جامبىل ادەبي شىعارماشىلىعىنان بولەك، جەكە ومىرىنە قاتىستى ارتىندا مول مۇرا قالعان ادام. جامبىل جاباەۆتىڭ فوتو سۋرەتتەرى، حرونيكالىق ۆيدەولارى مولىنان كەزدەسەدى. سونداي-اق تىرشىلىكتە تۇتىنعان بۇيىمدارىنىڭ ءوزى تاۋ-توبە. جانە شىپ-شىرعاسىز ساقتاۋلى تۇر. وسى ورايدا جىر الىبى جامبىل جاباەۆتىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي، اقىننىڭ ادەبي-مەموريالدى مۋزەيى تۋرالى ماتەريال ۇسىنامىز.
جامبىل قارتايعان شاعىندا الماتىعا كوشىرىپ الساق دەگەن ۇسىنىس بولىپتى. سوندا ۇلى اقىن: «مەنى كوشىرىپ قايتەسىڭدەر؟ قالاساڭدار ءوزىم بارىپ تۇرامىن، مەن وسى ۇزىناعاش توپىراعىنان جارالعام. جاتقان جەرىم دە وسى توپىراققا بۇيىرسىن» دەگەن كورىنەدى.
1938 جىلى جامبىل اقىننىڭ شىعارماشىلىق ونەرىنىڭ 75 جىلدىعى تويلانادى. وسى مەرەيتويعا وراي، ۇكىمەت اقىنعا 12 بولمەلى ءۇي سالىپ بەرەدى. استىنا مك م1 ماركالى ماشينا مىنگىزەدى. سول زاماندا ونداي اۆتوكولىك بۇكىل قازاقستان بويىنشا التى-اق ادامدا بار ەكەن. جاكەڭ سولاردىڭ ءبىرى بولىپ شىعا كەلەدى. سول ماشينا جامبىل جاباەۆ ادەبي-مەموريالدى مۋزەيىنىڭ گاراجىندا ءالى تۇر. جانە قازىر وت الدىرساڭ، قازىر-اق ءدۇر ەتىپ ءجۇرىپ كەتەتىن جاعدايدا. 2008 جىلى تولىق كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتىپتى.
حوش. 1938 جىلى جامبىلعا حان سارايىنداي ءۇي سىيلاپ قانا قويماي، ۇكىمەت اقىندى تولىق مەملەكەتتىك قامقورلىققا الادى. اقىننىڭ جەكە دارىگەرى، مەدبيكە، جەكە اسپاز جانە ادەبي حاتشىلارى تاعايىندالادى.
جامبىل اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە ۇيىنەن قوناق ۇزىلمەگەن. مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، باۋىرجان مومىشۇلى، مالىك عابدۋللين ت.ب. ادەبيەت پەن ونەر مايتالماندارى ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتاتىن. سونداي ءبىر جولى، 1938 جىلى الىستان قىدىرىپ كەلگەن بوتانيك عالىم، اكادەميك كەللەر اقىنعا كوك ءتۇستى ءشاي سەرۆيزىن سىيلاپتى. ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس كەزىندە ماسكەۋدىڭ ۇلكەن تەاترى الماتىعا ەۆوكۋاتسيالانادى. مىنە، سول تەاتردىڭ ارتىستەرى – كينورەجيسسەر سەرگەي ەيزەنشتەين مەن اتاقتى بالەرينا گالينا ۋلانوۆا 1942 جىلى جامبىل شاڭىراعىنا ساماۋرىن، وجاۋ، پودنوس سىيعا تارتقان. ال رەسەيلىك ا.ا. ريتتيح دەگەن سۋرەتشىسى 1944 جىلى اۆتوردىڭ ءوزى اقىنعا “جامبىل كولحوزشىلار اراسىندا” كارتيناسىن سالىپ، ۇسىنادى.
جاڭا ءبىر سوزىمىزدە ايتقانداي 1938 جىلدان باستاپ اقىننىڭ دەنساۋلىعىن قاداعالاۋعا قاراۋىنداعى ەكى مەدبيكەسىمەن بىرگە دارىگەر راحىمباي دوسىمبەكوۆتى تاعايىندايدى. اقىن ءوزىنىڭ ءبىر شۋماق ولەڭىندە بىلاي دەيدى:
راقىمباي وتىرمىسىڭ مەنى باعىپ،
اۋرۋ ءار ادامدى قىلار كارىپ.
