ابىلاي اينالاسىنداعى باتىرلاردىڭ اتا-بابا قونىسىن، تۋىسقان قارىم-قاتىناسىن ساقتاپ، ىشكى الاۋىزدىقتان ساقتاندىرعان ءىس-ارەكەتتەرى بۇگىنگى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەسىنىڭ بەكۋىندە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن ازاماتتىق تاريحىمىز بولىپ تابىلادى. قازاق حاندىعىنىڭ اسكەري-ساياسي قۋاتى تومەندەپ، تاۋكە حان تۇسىندا قازاق-جوڭعار قاتىناسى جىل وتكەن سايىن شيەلەنىسۋى جاعدايىندا بىتىراڭقىلىقتى جويىپ، ءوز ەلىنىڭ تۇتاستىعىن كۇشەيتۋگە ارەكەتتەنگەنمەن، ءوز ماقساتىنا جەتە الماعان. جوڭعارلارعا قارسى سوققى بەرۋدى كوزدەگەن قازاقتار 1710 جىلى قاراقۇم قۇرىلتايىنا جينالعانى بەلگىلى. وعان قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىر توبى تاعدىر تالقىسىنا كونىپ، جوڭعار قالماقتارىنا باس ۇسىنۋدى ءجون كوردى. «باسقالارى ءۇي-كۇيىن تاستاپ، ەدىلدىڭ سىرتىنا كوشىپ بارىپ جان ساقتاعىسى كەلەدى، ال ەندى بىرەۋلەرى قويان سەكىلدى جان-جاققا بىتىراپ كەتپەكشى بولدى، تالايى تولقىپ ءجۇردى، بىراق سول كەزدە ەرلىگىمەن ايگىلى بولعان رۋ باسى بوگەنباي مۇنداي ارەكەتتەردىڭ ءبارىن تىيدى» – دەپ يا.گاۆەردوۆسكي اتاپ كورسەتسە، پ.ن.رىچكوۆ قازاقتاردىڭ ورىس پاتشاسىن پانالاۋدى ءجون كورگەنىن ايتا كەلىپ: «يزۆەستنىي كيرگيزسكي باتىر ي ستارشينا بوگەنباي نا سەيمە ۆ كارا-كۋماح سكلونيل نارود ك ناپادەنيۋ نا كالمىكوۆ» دەپ جازدى.
قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلار بوگەنباي باتىردى اسكەرباسى سايلاپ، بۇكىل حالىقتىق اسكەر قۇرۋعا شەشىم قابىلدايدى. جات جەردى جاۋلاۋدى ماقسات تۇتپاعان، بىراق جاقىنىنا جاۋ تيسە جاتسىراتپاعان، باتىرلىق پەن باتىلدىق، اقىل مەن پاراساتى كەلىسكەن بي مەن باتىرعا ءوز تاعدىرىن سەنىپ تاپسىرعان حالىق سەنىمىن بوگەنباي باتىر جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى ازاتتىق جورىعىن ۇيىمداستىرۋدا اتاقتى باتىرلىعىمەن، ۇلى قولباسشىلىعىمەن اقتاعان. شىققان تەگى ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن تايپاسىنىڭ قانجىعالى رۋىنان، ەسىمدەرى اۋەلدەن ەلگە ءمالىم بولعان باتىرلار اۋلەتىنەن. بوگەنباي باتىردىڭ داڭقتى ەسىمى قالىڭ قازاق دالاسىن كەڭىنەن شارلاپ، زامانىندا باتىرلىق پەن ەرلىكتىڭ جارقىن ۇلگىسىنە اينالعان.
بوگەنباي باتىردى حالىقتىڭ ەرەكشە ارداقتاپ، عاسىرلار بويى ەسىمىن ايالاپ، ەستە ساقتاپ كەلۋى ونىڭ ەلى ءۇشىن اتقارعان ەرەن ەرلىكتەرىمەن بايلانىستى. قالماقتارمەن قوسا قازاق اۋىلدارىنا شابۋىلداپ، مازاسىن الىپ، ابدەن تيتىقتاعان كازاك-ورىستارمەن شايقاسقا جيىرما سەگىز جاسىندا قولدى باستاپ بارىپ، كازاك-ورىستاردى دۇركىرەتە قۋىپ، ەدىلدەن ءارى اسىرىپ سالعان ەرلىگى حالىق جادىندا ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىكپەن جىرلانعان.
