«ەلشىلەر، ەڭ الدىمەن، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى ءتيىس»،– دەدى توقاەۆ. ەرلان ىدىرىسوۆ ەندى قايتەدى؟
«ەسلي ۆى منە نە پومەنيايتە موي موزگي،
منە كازاحسكي يازىك نە ۆىۋچيت!»
ەرلان يدريسوۆ،
قر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى.
2002 جىل.
كەشە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كەڭەيتىلگەن القا وتىرىسىنا قاتىستى. اتالمىش وتىرىستا پرەزيدەنت باسىنان اياعىنا دەيىن مەملەكەتتىك تىلدە - قازاق تىلىندە سويلەپ شىققانىن ريزاشىلىق سەزىممەن باقىلاپ وتىردىق.
ويتكەنى، ءبىر اپتا بۇرىن، 2021 جىلدىڭ 12 قاراشاسىندا قۇرىلعان تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ تەك قازاق تىلىندە سويلەگەن بولاتىن. XX عاسىر باسىندا قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن الاش ارىستارى كوتەرگەن تۇران تۇتاستىعىنا ءجۇز جىلدان كەيىن جارقىن تاريحي قادام باستالعاندا، ءدال وسى تۋىستىقتىڭ جارقىن بەلگىسىن مىسال ەتكەن ەدى.
وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا قيىن-قىستاۋدا شىعىس تۇركىستاننان تيبەت پەن گيمالاي اسىپ، اۋا كوشكەن قازاقتار ءۇندىستان مەن پاكستانعا بارعاندا شاقىرىپ الىپ، باۋىرىنا باسقان باۋىر ەل تۇركيانىڭ كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، سول كەزدەگى پرەمەر-ءمينيسترى ادنان مەندەرەستىڭ رۋحىنا قازاق حالقى اتىنان تاعزىم ەتكەن بولاتىن. سوندا تولقىپ سويلەگەن توقاەۆتىڭ ەردوعاندى ەگىلدىرگەنىن دە كورىپ، ريزا بولىپ، ىقىلاسىمىزدى بىلدىرگەن ەدىك.
«بىردەن ايتۋ كەرەك، قازاق مەملەكەتى باسشىسى تەك قازاق تىلىندە سويلەدى. ەندى وسى تاۋەلسىز مەملەكەت باسشىسىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدە عانا سويلەۋ ءۇردىسى پرەزيدەنتىمىزدىڭ ءوزى بەس ءتىلدى بەسكە بىلسە دە، اقش-قا بارسا دا، قىتايعا بارسا دا، ءتىپتى رەسەيگە بارسا دا ساقتالۋى كەرەك»،– دەپ جازعان ەدىك.
اللا تىلەگىمىزدى قابىل الىپ، مەملەكەت باسشىسى سودان كەيىن العاش وتكىزگەن ەلىمىزدەگى القالى جيىندا دا تەك مەملەكەتتىك تىلدە سويلەدى. ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن دەپ تىلەيىك.
ءيا، «قازاقستان اتىنان شەت مەملەكەتتەردە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ديپلوماتتارىمىز ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى كەرەك» – دەپ، ناقتى تاپسىرعان پرەزيدەنت الدىمەن ءوزى وسىنداي ۇلگى كورسەتتى.
-بىلىكتى مامانداردىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنەن كەتۋى ونىڭ كادرلىق الەۋەتىن تومەندەتۋدە. بۇل – شىن مانىندە، وزەكتى ماسەلە. مەن وسى مينيسترلىك ەڭ كونسەرۆاتيۆتى قۇرىلىمنىڭ ءبىرى ەكەنىن بىلەمىن. مۇنىڭ جاقسى جاعى دا بار. ءداستۇر ساقتالادى، كاسىبي ديپلوماتتار شوعىرى قالىپتاسادى. دەگەنمەن، جاعىمسىز جاعى دا جوق ەمەس. ءبىلىمدى، بىلىكتى ءارى ەلگە ادال قىزمەت ەتكىسى كەلەتىن جاستار ءۇشىن مينيسترلىككە جۇمىسقا تۇرۋ – «الىنباس قامالداي». بۇل احۋالدى تۇزەپ، كادر ساياساتىن تۇبەگەيلى قايتا قارايتىن كەز كەلدى. ديپلوماتيالىق قىزمەتكە، ەڭ الدىمەن، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، وتانشىل ماماندار قاجەت. قازاقستان اتىنان شەت مەملەكەتتەردە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ديپلوماتتارىمىز شەتەل تىلدەرىن عانا ەمەس، الدىمەن، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى كەرەك، – دەدى پرەزيدەنت.
