تالدىقورعان قالالىق ءبىلىم ءبولىمى بىرنەشە مەكتەپتە جينالىس وتكىزىپ، بالاسى حيدجاب كيەتىن اتا-انالارعا «وقۋشىلار ورامالدارىن ءبىر اپتانىڭ ىشىندە شەشسىن» دەپ ەسكەرتكەن. ازاتتىق ءتىلشىسى سويلەسكەن اتا-انالاردىڭ كەيبىرى جينالىس كەزىندە كوميسسيا تاراپىنان اگرەسسيا بايقاعانىن جەتكىزسە، كەيبىرى «قىزدارىمىزعا قىسىم جاسالعان بولۋى مۇمكىن» دەيدى. كوميسسيا وكىلى مەن مەكتەپ اكىمشىلىگى مۇنى جوققا شىعارادى.
گۇلميرا قۇسايىنوۆانىڭ قىزى تالدىقورعانداعى 12-مەكتەپتە وقيدى. قىزى ورامالدى سەگىز جاسىنان بەرى تاعادى. اناسىنىڭ سوزىنشە، «حيدجاب كيۋ ماسەلەسى بىلتىر ەسكەرتۋ رەتىندە عانا سيرەك قوزعالعانىمەن، بيىل مەكتەپكە ورامالمەن كەلمەۋ تالابى اگرەسسيۆتى سيپاتتا ءجيى ايتىلا باستاعان». ول اقپاننىڭ باسىندا مەكتەپ اكىمشىلىگى ءوزىن «جينالىسقا» دەپ شاقىرىپ العانىن ايتادى.
«تەرگەۋدەن شىققانداي بولدىم»
- مەكتەپكە بارسام، كوميسسيا كەلىپتى. سوندا بالالارى حيدجاب كيەتىن 15 شاقتى اتا-انا ءجۇر ەكەن. ارقايسىمىزدى جەكە-جەكە قابىلدادى. كوميسسيا قۇرامىنان 5-6 ادامدى عانا تانىمادىم، قالعاندارى مەكتەپ ۇجىمىنان بولدى. جالعىز وزىممەن كەم دەگەندە 40 مينۋتتاي سويلەستى، - دەيدى گۇلميرا.
ونىڭ سوزىنشە، اڭگىمەلەسۋ كەزىندە كوميسسيا وكىلدەرى «كەمسىتەتىن سۇراقتار» قويعان.
- بۇكىل مەكتەپ ديرەكتسياسىنىڭ، پسيحولوگ پەن تەولوگتىڭ كوزىنشە كۇيەۋىمنىڭ جالاقىسىن سۇرادى. «الاتىن جاردەماقىڭىز قانشا؟»، «نەگە ءالى ءوز ءۇيىڭىز جوق؟» دەگەندەي سۇراقتار قويدى. مەشىتتە عانا قيىلعان نەكەمىزدى ايتىپ ەم، «نە سۇمدىق ول؟ نە ۇلگى بەرەسىڭدەر؟» دەدى. «مەن جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتىمىن بە؟» دەپ ەدىم، «ءيا، مىندەتتىسىز، سەبەبى مەن قامقورشىلىق ورگانىنانمىن» دەدى. اراسىندا ۇرىسىپ شىعىپ كەتكەن اتا-انالار دا بولدى، - دەيدى ول.
گۇلميرا 7-سىنىپتا وقيتىن قىزىنا جينالىستان سوڭ مەكتەپتىڭ ورالمالعا قاتىستى تالابىن ەستىرتىپ، ءوزىنىڭ ويىن بىلمەك بولىپ سويلەسكەنىن جەتكىزدى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، «مۇمكىن شەشە سالارسىڭ؟» دەپ سۇراعاندا قىزى «ءوز قۇقىم بار عوي، شەشپەيمىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن. اتا-انا جينالىستان سوڭ قىزىمەن ءوزىنىڭ رۇقساتىنسىز مەكتەپ اكىمشىلىگى حيدجابقا قاتىستى جەكە سويلەسكەنىن ايتادى.