حالىق جىرىنداعى باتىردىڭ جاۋىنا قارسى كورسەتكەن العاشقى ەرلىگى «بوگەنباي» اتتى جىردا ەرەكشە اسەرمەن جىرلانعان.
ابىلايدى تالاي جورىقتارعا ەرتە ءجۇرىپ، باتىرلىق مەكتەبىنەن وتكىزگەن، ونىڭ قولباسشى باتىرى، اقىلگوي كەڭەسشىسى بولىپ، مەملەكەتتىك قايراتكەرلىك دارەجەسىنە ىقپال ەتكەن، حان سايلاعاندا ابىلايدى حاندىققا ۇسىنعان حالقىمىزدىڭ قاس باتىرلارىنىڭ ءبىرى قانجىعالى قارت بوگەنباي قارابالتا تۇبىندە قىرعىزدارمەن بولعان ايقاستا 77 جاستا ەكەن، العاشقى اتا جاۋىن ولتىرگەندە 13 جاستا. سوندا باتىر قازاق قولىنىڭ باسى – قاسىندا 40 جىلعا تارتا ۋاقىت بولعان. ياعني عۇمىرىنىڭ الپىس جىلعا جۋىعىن جاۋگەرشىلىك زاماندا وتكەرگەن بوگەنبايدىڭ قازاق حالقىنىڭ بوستاندىق ءۇشىن ۇزاق جىلدار كۇرەسىنىڭ ۇيىتقىسى رەتىندە دارىپتەلۋىنىڭ تاريحي نەگىزى بار.
ءباھادۇردىڭ ءومىر جولىنا زەر سالعاندا ونىڭ عاجايىپ مەملەكەتتىك، جالپىحالىقتىق دەڭگەيدەگى قايراتكەرلىگى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى.
العاشقى ەرلىگىمەن-اق ەرەكشە كوزگە تۇسكەن بوگەنباي جوڭعارلارعا قارسى 100-دەن استام شايقاسقا قاتىسقان. 1710 جىلى قاراقۇمدا وتكەن ءۇش ءجۇز قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىنداعى بۇكىلقازاقتىق جاساق قۇرىپ، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا تويتارىس بەرۋ جوسپارى بويىنشا ءۇش ءجۇزدىڭ باس ساردارى 1726 جىلى بوگەنباي باستاعان قازاق قولىنىڭ بۇلانتى وزەنى بويىندا قالماقتارعا قارسى كۇيرەتە سوققى بەرۋى، 1727 جىلى كوكتەمدە قازاق-نوعاي –قاراقالپاقتىڭ بىرىككەن اسكەرىنىڭ نياز، ايۋلى تاۋلارىنىڭ ەتەگىندە جوڭعارلارمەن بولعان شايقاستا جەڭىسكە جەتۋى، «اڭىراقاي شايقاسىندا» ورتا ءجۇز قولىن باسقارعان بوگەنباي باتىر، قاراكەرەي قابانباي، شاقشاق جانىبەك، كەرەي جانىبەك ت.ب باتىرلارمەن تىزە قوسا وتىرىپ، قازاق ەلىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋدا ەرەكشە ەرلىك كورسەتۋى بوگەنباي باتىردىڭ ات ۇستىنەن تۇسپەگەن باتىرلىق جورىقتارىنىڭ مىسالى. سونداي-اق جايىق، جەم، ويىل وزەندەرى بويى مەن ەرەيمەنتاۋ، قارقارالى، اياگوز، تۇركىستان، شۋ بويى، جەتىسۋ ءوڭىرى، قىرعىز جەرلەرىندەگى ت.ب. شايقاستاردا، 1756-1758 جىلى ءبىرىنشى رەت شىعىس تۇركىستانعا كەلگەن قىتاي اسكەرىمەن بولعان ايگىلى تالقى سوعىسىندا قىتاي اسكەرىنە قاتتى سوققى بەرىپ، ولاردى ۇرىمجىدەن اسىرا قۋعان بوگەنباي باتىر 1761 جىلى ابىلاي حاننىڭ ۇلى ءادىل جۇرگىزگەن قىتاي يمپەرياسى مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى كەلىسىمگە دە بارعان.