ەكى تىزەم سىرقىراپ باستىرمايدى،
مۇڭ بولدى عوي شىعۋىم سىرتقا بارىپ.
اقىننىڭ ارتىندا قالعان جەكە زاتتارى سول قالپى ساقتاۋلى. سولاردىڭ ءبىرسىپىراسى: تاياعى، دومبىراسى، كەبىسى، ءماسىسى، بوركى تۋرالى ءبىر از ءسوز. 1937 جىلى جامبىل اقىن گرۋزياعا شوتو رۋستاۆەليدىڭ “جولبارىس تەرىسىن جامىلعان باتىر” اتتى پوەماسىنىڭ 750 جىلدىق مەرەيتويىنا بارادى. سول ساپاردا ادەبي حاتشىسى تايىر جاروكوۆ ادەمى، كۇمىسپەن بەدەرلەنگەن قوڭىر تاياق سىيلايدى. جامبىل جاباەۆ 1945 جىلى 22 ماۋسىمدا تاڭعى ساعات 7.55-تە قايتىس بولادى. تۋرا سول كەزدە اقىننىڭ بولمەسىندەگى ساعاتى دا توقتاپ قالعان دەسەدى. ال اقىن ءوزىنىڭ جان سەرىگى – دومبىراسى جايلى:
سيا-ساۋىت، قالامسىز
وي قوزعاعان دومبىرا.
داپتەر كىتاپ، قاعازسىز
ءسوز قوزعاعان دومبىرا،- دەپ تولعايدى.
وسى كۇنگە اقىننىڭ ءۇش دومبىراسى جەتكەن. ەكۋى ءوز مۋزەيىندە تۇر. ءۇشىنشى دومبىرا الماتى قالاسىندا، ىقىلاس اتىنداعى ۇلت-اسپاپتار مۋزەيىندە تۇر. اقىننىڭ وسى كۇنى جاتىن بولمەسىندە تۇرعان دومبىراسىن 1936 جىلى كازپي-ءدىڭ ستۋدەنتتەرى سىيلاپتى.
جاكەڭنىڭ اۋزىنان شىققان جىرلارىنىڭ ءبارى 1936 جىلدان بەرى تۇگەل حاتقا تۇسكەن. “تۋعان ەلىمدى” ەڭ العاش جازىپ العان – ءابدىلدا تاجىباەۆ. ودان كەيىن 1936-1938 جىلدارى ۇنەمى جامبىل اتا قاسىندا ءجۇرىپ، جىرلارىن جازىپ العان ادام قالماقان ابدىقادىروۆ. 1938-1940 جىلدارداعى ادەبي حاتشىسى تايىر جاروكوۆ بولدى. ال 1940 جىلدان اقىن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن عالي ورمانوۆ ادەبي حاتشىسى بولدى. 1936-1941 جىلدار اراسىندا جامبىلدىڭ بارلىق جىرلارىن ورىس تىلىنە پاۆەل كۋزنەتسوۆ اۋدارعان. سول ەڭبەگى ءۇشىن 1940 جىلى وعان “قۇرمەت بەلگىسى” وردەنى بەرىلدى. 1941 جىلى ماۋسىم ايىندا كۋزنەتسوۆ سوعىسقا اتتانىپ كەتكەن سوڭ اقىننىڭ شىعارمالارىن ەندى مارك اركادەۆيچ تارلوۆسكي، دميتري سنەگين، كونستانتين التايسكيلەر اۋدارا باستادى. جامبىل جاباەۆتىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيىندەگى ادەبي حاتشىلاردىڭ جۇمىس كابينەتىندە ەسكىلىكتى، ەستەلىكتى بۇيىمدار كوپ. ايتالىق 1943 جىلى ورناتىلعان تەلەفون، پەشكە جاپسارلاس قويىلعان كىتاپ شكاف، ەسكيزىن امانگەلدى يمانوۆتى بەينەلەي وتىرىپ ايگىلى سۋرەتشى ءابىلحان قاستەەۆ جاساپ، 1938 جىلى “الماتى كىلەم” فابريكاسى سىيعا تارتقان كىلەمدى كورەسىز. 1939 جىلى وسى ۇيگە قوناق بولا كەلگەن لەنينگراد كەراميكا زاۋىتىنىڭ جۇمىسشىسى ۆارۆارا ماكسيموۆيچ گريگورەنكو اقىنعا كوك ۆازا سىيلاپتى. سىيلىق يەسى ۆازانىڭ سىرتىنداعى كيىز ءۇي مەن تابيعات بەينەسىن جامبىل اقىننىڭ جانىندا وتىرىپ سالعان ەكەن. حاتشىلار كابينەتىندەگى جانە ءبىر كوك ۆازانى اقىننىڭ 140 جىلدىعىندا وزبەك اقىن-جازۋشىلارى سىيعا تارتقان. كابينەت تورىندە «سي» ماركالى كونە راديوقابىلداعىش تۇر. تۋعان ۇلى العادايدى سوعىسقا اتتاندىرعان اكە مايدان جاڭالىقتارىن «سي» ارقىلى ۇزبەي تىڭداپ وتىرعان دەسەدى.