- ديرەكتور ورامالمەن كەلسە، ايىپپۇل سالىناتىنىن ەسكەرتىپ، «شەشپەسەڭدەر، اراب امىرلىكتەرىنە بارىپ، سوندا ءومىر سۇرىڭدەر» دەپتى. قىزىم سىنىپقا قايتا كىرگەن سوڭ، قولى دىرىلدەپ تۇرعانىن ايتتى. ارتىنان مەن بارىپ، ديرەكتورعا اڭگىمەنى ديكتوفونعا جازاتىنىمدى ەسكەرتتىم دە، «نەگە «كەتىڭدەر» دەپ ايتاسىز؟» دەدىم. ديرەكتور بۇلاي دەگەنىن جوققا شىعاردى، - دەيدى ول.
تالدىقورعانداعى 12-مەكتەپ ديرەكتورى تاتيانا اندريانوۆانىڭ سوزىنشە، وقۋشىلارمەن سويلەسۋ كەزىندە ەشبىر اگرەسسيا بولماعان. ونىڭ سوزىنشە، اكە-شەشەلەرى حيدجابتى شەشۋگە قاتىستى تالاپقا «مۇنداي اتا-انالارعا ءتان ادەتتەگىدەي رەاكتسيا بىلدىرگەن».
- اتا-انالار بۇل ماسەلە وزدەرىنە قاتىستى ەكەنىن بىلەتىنىن، بىراق قازاقستان زاڭدارىنا ساي شەشىمگە كەلمەيتىندەرىن ايتتى، - دەيدى تاتيانا اندريانوۆا.
ال «كوميسسيانىڭ جەكە باسقا قاتىستى سۇراقتاردى جاريا تۇردە قويعانىنا» اتا-انالاردىڭ نارازى بولىپ جاتقانىن جەتكىزگەن ازاتتىق ءتىلشىسىنىڭ سۇراعىنا مەكتەپ ديرەكتورى «جينالىسقا قاتىسقانىمەن، ءوزىنىڭ ونداي سۇراقتار قويماعانىن» ايتىپ، «بۇل ساۋال بويىنشا وبلىستىق ءبىلىم دەپارتامەنتىنە حابارلاسۋ كەرەك» دەدى.
«تاربيەلەگەندە ماقساتىم سول بولدى»
ازاتتىق سويلەسكەن باسقا اتا-انالار «قىزدارىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن» بالالارى وقيتىن مەكتەپتى اتاماۋدى سۇرادى. ولاردىڭ كوميسسيا وتكىزگەن جينالىستان قالعان اسەرى گۇلميرا قۇسايىنوۆانىڭ سيپاتتاۋىنا ۇقساس – «كوميسسيا ءار اتا-انامەن جەكە سويلەسكەن»، كوبى «تەرگەۋدەن شىققانداي اسەر العان» جانە «مۇنىڭ زاڭسىز ەكەنىن ايتىپ، اڭگىمەلەسۋگە كىرۋدەن باس تارتقان» اتا-انالار بار.
مەرحابا كەبەباەۆانىڭ قىزى باستاۋىش سىنىپتا وقيدى. ونىڭ ايتۋىنشا، كوميسسيانىڭ ءوزى تانىمايتىن وكىلدەرى «تاس داۋىرىندە ءومىر سۇرەسىڭدەر مە؟» دەپ سوككەن.
- داۋىس كوتەرىپ سويلەستى. «اركىم ءوز جۇمىسىن ورىنداسىن، ءبىز سىزدەردىڭ قول استىلارىڭىزداعى ادامدار ەمەسپىز عوي» دەگەن سوڭ، اگرەسسيا ازداپ باسىلعانداي بولدى. بىراق وزدەرىن باسىم كورسەتكىسى كەلگەنى سەزىلىپ تۇردى، - دەيدى ول.
