǵylyqqa tesile qaraımyn. Kókjıekten shabandaý kóterilgen Aı sáýlesi qarly dalanyń túnegin serpip, aınalany kógis munarǵa bóktirip, tóńirekke bozǵylt reńk bere bastady.
– Ánshi degen kóńildi bolýshy edi. Seniki ne osy, tunjyraı beresiń? Jol qysqarsyn áńgime aıtyp otyrsaıshy, – dedi jol serigim. Úni kádigimgideı renishti. – Joq, álde álgi qyrsyq shal ózińdi úndemeıtin etip, dýalap tastaǵan ba?
Úninde kekesin bar ol keńkildep kúlgen boldy.
– Men kórgen ártister júz gramdy tartyp jiberip, balpyldap anekdot aıtyp otyrýshy edi, bolmasa qyzyq kórgen, qyz aýlaǵan serilik, perilikterin aıtýshy edi. Sen ondaıǵa da joq ekensiń. Shal ózi saǵan ne áńgime aıtty kúni boıy? Taǵy da jalǵyz inisin aıtqan shyǵar? Sol inisiniń kúıigi ǵoı, bul shaldy jegideı jep bitken.
Taǵy bir áńgimeniń ushyǵy shyǵyp kele jatqanyn seze qoıdym. Baǵana qarııadan inisi jaıly suraýdyń reti kelmegen edi.
– Inisiniń detdomnan keıingi taǵdyry nemen tyndy, – dedim kózimdi joldan almaǵan kúıi.
– Á, keıingisin aıtpaǵan eken ǵoı. Biraq ne dep aıtady? Orys bop ketkendegisin aıta ma, endi?
– Orys bolyp ketkendegisi nesi?
– Jaǵdaı bylaı bolǵan ǵoı. Bular detdomǵa alynǵan soń, kóp uzamaı ekeýin eki jaqqa aıyryp jiberedi. Inisinen tirideı aıyrylǵan bizdiń shal keıin esin jıysymen baýyryn izdeı bastamaı ma? Ol eki ortada soǵys burq ete qalady. Alǵashqylardyń biri bolyp, áskerge alynǵan atamyz qan maıdannan bir-eki aýyr jaraqat alǵany bolmasa, qudaı saqtap aman esen oralady. Jaraqaty jazylyp, ózine-ózi kelgen soń, inisin izdeýdi qaıta jalǵastyrypty. Ol eki ortada tyń kóterý, taǵy da basqa naýqandar kıligip, atamyzdyń qolyn baılaı beredi. Tek bertin kele ǵana inisiniń deregi Germanııa ma, álde Vengrııa ma, áıteýir, Keńes Odaǵymen sybaılas Eýropanyń bir elinen shyǵady. Sóıtse inisi áskerı adam, sol elde turǵan keńes áskeriniń birinde dıvızııa komandıri eken. Shal muny anyqtaǵasyn, inisine telegramma berip, telefonmen sóılesýge shaqyrady. Kelisimdi ýaqytynda eki memlekettiń baılanysshylary aǵaly-inili ekeýin telefon tutqasynda tabystyrady. Bizdiń shal kemseńdep, birese eńkildep jylap inisimen durystap sóılese almaıdy. Jalǵyz-aq: «jalǵyzym-aý, jaryǵym-aý, bul kúnge jetkizgen, seniń daýsyńdy estirtken Alla Taǵalama rızamyn, endi seni bir kórip ólsem armanym joq», – deı beripti. Ár jaqtan ún-túnsiz tyńdap turǵan inisi: «Govorıte po rýsskıı» dep qalypty. Abyrjyp qalǵan aǵasy: «Qazaqshany umytyńqyrap qalǵan shyǵarsyń, oryssha sóıle deseń, oryssha sóıleseıik, tek óziń birdeme deshi» dese, «ıa ýje sorok let na chýjbıne, poetomý rodnoı ıazyk ne pomnıý, aga» dep tilge kelipti. «Aǵalaǵan» daýsyńnan aınaldym, ýa arýaq, qý jalǵyzdy óziń jebe» dep aǵasy zar eńirepti. Qoıshy, sóıtip óshkeni janyp, ólgeni tirilgen atamyz aýyl aımaq, dos-jarandaryn shaqyryp, dúrkiretip toı jasady. Sol toıǵa sheteldegi baýyryn da otbasymen shaqyrǵan edi, biraq áskerı qyzmettiń qatań tártibine boıusynǵan inisi elge kele almady. Oǵan renish qylǵan aǵasy joq, odan keıin taǵy da telefonmen habarlasyp, inisiniń eki uly