قازاق حالقىنىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جوڭعار شاپقىنشىلارىنا قارسى شايقاستارداعى بوگەنباي باتىردىڭ ەرلىكتەرى ونى قازاق حالقىنىڭ ەڭ ارداقتى ۇلدارىنىڭ قاتارىنا قوستى، وتانسۇيگىشتىك پەن قايسارلىقتىڭ جارقىن ۇلگىسىنە اينالدىردى. حالىقتىڭ ەل قورعانى بولعان باتىرلارىنىڭ ەسىمىن ارداقتاپ، ەرلىگىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزەتىن ءداستۇرى بويىنشا: «بوگەنباي جىرىندا» جىرشى باتىردىڭ ءوز مونولوگى ارقىلى باتىرلىق قاسيەتىنە باسا ءمان بەرەدى.
تالاي قىردىم قالماقتى.
باتپانداي وق سالعاندا،
تابانداپ تارتىپ قالعاندا،
ءبىر شىبىقتاي كورمەۋشى ەم
يىلگەن وقتى ساداقتى.
تەڭدەسىم مەنىڭ بولىپ پا ەد
ءوزىم تۇستاس قازاقتا؟!
1723 جىلدىڭ كوكتەمىندەگى قازاق ەلىنىڭ بەيبىت جۇرتى قىرعىنعا ۇشىراپ، كوپ قىرىلىپ، ءتىرى قالعانداردىڭ اتامەكەنىن تاستاپ ۇدەرە قاشقان بوسقىنشىلىعىن تۋدىرعان جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان سوڭ ەدىل بويى قالماقتارى، جايىقتىڭ كازاك-ورىسى، ورال باشقۇرتتارى، قوقان بەكتەرى، بۇحار مەن حيۋا حاندارىنىڭ جان-جاقتان شابۋىل جاساۋى زاردابىنان جەر بەتىنەن ۇلت رەتىندە جوق بولۋ قاۋىپى ءتوندى. قازاقتار بۇل اپاتتىڭ سىرىن جاقسى ءتۇسىندى، ۇرپاعىن قىرعىننان امان الىپ قالۋدىڭ امالىن ىزدەپ قارماندى.
«اقتابان شۇبىرىندى» وقيعاسى باستالار تۇستا قازاق ۇلىسىنداعى بۇرىنعى جاعدايدىڭ اۋىر سيپاتى تۋرالى سول وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولعان حالىق باتىرى، ورتا ءجۇزدىڭ اتاقتى ستارشيناسى بوگەنبايدىڭ 1748 جىلى ا.تەۆكەلەۆپەن ارادا بولعان سۇحبات كەزىندەگى «ءبىز ول جىلدارى قالماقتار مەن باشقۇرتتاردان، ءسىبىر كازاكتارى مەن جايىق كازاكتارىنان قۇماي تازىنى كورگەن قويانداي قاشقانبىز»، – دەيتىن سوزىندە تەرەڭ ءمان بار. الايدا قازاق حالقىنىڭ ءوزىنىڭ تابيعاتىنداعى نامىسقويلىق قاسيەتىنە ساي قالىڭ جۇرتتى قايعى-قاسىرەتكە ۇشىراتقان تاريحي وقيعانىڭ سالماعىنان گورى، سوعان توتەپ بەرگەن حالىقتىڭ ءورشىل رۋحىنا ساي سۋرەتتەۋ ءداستۇرى ساقتالعان.
سوندىقتان بوگەنباي ەسىمىنە قاتىستى بىزگە جەتكەن جىرلاردا ەلدىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراپ، جاپپاي دۇربەلەڭگە تۇسكەن كەزى ەمەس، قايتا ەلدىڭ مەرەيى تاسىپ ەجەلگى جاۋىن مۇقاتقان ساتتەرىن جىرلايتىن وقيعالار مەن سۋرەتتەر مول.