بىزگە كوميسسيا «سىزدەر ساناسىنا قۇيىپ جاتىرسىزدار، ولاردىڭ ءوز ويى جوق» دەيدى. كەز كەلگەن اتا-انا نەنى دۇرىس دەپ تاپسا، بالالارىنا سونى سىڭىرەدى. اتا-انانىڭ بەرىپ جاتقان تاربيەسى قوعامعا زيانىن تيگىزبەسە بولدى عوي
اناسى كوميسسيا تالابىنا «قىزىمنىڭ ءوزى ءتورت جىل بۇرىن قالاپ تاققان ورامالىن قىسىم جاساپ شەشتىرە المايمىن، بۇل قانشالىقتى قيىن ەكەنىن سىزدەر تۇسىنبەيسىزدەر» دەپ جاۋاپ بەرگەنىن ايتادى.
- «مەكتەپكە حيدجاب كيىپ كەلمەۋ تۋرالى بۇيرىق كونستيتۋتسياعا قارسى بوپ تۇر عوي» دەپ، «بالانىڭ ءبىلىم الۋ قۇقىعى مەن ءدىن بوستاندىعى تۋرالى جازىلعانىن» ايتقان ەدىك، كوميسسيا «ءوز قۇقىقتارىڭدى بىلەسىڭدەر، بىراق مىندەتتەرىڭدى ورىندامايسىڭدار» دەپ جاۋاپ بەردى، - دەيدى ول.
ازاتتىق ءتىلشىسىنىڭ «ورامالدى شەشۋ تۋرالى تالاپتى بالاڭىز قالاي قابىلدادى؟» دەگەن سۇراعىنا مەرحابا قىزىنىڭ «وندا مەكتەپكە بارماي-اق قويامىن» دەگەنىن، سول تالاپتى ەستىگەن سوڭ «مەكتەپتەن قورقاقتاپ، ساباققا ىنتاسى جوعالعانىن» ايتتى.
تالدىقورعاندىق جانە ءبىر اتا-انا - اينۇر ءداۋىتوۆانىڭ قىزدارى بەسىنشى، جەتىنشى، سەگىزىنشى سىنىپتاردا وقيدى. ونىڭ ايتۋىنشا، ۇشەۋى دە حيدجابتى «كوشەگە ورامالسىز شىعۋعا ۇيالامىز» دەپ «كىشكەنتاي كەزدەرىندە ءوز ەرىكتەرىمەن» كيگەن. اناسى كوميسسيانىڭ ەسكەرتۋىنە قاتىستى «قىزدارىممەن سويلەسەمىن، وزدەرى «شەشپەيمىز» دەسە، ولاردى بارىنشا قورعايمىن» دەدى.
- مەن ولاردىڭ شەشپەيتىنىن بىلەمىن. ويتكەنى تاربيەلەگەندە ماقساتىم سول بولدى. بىزگە كوميسسيا «سىزدەر ساناسىنا قۇيىپ جاتىرسىزدار، ولاردىڭ ءوز ويى جوق» دەيدى. كەز كەلگەن اتا-انا نەنى دۇرىس دەپ تاپسا، بالالارىنا سونى سىڭىرەدى. اتا-انانىڭ بەرىپ جاتقان تاربيەسى قوعامعا زيانىن تيگىزبەسە بولدى عوي، - دەيدى ول.
ماماندىعى ەتنومۋزىكاتانۋشى اينۇر «قىزدارىنا قازاقى ءداستۇردى كىشكەنتايىنان سىڭىرۋگە تىرىسقانىن» ايتتى.
ازاتتىق سويلەسكەن اتا-انالاردىڭ سوزىنشە، كوميسسيا جينالىسىنان سوڭ تالدىقورعان مەكتەپتەرىندەگى ورامالدى وقۋشىلاردىڭ انالارى قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن بىرىگە باستاعان. ولاردىڭ كەيبىرى «مەكتەپ ديرەكتورىنان حيدجابتى شەشۋ تۋرالى جازباشا بۇيرىق تالاپ ەتىپ، ارىز جازاتىندارىن» ايتسا، باسقالارى «جەرگىلىكتى يمامداردان كومەك سۇراپ بارعان».