baryn bilgende tipti masaırap ketti. Sóıtip júrgende baýyrynyń qyzmeti Máskeýge aýysqany jaıynda habar alǵan ol kóp oılanyp jatpastan ushaqpen alyp-ushyp Máskeýge jetedi. Ushaqtan tússimen birden taksı ustap, týra inisiniń úıine barypty. Tańerteńgi ýaqyt eken. Inisi jumysqa ketip qalǵan. Orys kelini ernin jybyrlatyp amandasqany bolmasa, kelgen qonaqqa asa yńǵaı bere qoımapty. Tomsyraıyp otyrysyp shaı ishipti. Inisine eldiń dámin saǵynǵan shyǵar dep, úıtken qoı, súrlengen qazy, qozy qaryn maı, basqa da bazarlyqtar alyp barsa kerek. Onysyn da kelini murnyn tyrjıtyńqyrap, jaqtyra qoımapty. Sóıtip otyrǵanda aǵasynynyń kelgenin estigen inisi kelip jetipti. Ekeýi uzaq kórisip, qushaqtary ajyraǵan soń, jón surasyp, áńgimege kóshipti. Inisi ıyǵynda general sheni jarqyraǵan, zor tulǵaly, kórikti, tolysqan jigit aǵasy bolypty. Úlkeni osynyń bárine súısinip, táýbe qylyp otyrypty. Kelininiń qabaǵy ashylmaı qoıǵanyn, ákelgen sybaǵasyn bosaǵada qaldyrǵanyn da kóńiline ala qoımapty. Bir ýaqta áldenege qýanýly eki uly kelipti. Sóıtse soqtaldaı-soqtaldaı bolyp, erjetken eki uldyń kishisi on alty jasqa tolyp, sol kúni úıine tólqujatyn ákep turǵan beti eken. Áke-sheshesi tólqujatty qoldaryna alyp, aınaldyra kórip, qýanyp jatyr deıdi. Bizdiń shal da eki uldy emirene qushaqtap, betterinen súıip, kórimdikke tutas jıyrma bes teńgesin yńǵaılap, tólqujatty qolyna alyp betin ashypty. Qarasa! O, toba! Kórgen sumdyqtan aǵasynyń kózi atyzdaı bolypty. «Astapyrla, múmkin, emes, Qudaı saqtasyn» deı beripti, jalǵyz-aq. Tólqujatty ózderine berip, kórimdikke degen jıyrma bes somdy qaıtadan tós qaltasyna súńgitipti.
– Sonshalyqty ne bolypty – dedim men. – Tólqujattan ne kórgen sonda?
– Aıtaryń bar ma? Ulty kórsetiletin tusta týra «ebireı» dep jazylyp tur deıdi.
– Shynynda da sumdyq eken. Nege óıtken?
– Atam da osy suraqty inisine qoıypty. Inisi bolsa: «maǵan ne qyl deısiń, ebireı ultynda urpaqty shesheden taratady, týǵan bala sheshesiniń ultyna jazylady. Buǵan men dármensizbin» dep aqtalypty. «Sonda qalaı? Men de úsh qyz, jalǵyz uldy tyń ıgerýge kelgen pereselender pyshaqtap óltirdi. Senen týǵan eki ul «ebireı» bolypty. Osymen tap-taqyr, typ-tıpyl bolǵanymyz ba? Bektas áýletiniń shyraǵy sóndi, shańyraǵy ortasyna tústi, aqyr-taqyrymyz osy deseıshi», – dep shyr-pyry shyqqan aǵasy janyn qoıarǵa jer taba almapty. Aǵasynyń kelmeı jatyp, aralaspaı jatyp, berekelerin alǵanyna, otbasynyń tynyshtyǵyn buzǵanyna inisi únsiz tózip, tunjyraı beripti. Qatyn balasy úrpıip, sostıyp-sostıyp turyp qalǵany bolmasa, aǵaly-iniliniń isine aralasa qoımapty. Álden ýaqytta aǵasy jan qaltasynan múıiz shaqshasyn alyp shyǵyp, kók buıra nasybaıdan ernine bir atym tastap jibergen soń, birýaq ózine-ózi kelgendeı bolypty. Janynda jatqan gazetten jyrtyp alyp túkirgish orap, oǵan shyrt-shyrt túkirirgeni sol-aq eken, osynyń bárin baǵyp turǵan bir uly ákesine dúrse qoıa beripti:
– Papa, smotrı, tvoı rodstvennık kakoı-to narkotık kýrıt. Fý, papa, on ee pleetsıa. Chto on tak sebıa vedet v nashem dome.