جامبىل جاباەۆ پورترەتىن بەينەلەگەن قىلقالام شەبەرلەرى وتە كوپ. سولاردىڭ ءبىرى – وزبەك قىزى يسمايلوۆا 1938 جىلى اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە پايدالانعان زاتتارى بەينەلەنگەن كەستە توقىپتى. قازاق سۋرەت ونەرىنىڭ اتاسى ءابىلحان قاستەەۆ «جامبىلدىڭ سىرت بەينەسى دە، توگىلگەن جىرلارى دا مەنىڭ كوز الدىما حالقىمىزدىڭ ەرلىك بەينەسىن ەلەستەتىپ تۇرادى» دەگەن ەكەن.
جامبىل اقىن ءۇش رەت ۇيلەنگەن. العاشقى ايەلى مومىننان: قوجاق، قوجاش، قوجامبەردى، كۇنتاي; ەكىنشى ايەلى تالقايراتتان: اققۇلى، اقبالا اتتى ەكى بالا كورگەن. ءۇشىنشى ايەلى قانىمجان العاداي، شىنىباي، ىزتىلەۋ، تەزەكباي اتتى ءتورت ۇل تابادى. قازىرگى كەزدە وسى ۇل-قىزدارىنان جۇزدەن استام ۇرپاق بار. العاداي جامبىلۇلى ەكىنشى جاھان سوعىسىندا، 1943 جىلى ۋكراينانىڭ سينەلنيكوۆو قالاسىندا ەرلىكپەن قازا تاپقان. ىزتىلەۋ جامبىلۇلى دا سوعىستا حابار-وشارسىز كەتكەن. ەڭ كەنجە بالاسى تەزەكباي جامبىلۇلى 1985 جىلى 73 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن.
جامبىلدىڭ اكەسى جاپا قاراپايىم شارۋا ادامى بولعان. شەشەسى ۇلدان جالايىر ەلىنىڭ قىزى. ۇلداننىڭ تۋعان باۋىرى قانادان قوبىزشى بولعان ەكەن. جامبىل بالا كەزىندە قوي باعىپ ءجۇرىپ ۇيىقتاپ كەتىپتى. سودان ءتۇس كورەدى. تۇسىندە اپپاق ساقالدى قاريا كەلىپ: بالام دومبىرا الاسىڭ با، كوگەن الاسىڭ با دەيدى. سوندا ۇيقىسىنان اتىپ تۇرعان جامبىل: “دومبىرا الام!” دەپ ايعاي سالعان كورىنەدى. الايدا اكەسى جاپا بالاسىنا:
ەكەيدە ەلۋ باقسى، سەكسەن اقىن،
جاراتىپ مىنەدى ەكەن ەرتتەپ اتىن.
قوبىزى، دومبىراسى ءۇنىن قوسىپ،
گۋلەيدى جىن قاققانداي كەشكە جاقىن،- دەگەن ءسوز بار، سەن سەكسەن ءبىرىنشى اقىن بولماي-اق قوي دەپ اقىندىق ونەرگە قارسى بولادى.
بىراق جامبىل تاعدىرى باسقاشا شەشىلدى.