«قازاقستان يسلام مەملەكەتى ەمەس»
تالدىقورعان قالاسى ءبىلىم ءبولىمىنىڭ باس مامانى كۇلزينا ەسەنقىزى اتا-انالار شاعىمدانعانداي اگرەسسيا بولماعانىن، كوميسسيا ولارمەن تەك اڭگىمەلەسكەنىن جەتكىزدى. ول ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى 2016 جىلعى قاڭتاردىڭ 14-ىندە شىعارعان 26-بۇيرىققا ساي وقۋشىلارعا حيدجابتارىن شەشۋ تۋرالى تالاپ قويىلىپ جاتقانىن ايتادى.
اقتوبە سياقتى ەشبىر ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزبەي، (مەكتەپ) ەسىگىن جاۋىپ، بىردەن توقتاتساق ماقۇل ەكەن. تالدىقورعان قالاسىنداعى بارلىق ماماندى جيناپ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك.
- بۇل تالاپتىڭ كۇشى تەك مەكتەپ ىشىندە، سوندىقتان وقۋشىلار ساباقتان شىققان سوڭ ورامالدى قايتا تاعۋىنا بولادى. ءمۇفتيات بولۋى كەرەك دەي مە؟ تاپ ءبىر يسلام مەملەكەتىندە ءومىر سۇرەتىن سەكىلدى. سانالارى تومەن، كوزدەرى قاراڭعى، يسلام تۋرالى الىپ وتىرعان مالىمەتتەرى دە وتە تومەن. زاڭنىڭ 13-پۋنكتىندە «ءدىن اتريبۋتتارى بولمايدى» دەپ جازىلعان، - دەيدى اكىمدىك وكىلى.
ونىڭ سوزىنشە، «حيدجابتى شەشۋگە قاتىستى ەسكەرتۋ بولاتىنى جايلى اتا-انالارعا الدىن الا كورسەتىلگەن، ولار قولدارىن قويىپ، زاڭمەن تانىسقان».
- اقتوبە سياقتى ەشبىر ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزبەي، (مەكتەپ) ەسىگىن جاۋىپ، بىردەن توقتاتساق ماقۇل ەكەن. تالدىقورعان قالاسىنداعى بارلىق ماماندى جيناپ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. ءبىر اپتا ۋاقىت بەرىلدى، - دەيدى كۇلزينا ەسەنقىزى.
مامان وقۋشىلار حيدجابىن شەشۋى ءۇشىن اتا-انالار بالالارىنا مۇنى دۇرىس ءتۇسىندىرۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
- وسى كۇنگە دەيىن ورامالىن شەشتىرگەن ءتورت اتا-انانىڭ باسقالاردان ايىرماشىلىعى بار ما؟ ەكى مىڭعا جۋىق بالا وقيتىن باسقا مەكتەپتەردە بىردە-ءبىر بالا حيدجاب كيمەيدى. جۇما سايىن مەشىتكە مىڭداعان ادام كىرەدى. ولاردىڭ ءبارى بالالارىنا حيدجاب كيگىزىپ قويىپ پا؟ لوگيكا قايدا؟ - دەيدى اكىمدىك وكىلى.
ازاتتىق جينالىس وتكىزگەن كوميسسيا قۇرامىنا كىمدەر كىرگەنى مەن «اڭگىمەلەسۋ» قانشا مەكتەپتە بولعانى جايلى تالدىقورعان قالاسىنىڭ ءبىلىم بولىمىنە سۇراۋ سالدى. قالالىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ باسشىسى جاندوس جولدىحانوۆتىڭ جازۋىنشا، بالالارى حيدجاب كيەتىن اتا-انالارمەن «توپتىق جانە جەكە ءتۇسىندىرۋ تۇرىندەگى كەزدەسۋ-اڭگىمەلەسۋ» قالانىڭ ون مەكتەبىندە وتكەن. جاۋاپتا كوميسسيا قۇرامىنا الماتى وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسى، قالالىق پروكۋراتۋرا، ءدىن سالاسىنداعى ماسەلەلەردى وڭالتۋ جانە كەڭەسشىلىك قىزمەت ءبولىمى، قالالىق ءبىلىم ءبولىمى، قامقورشىلىق كەڭەسى، اتا-انالار كوميتەتى مەن مەكتەپ اكىمشىلىگى وكىلدەرى كىرگەنى جازىلعان. ول تالدىقورعان مەكتەپتەرىندە وقيتىن 29 قىز بالانىڭ حيدجاب كيەتىنىن جەتكىزدى. ازاتتىقتىڭ «اتا-انالار «قىزدارىڭىزدىڭ ورامالىن شەشىڭىزدەر» دەگەن تالاپتى قالاي قابىلدادى؟» دەگەن سۇراعىنا ءبىلىم ءبولىمى «رەاكتسيا ءار ءتۇرلى بولدى: «مەشىتتە يمام ولاي ايتقان جوق»، «قىتايدا زاڭ قاتال بولعان سوڭ، وسىندا كوشىپ كەلىپ ەدىك»، «زاڭنان قۇران جوعارى»، «ءوز زاڭگەرىمىزدەن سۇرايمىز»، «جەكە شەشىم قابىلداۋ قۇقىعىمىز بار، سولاي شەشتىك» دەپ جاۋاپ بەرگەنىن ايتتى.