– Eto moı edınstvennyı rodnoı brat, ıa vam raskazyval o nasheı tıajeloı sýdbe. My ne vıdelıs pochtı sorok let, Ia proshý vas poımıte ego – depti inisi sabyrmen.
– Kelin, – depti azdaǵan únsizdikten keıin aǵasy,– aqylǵa keleıik, Bir balany atasynyń atyna jazýǵa kelis, aınalaıyn, Eki uldyń biri – Bektasov bolsyn, budan basqa joldy kórip otyrǵan joqpyn, meni durys túsin shyraǵym, ótinemin – depti jalynyshty únmen.
– Joq! Joq! – depti jan daýysy shyqqan kelininiń. Baǵanadan beri ázer shydap turǵan áıeldiń aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵypty: – Eshqashanda! Bundaı sumdyqty aıtýǵa qalaı dátińiz barady! Balalar meniki. Bireýdiń otbasynda sharýańyz bolmasyn! Álde bizdi aıyrylystyrý úshin keldińiz be? Ol oıyńyz bola qoımas. Solaı depti de kúıeýine dúrse qoıa beripti: – Biz úılengeli jıyrma bes jyl boldy. Sodan beri qaıda júrgen bul aǵań? Endi kelip, sen general bolǵanda izdep kelip otyr. Taǵy qandaı týystaryń bar edi, seniń ol jaqta. Uzamaı úıimizge jarty Qazaqstan aǵylatyn shyǵar, – dep tuldanypty inisiniń áıeli.
Budan arǵy áńgimeniń jaraspasyn sezip, bógelisti jón kórmegen aǵasy, tez jınalyp úıden shyǵyp ketipti. Sońynan inisi qýa shyǵyp, birdeme aıtyp, toqtatqysy kelgen eken, qaıyrylmapty. Sol sapardan atamyz úıge jetip bir-aq qulady. Kelgennen soń, bólmesine eshkimdi bas suqtyrtpaı, tiri janmen til qatyspaı, qatty qusalandy. Biraz kún ótken soń ǵana, ózine ózi kelip bolǵan ýaqıǵany ózine jaqyn degen jandarǵa ǵana qınala, jany azap shege otyryp aıtyp berdi. Osy oqıǵadan keıin bylaı da tuıyq adam, múlde oqshaýlanyp aldy. Keıde atyna minip, dala kezip ketip júrdi. Keıin múlde úıden shyqpaıtyn boldy. Aqyry osydan bir jyl buryn osy dertke shaldyqty. Aýrýy birte-birte asqynyp baryp jyǵylǵaly eki aıdan asty. Hali kúnnen-kúnge tómendep barady. Qaıta senimen áńgimelesýge kúsh tapqanyna qaıran qalyp kelemin, – deı bergen ol róldi kilt bura bere tejegishti basty. Yryqqa kónbegen kólik taıǵanaqtap qıystaı berdi de, jol burylysyndaǵy ıtjondana úıilip qalǵan qarǵa baryp tumsyǵymen kirip ketti. Kólikten túspeske bolmady. Ekeýlep ıterip, ázer degende mashınany joldyń ortasyna shyǵardyq.