مەنىڭ ءپىرىم ءسۇيىنباي،
ءسوز سويلەمەن سىيىنباي،
سىرلى، سۇلۋ سوزدەرى
ماعان تارتقان سىيىنداي،- دەپ جىرلاعان اقىن زامانىندا “ايتىس ونەرىنىڭ التىن دىڭگەگى” سانالعان اقيىق اقىن ءسۇيىنبايدان “ادال بول، شىندىقتى جىرلا، حالقىڭا جاقىن بول!” دەگەن باتا الادى.
جاكەڭ ءبىر عانا ءسۇيىنبايدىڭ شاكىرتى ەمەس. سول تۇستا جەتىسۋدا مايكوت، قابان، باقتىباي، قۇلانايان قۇلمامبەت سىندى اقىندار بار ەدى. ءسۇيىنباي باستاعان، جامبىل تۇيىندەگەن وسى ءسوز الىپتارى قىرعىزدىڭ جىر-داستاندارىن كوپ بىلگەن.
جامبىل شىعارماشىلىعىنا ەداۋىر اسەر ەتكەن جانە ءبىر تۇلعا سارىباي ايدوسۇلى (1821-1864). ەكەي ەلىنەن شىققان العاشقى بي. ەكەي ەلىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن. جامبىل جاس كۇنىندە “سارىبايعا” ولەڭىن ارناعان.
سارەكە، سالدىم ءبىر ءسوز سىنىڭىزعا،
ءسىزدىڭ سىن تارازى عوي سىرىمىزعا.
قولىما دومبىرا الىپ تالاپ قىلدىم
بەرەسىز قانداي باعا ۇلىڭىزعا،- دەپ الدىنان ءوتىپ، اق باتاسىن العان.
جامبىلدىڭ دوسماعانبەت، قۇلمامبەت، ايكۇمىس، شىبىل، شاشۋبايلارمەن ايتىسى ەل اۋزىندا. سولارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ اتاقتىسى – قۇلمامبەتپەن ايتىسى. 1881 جىلى ىلە وزەنىنىڭ بويىندا ۇلكەن جيىن وتەدى. سول جيىندا توعىز اقىندى بىردەي جەڭگەن قۇلمامبەت ءسوز قاعىسۋعا جامبىلدى شاقىرتادى. قۇلانايان قۇلمامبەتتىڭ:
بولعاندا مەن اق سۇڭقار، سەن ءبىر تاۋىق
سەن اتەش، ايقايلاعىش اۋىق-اۋىق.
بولماسا اتى شىققان ءسۇيىنبايىڭ.
قالعانىن قويۋ كەرەك، جىلى جاۋىپ،- دەگەن شابۋىلدى سوزىنە وتىز بەس جاستاعى جامبىل:
ادامدىقتى ايت، ەرلىكتى ايت، باتىرلىقتى ايت.
ەل بىرلىگىن ساقتاعان تاتۋلىقتى ايت.
قارىنبايداي ساراڭدار تولىپ جاتىر،
قالعانىن قويۋ كەرەك جىلى جاۋىپ،- دەپ جاۋاپ قايىرعان ەكەن. سول-اق ەكەن توڭىرەگىن تۇگەل سوزبەن جايپاپ وتىرعان باعاناعى قۇلمانبەت ءبىر ءسات ءمۇدىرىپ قالدى دەسەدى. ال ەكپىن الا سويلەگەن جىمبىل بودان ءارى:
- ا، قۇلمامبەت، قۇلمامبەت!
اعىپ جاتقان سۋمەن كەت!
سۋمەن كەتسەڭ، ەل ىشەر!
سۋدان شىققان بۋمەن كەت!
وندا دا كەسىرىڭ تيەدى،
قىزارىپ باتقان كۇنمەن كەت.
كۇن دە قايتىپ شىعادى،
وتتان شىققان كۇلمەن كەت!
كۇلدەن اۋرۋ جۇعادى،
قاراڭعى تۇمان تۇنمەن كەت!..– دەپ باستىرمالاتىپ اكەتسە كەرەك.
جامبىل شاشۋبايمەن كەزدەسكەن كەزدە ولەڭدى كوپ ايتا قويماي، توقتاپ جۇرگەن كەزى ەكەن. سول جىلدارى ەل ىشىندەگى الدەبىر وقيعاعا بايلانىستى اعايىنعا وكپەلەپ، بالقاش كولى قايتقاندا ارقادان بەرى وتكەن شاشۋباي، شۋ، ىلە بويىن انىمەن اجارلاندىرىپ الماتىعا كەلەدى. ارقانىڭ اسەم ءانىن اسپانداتا شىرقاعان ول جەتىسۋ ەلىن اۋزىنا قاراتادى.