قازاق حالقىنىڭ باتىرى مەن ءبيى باردىڭ باسىن قوسىپ، حالىق بىرىكپەي تىرلىك بولمايتىنىن تۇسىنگەن تۇستا بوگەنباي، قابانباي، ساۋرىق، جانىبەك، مالايسارى، ابىلاي، ابىلقايىر باستاعان قالىڭ ەل 1726 جىلدىڭ اقىرىندا، 1727 جىلى جاۋعا قارسى مايدان اشىپ، بۇلانتى مەن بولەنتى وزەندەرىنىڭ جاعاسىندا جوڭعارلارعا تويتارىس بەرەدى. ءسويتىپ، 1727 جىلى قازاقتار قاراتاۋدى جاۋدان قايتارىپ السا، اڭىراقاي شايقاسىندا دا جەڭىسكە جەتەدى. وسى – «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» تاريحىنداعى قاسىرەتتى جىلداردا كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنىڭ باتىرلارىنىڭ دا باسىنا تونگەن اۋىر كۇندەر لەبىن جىر اڭعارتىپ وتەدى.
ءسوز قىلىپ قوزعايتىنىم ءبىر بوگەنباي،
باتىرلار بوكەڭ تۇسىندا بولعان تالاي.
توزعىنداپ سىردان قازاق ۇرىككەن كەزدە،
باستارى كەتكەن ەكەن قوسىلا الماي.
XVIII عاسىر باتىرلارىنىڭ بار تاعدىرىن ازات ءومىردى، قالىڭ ەلدىڭ بەيبىت بولاشاعىن ايانباي قورعاۋعا ارناعان ەرلىگى مەن جۇرەكتىلىگى، نامىسقويلىعى مەن قاراپايىمدىلىعى، قايراتى مەن اقىلىنىڭ كوپ مۇددەسىنە قالتقىسىز باعىشتالعاندىعى ولاردىڭ داڭقىن اسىردى. سەبەبى، باتىرلار جەرىن جاتقا باسىندىرماۋدى باستى مۇرات ەتىپ، ىزگىلىك پەن ەركىندىكتىڭ تۋىن كوتەرىپ، ازات رۋحتى، تاۋەلسىز ەلدىكتى كوكسەدى. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» وقيعاسى تۇسىنداعى ابىلاي ساربازدارىنىڭ ىشىندەگى ەرەكشە دارىندى تۇلعا، ەل باسىنا ەكى تالاي كۇن تۋىپ، ەردىڭ ەرلىگى سىنالار قيىن شاقتا قايراتقا قايرات جانىپ، قىلىش پەن سەمسەردى قاتار سەرمەۋگە، بىلەك كۇشىن، جۇرەك كۇشىن قوسا جۇمساعان قاس باتىر بوگەنباي اقمولا مەن كوكشەتاۋ ارالىعىنداعى ەرەيمەن جەرىن مەكەن ەتكەن.
حالىق جىرلارىنان ابىلايمەن تۇرعىلاس باتىرلاردىڭ ارۋاعىن ەلدىڭ ەرەكشە قۇرمەت تۇتىپ وق قاعارى بار قولباسى رەتىندە رۋح شاقىرار ۇرانىنا اينالدىرعانى بايقالادى. «بوگەنباي باتىر جىرىندا» دا بوگەنبايدىڭ دا، ونىڭ ءىزىن قۋعان بالا باتىر، جاس باتىرلاردىڭ دا سىيىنارى، ىشتەي سۇيەنەرى «مايان»، «بوگەن» بولىپ، سىرت جاۋلاردان جاسقانبايتىن، ەل ىرگەسىنىڭ بۇتىندىگى ءۇشىن كۇرەسەتىن ەرلەر رەتىندە دارىپتەلەدى: «ۇرانى شاقىراتىن ەر مايانباي، ماياننىڭ تۋىن العان ەر بوگەنباي. ءبارىنىڭ الدىنداعى التىن قازىق، ەر ەدى جاۋعا شابار، اقىلعا باي».
باتىرلىق مىنەزدى اتا تەگىنەن جالعاسىپ كەلە جاتقان قاسيەت ەتىپ كورسەتەتىن شەجىرەلىك تۇتاستانۋ بەلگىلەرى جىردىڭ ەپيكالىق سيپاتىن ايقىنداي تۇسەدى. بوگەنبايدىڭ ءوزىن، ونىڭ ۇرپاعىن قىسىلعاندا جەبەيتىن، سۇرىنگەندە دەمەيتىن «مايان ارۋاعى»، «رۋحى» ولمەيتىن، وشپەيتىن قاسيەتكە يە. جىرداعى جاس باتىرلاردىڭ جورىق الدىندا ءتورت اقبوز ات شالىپ، مايان ارۋاعىنان باتا سۇراۋى وسىنىڭ مىسالى. ادىلەت ءۇشىن ايقاسقا تۇسەر الدىندا اتا ارۋاعى دا «مايانداپ» ءوزىن شاقىرعان ۇرپاعىنا ءجون سىلتەپ، باعىت-باعدار بەرەدى. باتىرلىق ءداستۇردىڭ زاتتىق بەلگىلەرىن، مىسالى، اق ساۋىتىن، قامشىسىن، قىلىشىن تۇسىندە سىيعا بەرۋ ارقىلى جاس باتىرلاردى رۋحتاندىرادى.