– Itaıaqty jaqsy alýshy shyqsa satyp jiberip, sheteldik kólik almaqpyn – dedi eki ıinnen dem alyp, entigin basyp turǵan ol. Sóıtti de qaltasynan temeki alyp tutatty. Men kóligimiz aýyp qala jazdaǵan tusty barlaýǵa kiristim. Qalyń qarǵa keptelip qalǵanymyz qandaı jaqsy bolǵan. Endi sál bolǵanda etekke qaraı aýyp túskendeı ekenbiz. Kútpegen beınetten aman qalǵanymyzǵa ishteı shúkirshilik etip, túngi aspanǵa qaradym. Áldeqashan mańdaı tusqa shyǵyp alǵan tolǵan aıdyń mol túsken sáýlesi qardyń betin aq kúmisteı jarqyratady. Aqpan týǵan soń, tas tóbege kóterile almasyn biletin Úrker jambasqa aýa bastapty. Basqa juldyzdardaı jymyńdaýdy bilmeıtin Esekqyrǵan bir qalyppen sýyq shaqyraıady. Túngi dala kúnimen soqqan surapyl borannan soń, tynystap jatqandaı. Shyńyltyr, tup-tunyq saf aýany keýdemdi kere jutqannan ba, sanam shaıdaı ashylyp sala berdi. Nege ekenin bilmeımin, dál osy sát kóńil túkpirimdi Daırabaıdyń «Daırabaı» kúıiniń saryny kezip, keýdem kúmbirlep ketkendeı boldy. «Shirkin! Qansha jerden qasiret shekse de, erkindik súıgen erlerdiń ómiri báribir sulý; ómir sulý bolǵan soń, óner de sulý» dedim ishteı. Erlik jasattyryp alyp, óltiretin qoǵamyń bolǵany qandaı baqyt degen kúpir oı sanamdy osqylap ótti. Adamzat basynan qandaı zaman ótpesin, qandaı júıe ornamasyn – olardyń barlyǵy tulǵany qorlaýmen, mazaq qylýmen keledi. Ásirese, tobyrlyq sana jaılaǵan qoǵam tulǵanyń, ónerpazdyń shekken azabynan, tartqan qasiretinen lázzat alady. Bul kez kelgen qoǵamnyń peshenesine jazylǵan máńgilik dert. Qudaıdyń adamzatqa bergen teris batasynyń taqsyretin tulǵalar tartatyny sondyqtan, – degen zapyrandy oı keýdemdi qaryp ótti. Kóz aldymda Balýan Sholaq, Mádı beıneleri turyp alǵandaı. Keýdemde alaı-túleı «Daırabaı» kúıi býyrqanady. Orman oılarmen arpalysyp turyp, kúni boıy janymdy jegen kóńilsizdikten birjola arylǵanymdy, borandy kúngi saparyma, endi rızashylyq bildirip turǵanymdy sezdim. «Imanjúsiptiń áńgimesine jolyqqanym qandaı jaqsy boldy, kejegem keıin tartqanyna kónip, úıde qalǵanymda masqara bolady eken» dedim kúbirlep.
– Kettik, – degen jol serigimniń de daýsy kóńildi shyqty. Kólikti otaldyryp júre bergende razy bolǵan kóńilmen qolyn qystym. Túkke túsinbegen ol betime ajyraıa qarady.
– Alla razy bolsyn, – dedim men taǵy da rızalyǵymdy bildirip. Túkke túsinbeı ańyrǵan ol jyldamdyqty údete tústi de – Sheteldik kólik alsam, júrgenniń kókesin sonda kórsetemin, – dedi meniń rızashylyǵymnyń tórkinin ózinshe joryp.
Sary «Jıgýlı» qarly bógesinderden qınala ótip, bar kúshimen dyzyldaı bezek qaǵyp keledi. Túngi jol uzaryp ketkendeı jetkizer emes. Mashına oryndyǵyna shalqaıa otyryp. kózimdi jumdym. Keýdemde «Imanjúsiptiń áni» atoı salyp keledi:
Kúnim qaıda baıaǵy tańdaı atqan,
Kóshesin Qaraótkeldiń dabyrlatqan.
Bıdaıyqtaı ilýshi em aqqý, qazdy,
Jarqanat bolǵanym ba buǵyp jatqan?
Dushpanym kóp syrtymnan tabalaǵan,
Sońymnan ıtteı shýlap abalaǵan.
Qaraótkeldiń kirgende kóshesine,
Marjalary kórem dep qamalaǵan.
Shiderimdi shyńǵyrtyp atqa saldym,
Imanjúsip atymdy hatqa jazdym,
Ata-baba dáýleti arqasynda,
Basymdy sýǵa saldym, otqa saldym.
Jigit edim elimde gúl jaınaǵan,
Eregisken dushpandy jaı qoımaǵan.
Baǵyń taıar basyńnan kún týǵanda,
Tóbeńe dushpan shyǵyp at oınatqan...
