1995 جىلى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قۇرىلدى. بۇل ساياسي شەشىم ارقاسىندا ىسكە استى جانە ءوزىنىڭ ماڭىزدى ينستيتۋت ەكەنىن ۋاقىت ەنشىسىمەن دالەلدەدى. سول ارالىقتا قىرعىزستاندا قاقتىعىستار بولىپ، ەتنيكالىق سيپات الدى. وش قالاسىنداعى قاقتىعىستار ەڭ ءبىر قانقۇيلى وقيعا رەتىندە سيپاتتالادى. ءدال وسىنداي وقيعا تاجىكستاندا دا، وزبەكچتاننىڭ فەرعانا جازىقتىعىندا دا بولدى. ولاردىڭ تاريحي سالعان جاراسى ءالا جازىلمادى جانە ءالسىن-ءالسىن قوعامدا كورىنىس تاۋىپ تۇرادى. ماسەلەنىڭ ءالى رەتتەلمەۋى ەتنيكالىق قاقتىعىستاردى تەك قانا كۇشتىك قۇرىلىمدار ارقىلى رەتتەۋگە تىرىسۋ، ال قانداي دا ءبىر رەتتەۋشى ۇيىم مەن ينستيتۋتتىڭ بولماۋىنان ەدى.
بۇل تۇرعىدان قازاقستان حالىقتار اسسامبلەياسىن قۇرىپ، ۇتىمدى ءتاسىل قولداندى. وزگە ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە قاراپ، جاڭا باعىت ۇستاندى. اسسامبلەيانىڭ ماقساتى تەك قانا مادەني ەمەس، سونىمەن بىرگە ساياسي ماسەلەلەردى رەتتەۋ. كىشىگىرىم تۋىنداعان ەتنيكالىق قاقتىعىستار سوڭىندا بەيبىت ءارى جىلدام شەشىلۋىنە زور ىقپال ەتۋدە.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ەلىمىزدەگى سان ءتۇرلى ۇلتتىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن عانا ساقتاپ قويماي، سونىمەن قاتار قوعامدا تاتۋلاستىرۋشى، رەتتەۋشى ينستيتۋت ءرولىن دە اتقارىپ كەلەدى. مىسالى ساياسي ماسەلەلەردە ەتنوسارالىق تاتۋلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن پارلامەنتتەگى 9 دەپۋتات ارنايى اسسامبلەيا اتىنان وتىرادى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءرولىن قوعامدا نىعايتۋ ءۇشىن تاعى ءبىر وزگەرىس ەنگىزىلۋدە، ول مەملەكەتتىك ءتىلدى قوعامدى بىرىكتىرۋشى ءتىل ستاتۋسىنا دەيىن كوتەرۋ.
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ قازاق ءتىلىنىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ ءۇشىن اسسامبلەيانىڭ دا ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ وتكەن ەدى. «ەلىمىزدە قازاق ءتىلىنىڭ ماڭىزدىلىعىن كۇشەيتۋ ءساتى كەلدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى ەتنوسارالىق قاتىناس تىلىنە اينالدىرۋ كەرەكپىز» دەگەن ەدى پرەزيدەنت.
قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن 2020 جىلى اسسامبلەيا كونگرەسسىندە قازاق ءتىلىن ءوسىرۋ بويىنشا رەزوليۋتسيا قابىلداندى. ونىڭ ماقساتى ارنايى ءتىل ۇيرەتۋ بويىنشا مەكتەپتەر اشىپ، ودان ءبىتىرىپ شىققان جاندار ءتىلدى مەڭگەرىپ شىعۋى ءتيىس.
قازاق ءتىلىن دامىتۋ بويىنشا ءتۇرلى جيىندار ولكەلەر بويىنشا ءوتىپ جاتىر. مىسالى جاقىندا نۇر-سۇلتان قالاسى قحا كاسىپكەرلەر كەڭەسىنىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل – ەتنوستاردىڭ ءبىرتۇتاس قازاقستاندىق قوعامعا بىرىگۋىنىڭ فاكتورى» تاقىرىبىندا جيىن ءوتتى. جيىن پاندەميالىق جاعدايعا بايلانىستى ونلاين فورماتتا ىسكە استى. شاراعا كاسىپكەرلەر كەڭەسىنىڭ، انالار كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى، نۇر-سۇلتان قالالىق قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى جانىنداعى ەتنومادەني بىرلەستىكتەردىڭ وكىلدەرى، قالا كاسىپكەرلەرى قاتىستى. جيىنعا قاتىسۋشىلار مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ بارشاعا ورتاق پارىز ەكەنىن، وسى ۋاقىت ىشىندە قىرۋار ىستەر اتقارىلىپ جاتقانىن اتاپ ءوتتى.