ياعني، حالىق بوگەنبايدى اتا-باباسىنان كەلە جاتقان ەرلىك ءداستۇردىڭ زاڭدى جالعاستىرۋشىسى جانە سول ءداستۇردى وزىنەن كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتۋ پارىزىن وتەگەن ەرجۇرەك تۇلعا رەتىندە دارىپتەگەن. مۇنان باتىرلىق كۇش-قايرات قوعامدا اسا ماڭىزدى سۇرانىس الىپ تۇرعان كەزدەگى ەل قورعار ەردى اڭساعان ەلدىڭ ءۇمىتى دە ايقىن كورىنەدى. سەبەبى، ەل باسىنا كۇن تۋعان سىن ساعاتتاردا حالىق ءوز تاريحىنداعى قاھارماندىق رۋحىنان عانا ءنار الادى. بۇل تۋرالى: «بۇرىنعى جاۋگەرشىلىك زاماندا حالىق ءتان ەسەبىندە بولعان دا، باتىرلار جان ەسەبىندە بولعان. سوندىقتان باتىرلار تۋراسىنداعى اڭگىمە، باتىرلارى قانداي بولسا، حالىقتىڭ رۋح جاعى دا سونداي بولعان» دەيتىن ا. بايتۇرسىنوۆ تۇجىرىمى قيسىندى.
جالپى جىردا بوگەنبايدان باتا الىپ، جاۋعا اتتانار جىگىتتەردىڭ قاي-قايسىسى دا سايىپقىران، جاۋجۇرەك، باتىر بولىپ سۋرەتتەلەدى: «مۇنى ايتىپ، اتقا ءمىندى دۋىلداسىپ، العانداي نەشە مىڭدى قولمەن باسىپ. ەجەلدەن جاۋ دەگەندە سايتانى بار، تۇرمايدى مايانۇلى جاۋعا جاسىپ».
جىرلاردا بوگەنباي اينالاسىنداعى جاس باتىرلاردىڭ قاي-قايسىدا ەرلىك سالتىنا بەرىك «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەيتىن سايىپقىران ساربازدار رەتىندە كورىنەدى. الايدا قانشا ايبىندى باتىر بولا تۇرسا دا اعا باتىردىڭ الدىنان كەسە كولدەنەڭ وتپەي، اقىلى مەن كەڭەسىنە قۇلاق اسىپ ءىس قىلعان بەرەكەلى تىرلىكتىڭ تىنىسى سەزىلەدى. سەبەبى، ۇلكەننىڭ دە كىشىنىڭ تىرلىگى ەل شەتىنە جاۋ قادامىن باستىرماۋ، ەل ىشىلىك ىنتىماققا تونگەن قاۋىپتىڭ الدىن الۋ تىلەگىندە توعىسىپ جاتادى. كوشپەلى قازاق جۇرتىنىڭ بولمىس-بىتىمىنە ساي اقىلى كوپتەن اسقان انالىقتىڭ دا، باس ەركى ءۇشىن كۇرەستە بەلسەندىلىك تانىتقان قانشايىمنىڭ دا، ءتىپتى ەل بەرەكەسىن كەتىرگەن زەينەپتىڭ دە تاعدىرى دالا تىرشىلىگىنە ءتان زاڭدىلىقتارمەن شەشىلىپ جاتادى. وندا ادامدى ادامنىڭ ايالاۋى، قۇرمەتتەپ باعالاۋى، قاتەلىگىنە كەشىرىم جاساۋى ت.ب. قۇندىلىقتار جىرشى تىلىنە تيەك بولعان.
جىردا، سۇراپىل سوعىس ەمەس، بىرلىك پەن ءبىتىم، بەرەكەلى ءومىر باستى نىسان ەتىلىپ، ونىڭ ۇيتقىسى، نەگىزگى تىرەگى – بوگەنباي بولىپ سۋرەتتەلەدى.