5
Arada úsh aptadaı ýaqyt ótti. Yzǵarly qystyń bet qarıtyn aıazdy kúnderiniń birinde jumysqa baratyn kólik tosyp aıaldamada tur edim. Kenet aıaldamadan óte bergen sheteldik jeńil kólik kilt toqtaı qalyp, jalma-jan sıgnalyn bezildetip qoıa berdi. Biraq qansha bepildetse de álgi kólikke eshkim taqala qoımady. Qaıta bul ózi kimdi shaqyryp tur degendeı aıaldamada tońyp turǵan jurtshylyq jaqtyrmaǵandaı bir-birine ańtaryla qarasty. Mundaı kóligi bar tanysym joq bolǵan soń, men de onsha nazar aýdarma qoımadym. Mashınanyń ishinen tanys bireý domalap túsip jatyr. Tanı kettim, Ǵınaıat!
– Ánshim-aý shaqyryp turmyn, shaqyryp turmyn. Nege kelmeısiń?
– Tanymaı qaldym. Kólik alǵansyz ba?
– Iá, túneýkúni ózińe alam dep júrgen kóligim osy.
– Qutty bolsyn! Igiligińizge minińiz.
– Rahmet baýyrym, otyr. Baratyn jerińe jetkizip salaıyn.
– Sheteldik kóliktiń qorlyǵy ótip júr edi. Aldym aqyry,– dedi ol mashınaǵa otyrǵan soń, – Sary «Jıgýlıdi» satyp jiberdim. Jaqsy baǵaǵa ketti. Ol endi jańa kóligin maqtaı bastady. – Mynaý rahat boldy. Áneýkúngi «Jıgýlımen» jarty kún júrgen aýylǵa bul et pisirim ýaqytta jetip barady. Ishi jyp-jyly, syrt kıimsiz otyrasyń. Jaıly kólik minseń jaqsy ómir súredi ekensiń. Jolyń bolady. Sharýań da júredi. Isiń de ońǵa basady. Kórmeısiń be? Qytaıǵa temir ótkizýge tesik tappaı júr edim. Qudaı báriniń sátin saldy. Taý-taý temirlerim temir jolmen toqtaýsyz aǵyla bastady. Tifa, tifa. Til kózden saqtaı kór. Ol kóliginiń róline túkirdi. – Bárinen qaıyn jurtqa barǵanda qysylmaısyń. Jaman máshınemmen barǵanda qoryna berýshi edim. Endi jaqsy boldy.
– Aqsaqal aman ba? Densaýlyǵy qalaı? – dedim onyń sózin bólip.
– Á, sen estigen joqsyń ǵoı. Ólip qaldy shalyń.
– Qashan? – daýsym qattyraq shyǵyp ketti.
– Toı ótken soń, bir apta óter-ótpeste qaıtys boldy. Jerleıtin kúni alaı-túleı boran soǵyp, zorǵa qoıdyq.
– Imandy bolsyn. Kórmegen kóshesinen jarylqasyn.
Kóńilim sý sepkendeı basylyp qaldy. Túsetin jerime kelip qalǵan ekenmin.
– Keldik. Osy jerge toqtańyz, – dedim kólikten tezirek túsip ketkim kelip.
– Aıtpaqshy qyzyq jaǵdaı boldy – shal ólerde.
Esigin jaýyp úlgermedim. Ǵınaıatym taǵy bir áńgimeniń shetin shyǵardy. Áńgime qarttyń ólimi jaıly bolǵandyqtan, tyńdaýǵa týra keldi.
– Óletin kúni qatty qınalypty. Balalary, týǵan-týys jaqyndary túnimen janynda kúzetip otyrypty. Endi, atymyzdy atar, ósıetin aıtar dep kútken ǵoı urpaqtary. Ol bolsa, eregiskendeı ún-túnsiz jatyp alyp, múlde sóılemeı qoıypty. Qara jer habar bermesin, ózi de qyrsyq shal edi ǵoı. Tek baqıǵa keter aldynda kózi jumýly jatqan kúıi, adam túsinbeıtin bir ánniń sarynyn qaıta-qaıta qaıtalaı beripti. Jınalǵandardyń bári shaldy sandyraqtaı bastady dep oılasa kerek. Biraq, ol kenet kózin ashyp, jan-jaǵyna qarapty. Jınalǵandardy óleýsiregen, nursyz janarymen qydyrta bir sholyp ótip, kózin qaıta jumypty. Sóıtip jatqan aýrýdyń «Imeke, Imanjúsip aǵa...» dep beıtanys bireýdiń atyn ataǵanyn, birdeme dep kúbirlegenin janynda taıaý otyrǵandar túgel estipti. Estigender uǵa almaı qalyp: «Imanjúsibi kim» – dep bir-birinen surasyp jatyr deıdi. «Shaldyń mundaı týysy joq sııaqty edi, onysy kim boldy eken», dep úlkender de dal bolypty. Sóıtip óler aldynda da birdemeni jumbaqtaǵan qyrsyq shal sol kúni kesh bata, kún uıasyna qona bergende úzilipti.