«بيلىكتىڭ ءوز قاتەسىمەن كۇرەسى»
ازاتتىق سويلەسكەن ساراپشىلار مەكتەپ ىشىندە حيدجاب كيۋگە تىيىم سالۋدى قولداعانىمەن، ورامالدى شەشۋ تالابىن ءار ءتۇرلى باعالايدى. ءبىرى مۇنى «ناقتى ءبىر ءدىني توپقا قارسى كۇرەس» دەسە، باسقاسى «يسلام زاڭدارىنا قايشى شەشىم» دەپ ەسەپتەيدى.
ءدىنتانۋشى دوساي كەنجەتاي «مەملەكەت حيدجاب سەكىلدى ءدىني اتريبۋتريكانى اگرەسسيۆتى سيپاتتا كيىپ جۇرگەندەردىڭ جولىن كەسىپ جاتىر» دەپ پايىمدايدى.
- مەكتەپتە ورامال كيۋگە تىيىم - يسلامعا قارسى شابۋىل ەمەس، مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە قاتىستى شارالارى. ءبىزدىڭ قوعامعا سالافي-ۋاحابيلەر ەنىپ كەتكەن. ەندى بيلىك ءوزى جىبەرىپ العان قۇبىلىسىن ءوز قولىمەن توقتاتۋعا كىرىستى، - دەيدى ول.
ماماننىڭ ايتۋىنشا، كەيبىر راديكاليزمگە بەيىم يسلامدىق ءدىني اعىمدار قازاقستانعا 1993 جىلدارى ەپتەپ كىرىپ، 2008 جىلدان باستاپ تاراي باستاعان.
- سول ون جىلدا بۇل باعىت نەگاتيۆتى قىرلارىن كورسەتتى. حيدجاب داۋى بولىپ جاتقان ايماقتاردا وسى باعىتتاعى اتا-انالار كوپ. ولار زاڭنىڭ ىقپالىن سەزسە، ەسى كىرەر، - دەدى ءدىنتانۋشى ازاتتىققا.
«پارىزعا تىيىم سالۋ دۇرىس ەمەس»
ازاتتىق سويلەسكەن جانە ءبىر مامان – تەولوگ قايرات قۇرمانباەۆ «حيدجاب قوعامدا لەزدە داۋ تۋدىراتىن وتە نازىك تاقىرىپقا اينالعانىنا» سىلتەپ، باستاپقىدا پىكىر بىلدىرۋگە ىقىلاستى بولمادى. بىراق ول «حيدجابقا تىيىم سالۋ يسلام قاعيدالارىنا قايشى ەكەنىن» ايتىپ، «مەكتەپتەگى تىيىمداردى راديكالدىق توپتارمەن كۇرەسۋ امالى» دەپ سانايتىنىن جەتكىزدى.
- قازىر قازاقستاندا تانىمدىق-عىلىمدىق ءدىندارلانۋ ەمەس، سوقىر سەنىم مەن جەتەككە ەرۋ، «ءدىننىڭ تالاپتارىن ورىندايمىز» دەپ شەكتەن شىعۋ سەكىلدى ەموتسيونالدىق ءدىندارلانۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتىر. ولاردىڭ كەيبىرى ءداستۇردى جوققا شىعاردى. مەملەكەتتە سولارعا قارسى «ءداستۇرلى يسلام» تۇسىنىگى دە وسىدان پايدا بولدى، - دەيدى ول.