دەمەك، تاريحي جىرلار ساناتىنا كىرەتىن «بوگەنباي باتىردىڭ» مازمۇنى دا، ءمانى دە قازاق ەپوستارىنداعى زاڭدىلىققا باعىنىپ، بوگەنباي باتىردى حالىقتىڭ ەرەكشە ارداق تۇتىپ، ەرلىك اسكەرباسىلىق ىستەرىن عانا ەمەس، اقىلى مەن پاراساتىن، تاعلىمدىق تاعدىرىن تانىتۋعا قۇرىلعان.
سوندىقتان، جىردا قاھارى قايتىپ قاجىعان قارت بوگەنباي ەمەس، ەل شەتىنە جاۋ تيسە، باتىرلىق رۋحى بويىن كەرنەگەن حاس باتىر تۇلعاسىندا تانىلادى. بىراق جاسى جەتىپ، ەرلىك ءداستۇرىن وزىنەن كەيىنگىگە سەنىپ تاپسىرعان، ولارعا باتا بەرۋشى عانا ەمەس، بارىن باعالاپ، جوعىن ءجىتى قاداعالاپ، ەر نامىسى مەن ەل نامىسىن ۇيلەستىرۋشى كەمەڭگەر رەتىندە كورىنەدى. اعا باتىردى ۇلىق تۇتىپ قاستەرلەگەن جاس باتىرلاردىڭ جولى بولىپ مۇراتىنا جەتسە، باتىر سىرتىنان وق اتقاندار سازايىن تارتادى. ياعني، جىر قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ايانباي ايقاسقان اياۋلى باتىرىن قارتايعان شاقتا دا باتىرلىق بيىگىنەن تۇسىرمەگەن.
حVIII عاسىردىڭ ءى جارتىسىندا قازاق حالقىن تورلاعان كوپ جاۋدان ەلدى قورعاۋدا بوگەنباي باتىر، ولجاباي، قابانباي، مالايسارى ت.ب. باتىرلارمەن تىزە قوسىپ، حالىق تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن تالاي ءىرى شايقاستارعا كىرسە، ونىڭ داڭقى، اسىرەسە، قۇبا قالماقپەن (جوڭعار), كەيىن قىتاي اسكەرىمەن سوعىسقاندا ەرەكشە داۋىرلەگەنى بەلگىلى.
بوگەنباي باستاعان باتىرلار كەڭ دالانى ەركىن يەمدەنىپ قانا قويماي تۋعان جەرگە تونەتىن قاۋىپ-قاتەردىڭ الدىن الىپ وتىرعان. حالىق باتىرلارىنىڭ قاجۋعا حاقى بولماعان دۇربەلەڭ ۋاقىتتا ءومىر كەشكەندىگىن جىرشى ىلعي دا ەسكە سالىپ وتىرادى.
بۇل جايىندا تاريح: «بوگەنباي 1725-27 جىلدارى قازاق جۇرتىنىڭ استاناسى – تۇركىستان قالاسىن – قورعاۋدا قايرات كورسەتكەن ابىلايمەن بىرگە قازاق جاساقتارىن سوعىسقا باستادى، ءسويتىپ تۇركىستان مەن ساۋراننان جوڭعارلاردى قۋىپ شىعىپ، جوڭعار الاتاۋىنان اسىرا بوكسەردى. بوگەنبايدىڭ سوڭعى ۇلكەن جورىعىنىڭ ءبىرى 1750 جىلدارى اياگوز بويىندا بولعان. جوڭعارلار بوگەنباي باتىر باستاعان قازاق قولىنا توتەپ بەرە الماي، قاتتى سوققىعا ۇشىراپ جەڭىلدى...» – دەپ كورسەتەدى.
بوگەنباي جايىنداعى جىرلاردى وقىعاندا باتىرلىق مىنەز العى كەزەككە شىعادى. سەبەبى باتىر، ءباھادۇر اتاۋلى قاي كۇندە دە قولباسى، ەل باسى، بەرەكە مەن ىنتىماق تىرەگى.