Qarttyń ólimi meni tebirentip jiberdi. Ornymnan qozǵala almaı turyp, qalyppyn.
– Endi bar ǵoı, ári qaraı tyńda!
Qyzynyp alǵan Ǵınaıatym toqtar emes.
– Meniń orys bop ketken baldyzdarym ne deıdi de: «Gena, ty nam naıdı papın rodstvennık. On nam prı jıznı pro nego nıchego ne rasskazyval. Tolko my ego ımıa znaem. Ego zovýt Imanjýsýp», – dep maǵan jalynady.
– Áı kóketaılarym-aý, eń qurymasa týystaryńnyń famılııasyn bilmeısińder, men qalaı tabam desem, – Naverno Bektasov? Ný, ty ý nas nastoıaıı kazah, ty smojesh – dep qaıta jabysady. Ne derimdi bilmeı pushaıman bolamyn.
Ári qaraıǵy áńgimeni tyńdaǵym kelmeı, ketýge yńǵaılandym. Kóp sóılep ketkenin ol da sezip, kóligin asyǵys otaldyra salyp jyljı bergeni sol edi, sanama sart ete túsken oı ony jalma-jan toqtatqyzdy. Esigin asha berip, aıǵaı salyp:
– Shaldyń týysqanynyń famılııasy – Qutpanov. Iá, Imanjúsip Qutpanov, – dedim.
– Ony qaıdan bilesiń, kim aıtty saǵan? - degen onyń kózi sharasynan shyǵyp barady.
– Toı kúngi áńgimede atańyzdyń ózi aıtqan maǵan.
– Tiri me eken ózi? Qaıda turady eken? Meken-jaıyn aıtqan joq pa?
– Joǵa! Áldeqashan súıegi qýrap qalǵan.
Qıtyǵyp turǵanymdy sezbesten, ol maǵan saýaldar qoıýmen álek.
– Qalaı, qashan ólgen sonda, qaı jerde jerlenipti?
– Bir myń toǵyz júz otyz birinshi jyly 2-inshi naýryzda GPÝ-dyń jendetteri atyp óltiripti. Súıegi Taraz qalasynyń astynda qalypty, – dedim tap bir esep bergendeı taqyldap.
– Apyraı, á, qyzyq jaǵdaı eken. Shalyń muny bizge nege aıtpaǵan á, – júre bergen ol taǵy da toqtaı qaldy. – Endi onyń súıegin Tarazdyń qaı kóshesinen izdeımiz, – dedi abyrjyǵan daýyspen.
– Bilmeımin, – dedim qyrsyǵa. Ol kete bardy.
Súlderimdi súıretken kúıi jumys bólmeme keldim. «Qazaq radıosy» halyq kompozıtorlarynyń ánderininen konert berip jatyr. Dıktor: «Imanjúsiptiń áni». Oryndaıtyn Qaırat Baıbosynov» – dep habarlady.
...Qyran edim, qor boldym torǵa túsip,
Aspanyma shyǵarmyn bir kún ushyp.
Qyryq myń qatyn Qypshaqtan ul týsa da,
Biri de bola almaıdy Imanjúsip!
Kisendeýli aıaq-qol ketti tynym,
Tar qapasta óksýmen ótti kúnim.
Torǵa túsken torǵaıdaı typyrshıdy,
Jańǵyrtqan Saryarqany qaıran únim.
Aqtaý, Ortaý, Sarysý, Kóktińkóli,
Jaz bolsa, jaılaýshy edi kóship eli.
Saǵynǵannan kózime jas keledi,
Aq týyn Kenesary tikken jeri...
Kózime kelip qalǵan ystyq jas betimdi jýyp bara jatty...
Erlan Tóleýtaı,
Abai.kz