راسىندا، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل تولسا دا، شەت مەملەكەتتەردە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ديپلوماتتارىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى ءالى شەشىلمەگەن ماسەلە بولىپ كەلەدى. بۇنى پرەزيدەنتتىڭ ءوزىنىڭ قاداپ ايتۋىنان-اق بىلۋگە بولادى. ءبىر عانا مىسال، ءبىر جىل بۇرىن، 2020 جىلى 7 تامىزدا «قازاق ءۇنى» گازەتىندە موڭعولياداعى قازاقستان ەلشىلىگى قىزمەتكەرىنىڭ سونداعى قانداسىمىز مايگۇل اۋلىحقا ورىستىلىندە سويلەگەنى تۋرالى «قازاق ەلشىلىكتەرىنىڭ ءتىلى رەسەي ءتىلى مە؟!.سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن سىرت ەلدىڭ مۇددەسىن قورعاۋشىلاردان تازالاۋ كەرەك، پرەزيدەنت مىرزا!» اتتى ماقالامىز شىققان ەدى. بۇل ماقالا قوعامدا ۇلكەن رەزونانس تۋدىرعانى بەلگىلى. سول كەزدە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى سىننان قورىتىندى شىعارىپ، قازاق ءتىلىن قولدانۋعا ءبىراز قادامدار جاساعانى انىق. بىراق سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە عانا ەمەس، بارلىق مينيسترلىكتەر مەن ۆەدوموستۆالارعا ءتان جازىلماس اۋرۋ – مەملەكەتتىك تىلدە ءىس قاعازىن جۇرگىزۋ تەك اۋدارماشىلاردىڭ عانا موينىنداعى جۇمىس بولىپ تۇر.
كەزىندە، 2002 جىلى ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرى تۇگىلى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان يدريسوۆتىڭ ءوزى «ەگەر سىزدەر مەنىڭ ميىمدى اۋىستىرماساڭدار، قازاق ءتىلىن ۇيرەنا المايمىن» دەپ («ەسلي ۆى منە نە پومەنيايتە موي موزگي، منە كازاحسكي يازىك نە ۆىۋچيت!») دەپ پارلامەنتتە مالىمدەگەنىن ەل ۇمىتقان جوق ءالى... سوندا سول كەزدەگى پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىر دە بىرەۋى: „قازاق تىلىنە ميىڭ جەتپەسە، قالاي قازاق ءمينيسترى بولاسىڭ، ورنىڭدى بوسات!؟” دەپ ايتا العان جوق. ويتكەنى، پارلامەنتتە دە ءوز انا ءتىلى مەن مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلمەيتىندەر تولىپ جاتىر ەدى ول كەزدە... پارلاماەنت سولاي ديپلوماتيا تۋرالى زاڭنان «ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى ءتيىس» دەگەن باپتى الىپ تاستادى. ەل ءۇشىن ەمەس...ەرەكەڭ ءۇشىن... بۇل باپ، ۇمىتپاسام وسىدان 9 جىلدان كەيىن 2013 جىلدارى بولۋى كەرەك، سەناتور قۋانىش ايتاحانوۆتاردىڭ ايقايىمەن قايتا قوسىلدى.
ەلدى شۋلاتقان ول وقيعا تۋرالى «قازاق ءۇنى» گازەتى بىرنەشە سىن ماقالا جاريالادى. «مەملەكەتتىك تىلگە ميى جەتپەگەندەر قالاي مينيستر بولادى؟» دەگەن ماقالامىز قازىر «قازاق ءۇنى» ۇلتتىق پورتالىندا «كوپ وقىلعاندار» ايدارىندا تۇر. ءيا، 352 مىڭ رەت وقىلىپ، 300-دەي پىكىر جازىلعان...
سونىڭ وزىندە، وسى ۋاقىتقا دەيىن 20 جىلدان بەرى ءبىزدىڭ ەرەكەڭ ەشقانداي مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنبەي-اق، ميىن اۋىستىرماي-اق، ەكى رەت سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولدى. ۇلىبريتانيادا ەكىنشى رەت ەلشى بولىپ وتىر قازىر...