Xالىقتىڭ ەلدىك تاريحىندا «اقتابان شۇبىرىندى» سىندى قايعىلى وقيعانى باسىنان وتكەرۋى، وسى زۇلماتتى قازاقتىڭ باسىنا تۇسىرگەن، سول زامانداعى ورتالىق ازياداعى ايبارلى مەملەكەت – جوڭعارلارمەن شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت بويى تابان تىرەسە كۇرەسۋى، اقىرىندا وسى حالىقپەن قانداس ەدىل قالماقتارىن اتا قونىستارىنا قايتقان تۇستارىندا ويسىراتا جەڭۋى وقيعالارىندا بوگەنباي ماڭىزدى ءرول اتقارىپ، ولارمەن اقىرىنا دەيىن ايقاسىپ باققانى بەلگىلى.
بوگەنبايدىڭ باتىرلىق داڭقى، قازاق جۇرتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى ەرەن ەرلىگى ونىڭ ءولىمىن ەستىرتۋ مەن جوقتاۋدا دا بيىك بەدەرلەنگەن. بۇل جونىندە س.قاسقاباسوۆ: «بوگەنبايدىڭ ولىمىنە «...سىرتقى فورماسى جاعىنان جوقتاۋ، ءتىپتى رەكۆيەم دەسە دە بولادى. ال مازمۇنى جاعىنان بۇل شىعارما – بوگەنباي باتىرعا ارنالعان گيمن» – دەيدى.
بوگەنباي ولىمىنە بايلانىستى ەستىرتۋ، كوڭىل ايتۋدا باتىردىڭ نەگىزىنەن قالماققا قارسى تاۋەلسىزدىك كۇرەسىنە باسا نازار اۋدارىلىپ، باتىردىن جاۋمەن ايقاستا جەڭىسكە جەتكەن مەكەندەرىنىڭ اتى سانامالانادى (تارباعاتاي بەلى، اقشاۋلىنىن ءورى، باياناۋىل، قىزىلتاۋ، ابرالى، شىڭعىستاۋ، ت.ب). بۇل دەرەكتەردەگى مەكەندەردىڭ قوزىماڭىراق پەن قويماڭىراقتان وزگەسى قازىردە دە سولاي اتالادى، ولار بۇگىنگى پاۆلودار، قاراعاندى، سەمەي، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ تەرريتورياسىن قامتىعان قازاقتىڭ كەڭ ءورىس، قونىستارى بولعان.
«بوگەنبايدىڭ ەرلىك بەينەسى قازاق جەرلەرىن جوڭعارلاردان ازات ەتۋ، ت.ب. ايقاستار تۇسىندا «قيساپسىز قول كورىنسە، قورقىپ جاۋدان قايتپاعان»، «قارسىلاسقان اسىلدار قورعاسىنداي بالقىعان... قازاقتىڭ قامال قورعانى» (بۇقار), «قۇبىلا كوشكەن بايتاقتىڭ ورداسىنداي... تەمىر جۇمساپ، وق اتقان قورعاسىنداي... قولتىعى الا بۇعىنىن پايكەسىندەي... بىلەگى جۋان بۇركىتتىڭ تەگەۋرىنىندەي... الاتاۋداي اقشادان اسىپ تۋعان، بولماشىداي انادان بولات تۋعان» دەگەندەي جاۋجۇرەك، وجەت، پاراساتتى، قوناقاسىلىق اقىل-ايلاسى مول كىسى رەتىندە كورىنەدى» دەپ جازادى عالىم ج.تىلەپوۆ.
كوپتى كورگەن كونەكوز قارت قانجىعالى بوگەنباي ەلىنە كەلەتىن قاۋىپتى ءتۇس كورىپ تە سەزەتىن قاسيەتكە يە. توعىز جاسىندا اكەسى باتىر قولىنان ولگەن قالماقتىڭ قاراناي باتىرىنىڭ اتا كەگى ءۇشىن بوگەنبايدى تىرىدەي قولعا بەرۋدى تالاپ ەتۋى، وعان قازاق قولىنىڭ قارسى كۇرەسى، جاس باتىر تۇمانبەكتىڭ مەرت بولىپ، بەكسۇلتاننىڭ ەرلىكپەن جەڭىسكە جەتۋى قازاق-قالماق سوعىسىنىڭ ۇزاق تاريحىنىڭ ءبىر ۇزىگى.