ەلوردالىق دوستىق ۇيىندە قازاق ءتىلىن جەتىلدىرەمىن دەۋشىلەرگە ارنالعان «مامىلە» اۋىزەكى قازاق ءتىلىنىڭ پىكىرتالاس كلۋبى ءوز جۇمىسىن باستالدى. بارلىق دارىستەر مەملەكەتتىك تىلگە، قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىنە قۇرمەتپەن قاراۋعا، العان بىلىمدەرىن كۇندەلىكتى ومىردە ءىس جۇزىندە قولدانۋعا تاربيەلەۋگە ارنالعان.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» باعدارلامالىق ماقالاسىندا: «مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ – ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ پارىزى. بارشا قازاقستاندىقتار، سونىڭ ىشىندە ءالى كۇنگە دەيىن قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن وتانداستار دا بار. ءبىز جاستاردىڭ اعىلشىن ءتىلىن نەمەسە باسقا تىلدەردى قىسقا مەرزىمدە مەڭگەرە الاتىنىن كورىپ وتىرمىز. حالىق اراسىندا ەشتەن كەش جاقسى دەگەن ءسوز بار. ەڭ باستىسى، ىنتا كەرەك» دەگەن بولاتىن.
راسىندا، پرەزيدەنتتىڭ وسى باعدارلامالىق ماقالاسىندا ايقىن اتاپ وتىلگەندەي، ەلىمىزدىڭ باستى نىشاندارىنىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك ءتىل ەكەنى داۋسىز. قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن وزگە ەتنوس وكىلدەرىنىڭ قاتارى كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرى ۆلاديمير چەپەل.
ۆلاديمير چەپەل قازاق ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن. ءوزى «ەكى انا ءتىلىم بار، ءبىرى ورىس، ءبىرى قازاق» دەيدى ول. ءۆلاديميردىڭ ويىنشا اۋىلدىق ايماقتا مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ بويىنشا ەشقانداي دا ماسەلە جوق، بارلىق اۋىل تۇرعىندارى قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن. قازاق تىلىنە قاتىستى ماسەلە قالالىق ايماقتا قاتاڭ تۇر.
«قالادا جاستار كوبىنە قازاقشا سويلەمەيدى. مەنىڭ ويىمشا قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن جاستاردى مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋ ءۇشىن اۋىلعا جىبەرۋ كەرەك. ولار اۋىلدا وتە جاقسى تاجىريبە جينايدى، ويتكەنى اۋىلدا اتالار مەن اجەلەر بار، ولارمەن ارالاسادى. بۇل ماسەلەنى ەتنواۋىلداردى قۇرۋ ارقىلى شەشۋگە بولاتىن سىندى. ءتۋريزمنىڭ بۇل باعىتى قازاق ءتىلى ماسەلەسىن دە شەشۋگە نەگىز بولادى. قازىر قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتۋگە قاتىستى كوپتەگەن تەگىن باعدارلامالار، كۋرستار بار. ەڭ باستىسى ازاماتتار قاتە سويلەۋدەن ۇيالماي، ۇيرەنۋدى باستاسا بولعانى», - دەيدى ۆلاديمير چەپەل.
ول پرەزيدەنتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا قاتىستى ويىن تولىق قولدايتىنىن ايتادى. «اسسامبلەيا وتىرىسىندا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە قاتىستى ماسەلەلەر كوتەرىلدى. مەنىڭ ويىمشا قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى ءتيىس. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ەلدەگى تاتۋلىق پەن تىنىشتىقتى، بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا ارنالعان قازاق ءتىلىنىڭ ءرولىن كۇشەيتۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن اتاپ وتكەن ەدى. مەنىڭ ويىمشا مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ ەتنوسارالىق قاتىناستاردى ۇلعايتىپ، بىرلىكتى كۇشەيتە تۇسەدى»، - دەيدى ول.
ۆلاديمير چەپەل جۇمىستا تەك قانا قازاق تىلىندە سويلەيتىنىن ايتادى. «مەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرمىن. اۋىلدىق ايماقتا تۇرامىن جانە قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەمىن. بىزگە كەلگەن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ماسەلەسىن بىردەن شەشۋگە تىرىسامىن. ءوز ويىمدى ەركىن ايتا الامىن. ءوز ولكەمنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن جاقسى بىلەم دەپ ايتا الامىن»– دەيدى ۆلاديمير.
ۆلاديمير چەپەل قازاق ءتىلىن ءبىلۋ ءسان ءۇشىن ەمەس، قوعامداعى قاجەتتىلىك ءۇشىن ماڭىزدى دەگەن ويدا. ويتكەنى جىل وتكەن سايىن ەلىمىزدە قازاق ءتىلىن بىلەتىن جاندار سانى ارتىپ كەلەدى، سونىمەن قاتار قازاق ۇلتىنىڭ دا سانى ارتۋدا. ال بۇل ءسوزسىز ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋشىلار سانىن دا ارتتىرا تۇسەدى. سوندىقتان قازاق ءتىلى ۋاقىت ەنشىسىمەن مەملەكەتتەگى باستى ءتىل بولۋعا جاقىن.
ۆلاديمير قازاق ءتىلىن بىلەتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىن كورگەندە تاڭدانىس ءبىلدىرۋدىڭ ارتىق ەكەنىن ايتادى. ونىڭ ويىنشا بۇل زاڭدىلىق. كەز كەلگەن ەلدە مەملەكەتتىك ءتىل بار جانە ونى قانداي ۇلت ەكەنىنە قاراماستان ءبىلۋ كەرەك. بۇل الەمنىڭ بارلىق ەلىندەگى بۇلتارتپاس ەرەجە.
ءتىل – حالىقتىڭ باستى بايلىعى. تىلدە حالىقتىڭ مادەنيەتى، سالت-ءداستۇرى، تۇرمىسى بار. ەجەلدەن اتا-بابالارىمىز ءوز ءبىلىمىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ، ەڭ باستى قۇندىلىقتاردى ءتىلدىڭ ارقاسىندا بويىنا ءسىڭىرىپ كەلەدى. الەمدە 7 مىڭنان استام ءتىل بار. ءاربىر ەتنوس ءوز انا ءتىلىن، ءوز ەلىنىڭ ءتىلىن باعالايدى جانە قۇرمەتتەيدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا 130-عا جۋىق ەتنوستىڭ تۇراتىنى، ولاردىڭ ارقايسىسى ءوز انا تىلىندە سويلەيتىن، ءوز سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارىن ۇستاناتىن، وزىندىك مادەني كودتارىن ساقتايتىنى انىق. وعان مەملەكەتتىك ساياسات تولىق مۇمكىندىك بەرەدى. مەملەكەتتەگى ۇلتارالىق كەلىسىم مەن جالپىۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋدا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
قازاقستاندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا سايكەس مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى. تىلدەردىڭ كوپ مادەنيەتتىلىگىنە قاراماستان، مەملەكەتتىك ءتىلدى قۇرمەتتەۋ – ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ مىندەتى. بۇگىندە تاۋەلسىزدىك العان 30 جىل ىشىندە قازاقستاندىقتاردىڭ كوپشىلىگى مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەنىن ايتا كەتكەن ءجون. وقۋ ورىندارىندا قازاق ءتىلى جۇيەلى تۇردە وقىتىلادى، اعا بۋىن وكىلدەرى ءۇشىن جۇمىس ورىندارىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ كۋرستارى ۇيىمداستىرىلادى.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى پاندەمياعا قاراماستان مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە، ۇيرەنۋگە ارنالعان كۋرستاردى ونلاين فورماتتا جاساۋدا. ونلاين جۇمىسقا كوشۋگە بايلانىستى ساباقتاردىڭ فورماتى دا وزگەردى. ساباقتار الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى «جىل مەزگىلدەرى»، «ناۋرىز مەيرامى»، «سالت-ءداستۇر»، «بىرلىك كۇنى»، «قۇتتىقتاۋ سوزدەر»، «امانداسۋ» ت.ب. تاقىرىپتارداعى جاريالانىمدار ارقىلى ونلاين جۇرگىزىلە باستادى. بۇل جاڭا فورمات، الايدا ونىڭ ءوز ەففەكتيۆتىلىگى بار.
قوعامدا قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى دا زور ۇلەس قوسۋدا. «اسسامبلەيانىڭ جۇمىسى كورىنبەيدى» دەگەن جاڭساق پىكىردى جوعارىدا اتالعان شىنايى شارالار جوققا شىعارىپ تۇر. اسسامبلەيا اياسىندا اشىلعان مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە نەگىزدەلگەن كۋرستار ءوز جەمىسىن بەرۋدە. كلۋبقا قاتىسۋشى جاستار سانى دا ۋاقىت وتكەن سايىن ارتۋدا. قازىرگى تاڭبا كۋرستار تەك قانا ءداستۇرلى فورماتتا ەمەس، ءتۇرلى زاماناۋي تەحنولوگيالاردى قولدانۋدا. مىسالى ونلاين فورمات، الەۋمەتتىك جەلىدەگى تىكەلەي ەفيرلەر، چەللەندجدەر، ساناعا اسەر ەتەتىن روليكتەر، ۇيرەتۋ روليكتەرى، تابيعات اياسىندا كەزدەسۋ جانە باسقالارى دەپ اتاساق بولادى. سوندىقتان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا قوسىپ جاتقان ءرولى وراسان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