پرەزيدەنت، ءارى ءوزىنىڭ تىكەلەي ۇستازى ق.توقاەۆ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى ناقتى تاپسىرعاسىن ەندى قايتەر ەكەن، ول جاعى ءالى بەلگىسىز...
بىراق، ەرلان ىدىرىسوۆتىڭ كەزىندە رەسەيلىكتەر قازاقستان ۇلتشىلدىعىن ايىپتاعاندا، الدارىنا ءتۇسىپ الىپ شابا بەرمەي، ديپلوماتيالىق قارسىلىق كورسەتە بىلگەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك...
ال ءبىز ەندى مەملەكەت باسشىسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە بايلانىستى تاپسىرماسىنان كەيىن مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەرگە جول بەرىلمەيتىن بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىز.
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ سونىمەن قاتار جيىندا جۋىردا تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ اتاۋى وزگەرگەنىن اتاپ ءوتتى.
– جاقىندا باۋىرلاس ەلدەرمەن بىرلەسىپ، تۇركى كەڭەسىن تولىققاندى ۇيىمعا اينالدىردىق. وسىلايشا، تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماعىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى، – دەدى پرەزيدەنت.
ەڭ الدىمەن سىرتقى ساياساتتى «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىنا ساي جۇرگىزىپ، ونىڭ تيىمدىلىگىن بارىنشا ارتتىرۋ كەرەك ەكەنىنە توقتالعان پرەزيدەنت مينيسترلىكتەگى كەمشىلىكتەردى دە اتاپ ءوتتى.
- قازىر قازاقستاننىڭ سىرتقا باعىتتالعان جۇمىسىندا ءبىرتۇتاس، جالپى مەملەكەتتىك ستراتەگيا جوق دەۋگە بولادى. بۇل – جۇيەلى سيپاتتاعى ماسەلە. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى تىعىز مەكەمە-ارالىق ۇيلەستىرۋ جۇمىسىن ءتيىمدى اتقارۋى كەرەك. مەملەكەتتىك اپپارات ىشىندەگى بايلانىس، ءوزارا ىقپالداستىق ءالسىز. سونىڭ كەسىرىنەن ەلەۋلى كەمشىلىكتەر بولىپ جاتادى. وعان قوسا، ۇلتتىق مۇددەنى قورعايتىن كەزدە ءتيىمدى جۇمىس اتقارىلمايدى. مىسالى، قازىر جايىق وزەنى تارتىلىپ بارادى. قازاقستانعا جولدانعان جۇك قىتاي شەكاراسىندا تۇرىپ قالدى. ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەرىمىزدىڭ كورشى ەلدەر نارىعىنداعى مۇددەسى ويداعىداي قورعالماي وتىر. وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەر حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىنا جانە كوڭىل كۇيىنە كەرى اسەر ەتەدى، – دەپ مەملەكەت باسشىسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن سىنعا الدى.
بيىل 30 جىل تولىپ وتىرعان قاسيەتتى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باعا جەتپەس قادىرىنە توقتالعان قاسىم-جومارت توقاەۆ ەلدىڭ كۇتكەن ەڭ باستى ءسوزىن ايتتى:
ء–بىز تاۋەلسىزدىك پەن ەگەمەندىككە، ەلىمىزدىڭ شەكاراسى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرەتىن ءبىر دە ءبىر كەلىسىمگە جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، وسى قاسيەتتى قۇندىلىقتار ءبىز ءۇشىن بارىنەن قىمبات. ءبىز ەڭ الدىمەن، قازاقستاننىڭ مۇددەلەرىن تاباندىلىقپەن قورعاۋىمىز قاجەت، – دەدى پرەزيدەنت.
«ەلدەستىرمەك-ەلشىدەن» دەپ، اتام قازاق باياعىدان ەلشىلىك قىزمەتتىڭ جوعارى باعاسىن بەرىپ قويعان. ەندەشە، سىرتقى ساياساتىمىز سىندارلى بولىپ، ۇلتتىق مۇددەمىزدى قورعاۋدا ۇتىلمايتىن دەڭگەيگە جەتەدى دەپ سەنەمىز.
قازىبەك يسا،
قر پارلامەنتى ءماجىلىسى دەپۋتاتى،
«اق جول» پارتياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى
