ەجەلگى كوشپەلىلەردىڭ، ساقتاردىڭ، عۇنداردىڭ، كونە تۇرىكتەردىڭ، موڭعولداردىڭ، ءتىپتى كەيىنگى قازاقتاردىڭ سوعىس تاكتيكاسى جاھان تاريحىندا جوعارى باعالانادى. بۇعان كوشپەلى بايىرعى تۇرىكتەردىڭ جىلقى مالىن ەڭ العاش اۋىزدىقتاپ، اۋىزدىق، جۇگەن، ەرتوقىم، ۇزەڭگى، شالبار، ساداق ءتارىزدى دۇنيەلەردى ويلاپ تاۋىپ، اسكەري تەحنيكانىڭ دەڭگەيىن جوعارى كوتەرگەندىگى اسەر ەتپەي قويماسا كەرەك. ءوز زامانىنداعى ەڭ وزىق اسكەري تەحنيكانى پايدالانۋمەن قاتار، اجالدان قايمىقپايتىن رۋح-جىگەر دە بابالارىمىزدىڭ اسىعىن الشىسىنان ءتۇسىردى. وعان دالەل رەتىندە دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن ساق، سارمات، عۇن، كوك تۇرىك، موڭعول، وسمان يمپەريالارىن اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا بولادى. باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ قازاق سالت-داستۇرىنەن وتە تەرەڭ ءبىلىمى بولعانىن كەلىنى زەينەپ احمەتوۆانىڭ ەستەلىكتەرى ارقىلى بىلەمىز. ول كىسىنىڭ داڭقتى بابالارىنىڭ تاريحىنان دا جاقسى حاباردار ەكەنى سوعىستاعى اسكەري تاكتيكالارىنان جاقسى اڭعارىلادى.
ب.ز.د. IIIV-II عع. تۇران-يران دەگەن قوس مادەنيەتتىڭ قاقتىعىسىن، وسىناۋ ەكى الىپ يمپەريانىڭ تەكە-تىرەسىن كورەمىز. تۇراندىقتاردى گرەكتەر ساقتار دەيدى. گەرودوت جازبالارىندا ساقتاردىڭ سوعىسقا وتە ەپتى، كوشىپ-قونعان كوشپەلى سالت تۇتىناتىندىعىن، جىلقىعا ءمىنىپ، قىمىز ىشەتىندىگىن باسا ايتادى. ال ساقتاردىڭ شەگىنىپ ءجۇرىپ سوعىسۋ ءادىسىن وتە شەبەر پايدالاناتىندىعى تاريحي دەرەكتەردە ءجيى ۇشىراسادى. كيردىڭ قۇنىن جوقتاپ ساق دالاسىنا كەلگەن داري پاتشا كوشپەلىلەردىڭ ەلەسىن قۋالاپ ءجۇرىپ-اق تيتىقتاپ، كەيىن شەگىنگەندىگى ءمالىم. ويدا-جوقتا تۇتقيىلدان پايدا بولىپ، جاۋدىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ سوققى بەرىپ، ەسەڭگىرەپ تۇرعان ساتتە ەس جيعىزباي قايتا شەگىنىپ كەتەتىن اسكەري ءادىس پارسىلاردىڭ قۇتىن قاشىرادى. ابدەن مەزى بولعان پارسىلارعا ساقتاردىڭ كوسەمى مىناداي ماندەگى حات جولداپتى: «ەگەر سەندەر بىزبەن شىن مانىندە سوعىسقىلارىڭ كەلسە، وندا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ زيراتىن ىزدەپ تابىڭىزدار. ولارعا ساۋساقتارىڭىزدىڭ ۇشىن تيگىزىپ بايقاڭدار، سوندا ءبىز سوعىسار ما ەكەنبىز، سوعىسپاس پا ەكەنبىز، كوزبەن كورەسىڭدەر. كيەلى زيراتتارعا نۇقسان كەلسە، ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ قالايشا بىرىگىپ، قالاي شابۋىلعا شىعاتىندىعىمىزعا كۋا بولار ەدىڭدەر» (گەرودوت. «مەلپومەنا». سترانا سكيفوۆ. «كوچەۆنيكي». – الماتى، 2003. – 92 س.).