ماماننىڭ سوزىنشە، "يسلام پارىز ەتكەن نارسەگە تىيىم سالۋ دۇرىس ەمەس ءارى مۇنداي بىرجاقتى ارەكەت راديكالدى توپتاردىڭ مەملەكەتكە وشپەندىلىگىن، زايىرلى جۇيەگە كوزقاراسىن اسقىندىرادى، سوندىقتان مەملەكەت مۇنى شەشۋدىڭ بالاما جولدارىن تابۋى كەرەك.
باليعاتقا جەتىپ، حيدجاب كيگەن سوڭ كوبى قايتا شەشپەيدى. يا مەكتەپكە مۇلدەم بارمايدى، يا كوشىپ كەتەدى. بۇل ءبىزدىڭ دەموگرافيامىزعا دا سىن،
- بارلىعى ءبىر اۋىزدان قابىلداعان ءدىني پارىزدى جوققا شىعارۋدان ساق بولۋلارى كەرەك. ول – قاۋىپتى. مۇسىلماندار استىرتىن قيمىلدارىن باستاۋى مۇمكىن. «مەملەكەت قۇقىمىزدى شەكتەدى» دەپ [شەتكە] كوشەدى يا حالىقتان كەگىن الا باستايدى، - دەيدى مامان.
يسلامتانۋشى «حالىقتىڭ از عانا بولىگى حيدجاب كيەتىنىن» ەسكەرتەدى.
- باسىم جۇرتتىڭ تىنىشتىعى مەن مۇددەسى تۇرعاندا، مەملەكەت ورامالمەن كوشەدە جۇرۋگە بولماسا جۇمىس ورنىندا تاعۋعا ەمەس، تىيىمدى تەك مەكتەپ شەڭبەرىنە سالىپ، ماسەلەنى وسىلاي شەشىپ وتىرعانىنا شۇكىر ايتۋىمىز كەرەك، - دەيدى ول.
ازاتتىق ءتىلشىسى ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ سالاسىندا كادرلاردى قايتا دايارلاۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن قوسا اتقاراتىن ماماننان «ورامال تاققان وقۋشىلار ەندى نە ىستەۋى مۇمكىن؟» دەپ سۇرادى. ساراپشى «قازاقستاننىڭ باتىسىندا مەكتەپ ىشىندە ورامال تاعۋعا تىيىم سالىنعان سوڭ بالالارىن تۇركيا مەن قىرعىزستانعا وقۋعا جىبەرىپ جاتقاندار يا وزدەرى شەتەلگە كوشىپ كەتىپ جاتقان وتباسىلار بارىن» ايتتى.
- باليعاتقا جەتىپ، حيدجاب كيگەن سوڭ كوبى قايتا شەشپەيدى. يا مەكتەپكە مۇلدەم بارمايدى، يا كوشىپ كەتەدى. بۇل ءبىزدىڭ دەموگرافيامىزعا دا سىن، - دەيدى مامان.
بيىلعى حيدجاب داۋى اقتوبە وبلىسىندا قىركۇيەكتە 200-گە تارتا ورامالدى وقۋشىنى مەكتەپكە كىرگىزبەگەن سوڭ باستالعان. اقپاننىڭ 3-ىندەگى دەرەك بويىنشا، اقتوبە وبلىسىندا 177 وقۋشى "ورامال داۋىنا" بايلانىستى مەكتەپكە بارا الماي وتىر. ولاردىڭ اراسىندا قىزدارىن رەسەيگە وقىتۋعا بەكىنگەندەر دە بار. داۋ باستالعالى ونعا جۋىق اتا-انا مەكتەپ اكىمشىلىگىن سوتقا بەرگەن: شاعىمدانۋشىلاردىڭ الدى جەڭىلىپ، كەيبىرى ايىپپۇل تولەۋگە مىندەتتەلىپ جاتىر.
azattyq.org