جىردا كوشپەلى جاۋگەرشىلىلىك ءومىر سالتىنداعى جارامدى تۇلپارلاردىڭ ءرولىن اسقاقتا كورسەتەتىن ەپيكالىق ءداستۇر ساقتالعان. نارقىزىل، اقكەكىل سەكىلدى باتىرعا لايىق تۇلپارلار بار تۇستاعى سوعىستا جەڭىلىس جوق. ال تۇمانبەكتىڭ جەكپە-جەكتەگى جەڭىلىسىن جىر وسىنداي تۇلپارلاردىڭ جەتىمسىزدىگىمەن بايلانىستىرادى. ءشوبى شۇيگىن جۇرتقا باستاپ بارىپ، جۇرتىن جۇتتان قۇتقارعان، جەر جايىن سەزەتىن بوگەننىڭ كوكجال ايعىرى دا تەگىن بەرىلمەگەن.
بارلىق جىر داستانداردىڭ ورتاق ارناسى – بوگەنبايدىڭ ەل بىرلىگى جولىندا كەڭ ويى مەن كەمەل اقىلى، بىلگىر بولجامى بار تۇلعا رەتىندە سومداۋعا سايادى. ءاربىر ءجۇرىپ وتكەن جولىندا ەل مەن جەردىڭ مەجەسىن بەلگىلەپ، ات قويىپ وتىرۋى، جىرشىنىڭ قيالى عانا ەمەس، تاريحي شىندىقتىڭ ءبىر جوراسى. بىلەك كۇشى مەن جۇرەك كۇشىن قاتار جۇمساعان بوگەنباي سەكىلدى باتىرلار كەڭ دالانى ەركىن يەمدەنىپ قانا قويماي، ونى قاۋىپتەن قۇتقارۋدا ەرەن ەرلىكتەر كورسەتكەن.
ەرەن ەرلىك يەسىنىڭ حVIII عاسىرداعى ەلدىگىمىزدى ساقتاپ قالۋعا قوسقان قايراتكەرلىگى جايىنداعى حالىق مۇرالارىندا سول زامانداعى ەلدىڭ سۇيەنىشى قول باستاعان باتىرى مەن ءبيىنىڭ بيىك بەدەلىن تانىتۋعا دا باسا ءمان بەرىلەدى. بۇل ۋاقىت – اسىرەسە، باتىرلاردىڭ ەڭ قادىرلى تۇلعا، ەلدىڭ ەلدىگىن ساقتاعان شىن ازاماتى، «ىق جاعىنا قالا، ەل جاعىنا پانا» بولعان، ىرگە بەرمەس ەركەسى» بولعان زامان. بوگەنباي باتىردىڭ ەرلىگىن جالعاستىراتىن جاس ۇلاندارىنىڭ ايبىنىن كورسەتۋ ارقىلى دا جىر «وسىنداي ەرلەرى مەن ەرلىك ءداستۇرى مىقتى ەل قورعاۋسىز قالمايدى» دەگەن يدەيانى ۋاعىزدايدى.
ياعني، حVII- حVIII عاسىرلارداعى قازاق مەملەكەتىنىڭ ىشكى، سىرتقى ءومىرىنىڭ مەيىلىنشە كۇردەلەنۋى جاعدايىندا ەل باسقارۋ جۇيەسىندەگى ادىلەتسىزدىك پەن الاۋىزدىقتان باس تارتقان دالالىق دەموكراتيا قازاق قوعامنىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋىن جاڭا ءبىر ساپاعا باعىتتاپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باتىر-ءبيى ورتاق جاۋعا قارسى تىزە قوسىپ، قاتەرلى دۇشپانعا بىرلەسە تويتارىس بەرۋ يدەياسى توڭىرەگىنە توپتالدى. مۇنىڭ باستى ماقساتى دا ەل تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ، ىشكى تۇتاستىقتى كۇشەيتۋ مۇراتىن كوزدەدى.
قورىتا كەلگەندە، ايتارىمىز: قازاق پەن قالماق شاپقىنشىلىعى تۇسىندا ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن بوگەنباي باتىردىڭ تۇلعاسى حالىق جادىندا ەلىن جاۋعا باسىندىرماعان حاس باتىر، ىشكى بىرلىك پەن ءبىتىمدى تۋ ەتكەن حالىقتىق قاھارمان رەتىندە اسپەتتەلىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكەن.
دۇيسەنگۇل جاھان،
م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت
جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى.