وزدەرى جاقسى بىلەتىن كەڭ دالادا جاۋ اسكەرىن قاساقانا سۇرلەۋ-سوقپاققا باعىتتاپ، جۇيرىك اتتاردىڭ ارقاسىندا ەمىن-ەركىن اداستىرىپ كەتۋ، الدىن الا قۇرىلعان تۇزاققا ءتۇسىرۋ جايتتارى ءجيى كەزدەسەدى. ريم پاپاسىنىڭ تاپسىرماسىمەن كۇيىك حاننىڭ قاعان سايلاۋى سالتاناتىنا قاتىسقان پلانو كارپيني مىنانداي دەرەك قالدىرعان: «ويلاماعان جەردەن قارسىلاستارى وكتەم بولىپ شىقسا، ولار جەدەل جالتارادى، ءتىپتى، ءبىر نەمەسە ەكى كۇنشىلىك جەرگە شەگىنىپ كەتەدى. وعان دا بولماسا سول ولكەنىڭ تاعى ءبىر ايماعىنا باسىپ كىرەدى دە، قالاعانىنشا تالايدى. بۇل ايلاسى دا، ولار ون، ءتىپتى جيىرما كۇنشىلىك جەرگە شەگىنىپ الادى دا، قاتەرسىز وڭىردە قوسىنىن تىنىقتىرادى. ءسويتىپ، ول جەرگە جاۋ قوسىندارىنىڭ بىتىراپ جەتۋىن كۇتىپ جاتادى دا، ورايلى ساتتە تۇتقيىلدان تاپ بەرىپ، قارسىلاسىن قۇرتىپ جىبەرەدى» (پلانو كارپيني. موڭعول تاريحى. – الماتى. «شاپاعات-نۇر»، 2013, – 69 ب.). پلانو كارپيني ەۋروپالىق جاساقتاردى كوشپەلىلەردىڭ ادىستەرىنەن ساقتانۋعا الدىن الا ۇگىت جۇرگىزەدى. مىسالى، «تاتارلار وتىرىك شەگىنىس جاساسا، وندايدا تىم الىسقا قۋماۋ كەرەك. اۋەلى جاۋدىڭ باستىرما توبىنىڭ قورشاۋىنا تۇسپەيتىنىنە كوز جەتكىزگەن ءجون. ويتكەنى باستىرما توپتىڭ قورشاۋىنا ءتۇسىرۋ تاتارلاردىڭ كانىگى ايلاسى» (88-ب.) دەيدى ول. «تاتارلار قاشاندا جاۋىن ورتاعا قاراي تىقسىرادى، سول ارقىلى قورشاۋعا الادى. سوندىقتان وندايدان قاتتى ساقتانۋ كەرەك. ويتكەنى تاتارلاردىڭ مۇنداي قورشاۋىندا قالعان قوسىن وڭاي جويىلىپ كەتەدى. ەشقاشان جەڭىلگەن جاۋدى ۇزاق قۋعا بولمايدى، ويتكەنى تاتارلار باستىرما ادىسىنە وتە شەبەر كەلەدى. شىنتۋايتىندا تاتارلاردى باتىرلىقپەن جەڭىسكە جەتەدى دەگەننەن كورى، ايلامەن جەڭىسكە جەتەدى دەپ باعالاعان دۇرىس» دەپ پ.كارپيني جالعان شەگىنۋ ءادىسى تۋرالى قايتا-قايتا ايتىپ، ساقتاندىرۋعا تىرىسىپ باعادى. تۇرسىن جۇرتباي بۇل ءادىستى «شولاق سوعىس» دەسە، كەيبىر تاريحشى-جازۋشىلار باسقاشا ات قويىپ، ايدار تاعۋدا.
ەندى نەگىزگى كەيىپكەرىمىز باۋىرجان مومىشۇلىنا قايتا ورالايىق. ول كىسىنىڭ سوعىس ونەرىن كوپ جىلدار بويى زەرتتەپ جۇرگەن كيم سەرىكباەۆ ءوز ماقالاسىندا «شايقاس ەپيزودتارى الەكساندر بەكتىڭ «ۆولوكالامسك كۇرەجولى» («ۆولوكالامسكوە شوسسە») مەن ب. مومىشۇلىنىڭ «ارتىمىزدا ماسكەۋ» («زا نامي موسكۆا») جاقسى سيپاتتالعان. اتاۋلى دەرەككوزدەردەگى ماعلۇماتتاردى مۇقيات زەرتتەي كەلە، سونداي-اق، اسكەري قۇجاتتارعا (بالالوننىڭ جۇمىس كارتالارى مەن اسكەري قيمىلداردىڭ سىزبالىق جوسپارلارى) تەرەڭ تالداۋ جاساۋ ارقىلى «باۋىرجان شيىرشىعى» («باۋىرجانوۆسكايا سپيرال». 1995 گ.) اتتى تەرمين ەنگىزۋىمە سەبەپكەر بولدى. بۇل ۇعىمنىڭ نەگىزى ب.مومىشۇلىنىڭ باتالونى قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ، اسكەري قۋاتى باسىم كۇشتەردەن شەگىنىپ وتىرىپ سوعىس جۇرگىزۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. باتالون باس-كوزسىز قاشپاعان، شەگىنە وتىرىپ ورماندار مەن توبەلەردى پايدالانىپ، جاۋ كولوننالارىنا شيىرشىق سيپاتتى تۇتقيىل شابۋىلدار جاسايدى»، – دەپ وتە قىزىقتى دەرەك كەلتىرەدى. باۋىرجان مومىشۇلى ەكى جۇزدەن استام سوعىسقا قاتىسىپ، بىرنەشە رەت قورشاۋدا قالعان قولباسشى. سونىڭ بارىندە اسكەري ءادىس-تاسىلدەردى يگەرگەندىگىنىڭ ارقاسىندا از شىعىنمەن تاپسىرمانى ارتىعىنان ورىنداپ وتىرادى. پروفەسسور كيم سەرىكباەۆ مومىشۇلىنىڭ شەگىنىپ وتىرىپ سوعىسۋ ءتاسىلىن كەڭەس ۇكىمەتىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭالىق رەتىندە قاراستىرادى. راس، كەڭەس ۇكىمەتى ءۇشىن مۇنىڭ جاڭالىق ەكەندىگىنە كەلىسەمىز، بىراق ونىڭ كەشەگى ەڭ سوڭعى حان كەنەسارىعا دەيىن ساقتالعان، عاسىرلار بويى تۇتىنعان كوشپەلىلەردىڭ دالالىق ۇرىس جۇرگىزۋ تاكتيكاسى ەكەندىگىنە ەش ءشۇبا كەلتىرمەيمىز. بۇل جەردە تۋىندايتىن ءبىر-اق سۇراق بار. باۋىرجان مومىشۇلى اتا-بابالارىمىزدىڭ عاجايىپ سوعىس ونەرىن و باستان بىلگەن بە، الدە، ەجەلدەن كەلە جاتقان تاكتيكا تۋرالى اقپارات ونىڭ قانىندا جان الىپ، جان بەرىسكەن سوعىس بارىسىندا وزدىگىنەن وياندى ما ەكەن؟
ارمان اۋباكىر،
قر بعم ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى
شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ PhD دوكتورانتى