«اركىمگە سويلەپ-سويلەپ بەرىپ ءجۇرمىن...» دەپ ءانىن توقسان تولقىتىپ الاتاۋ اسىرادى. ۇلى جۇزدەگى جيىن-تويلاردا ءوز ەلىن، ارقانى كوتەرە ماقتايدى. ارقادان كەلىپ ۇلى ءجۇزدىڭ ىشىندە كىسىلىككە جەتكەن، ساۋدامەن بايىعان بايبۇلان، باقيا، بارلىبەك، تۇرلىبەك سىندى ادامداردى جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتان ەتەدى.
سونداي ءبىر شالقىمالى شاقتا بايبۇلان الاتاۋ اتىرابىنا اتى شىققان شاپىراشتىنىڭ بەلدى بولىسى ماڭكەگە حابار سالىپ، جامبىلدى الماتىعا الدىرادى. ونداعى ويى جامبىل مەن شاشۋبايدى ايتىستىرماق ەدى. جامبىلدىڭ الماتىعا كەلگەن حابارىن ەستىگەن سوڭ، بايبۇلان: «تاماشا مەنىڭ ۇيىمدە بولسىن»، - دەپتى.
بالاسى قوشقاربايدىڭ مەن شاشۋباي،
پاندەسىن ارتىقتى، كەم قىلعان قۇداي.
ساڭلاعىن الماتىنىڭ، جيىپ الىپ،
سىيلادى قوناق قىلىپ بايبۇلان باي.
شاھارىم ترويسكى، قارقارالى،
بارادى كەشكى بازار تارقاعالى.
بىرقاتار توسىن ادام كىرىپ كەلدى.
ۋا، شىركىن، ىشىندە بۇل ادامنىڭ
جامبىل بار ما،
سول شىركىن كەپ وتىر ما باعانالى؟- دەپ گارمونىمەن توڭكەرىلىپ، ءبىر قايتارىپ تاستاپ، جامبىلعا، جامبىلمەن ەرە كەلگەن كىسىلەرگە سوقتىعادى.
ايتىس ۇزاققا سوزىلادى. تۇيىنىندە شاشۋباي جامبىلدىڭ قۇدىرەتتى دە، قۋاتتى سوزدەرىنە مويىن ۇسىنادى.
دوسماعابەت مولدا مەن جابىلدىڭ ايتىسىندا اقىننىڭ تاعى ءبىر قىرى اشىلادى. دوسماعامبەت ءبىلىمدى، تۇركىستان، بۇقارا مەدرەسەلەردە وقىپ، شىعىستىق ءدىني ءبىلىم العان كىسى. دەمەك وڭاي قارسىلاس ەمەس.
الايدا باتىلدىق پەن شىندىقتى بەس قارۋ ەتكەن جامبىل دوسماعامبەتكە دەس بەرمەي، ونى قارشىعادان قورعالاقتاپ، بۇتا-بۇتانىڭ اراسىندا بۇعىپ، دىرىلدەپ وتىرعان تورعايعا تەڭەيدى. دۇمشە مولدالاردىڭ ۇنامسىز قىلىقتارىن اشكەرەلەيدى، ناداندىعىن كۇلكى ەتەدى. دوسماعامبەتكە قورعانۋدان باسقا جول قالماپتى. ءسويتىپ ول جامبىلدىڭ كەدەيلىگىن، كورىپ جۇرگەن جوقشىلىقتى، ونىڭ كارىلىگى مەن ءوزىنىڭ جاستىعىن ايتىپ قارسىلاسىپ باعادى. بىراق ءبارى ءبىر دوسماعانبەت جامبىل جىرلارىنىڭ وتكىرلىگى مەن تاسقىنىنا، ويىنىڭ دالدىگىنە جاۋاپ تابا المادى دەيدى...
توقتاعۇل ساتىلعانوۆ (1864-1933) قىرعىزدىڭ اتاقتى اقىنى، كومپوزيتور. قازاق جامبىلمەن الدەنەشە رەت كەزدەسكەن. اقىننىڭ توقتاعۇلعا ارناعان ولەڭى دە بار. شابدەن تورە جاناتاەۆ قىرعىز ەلىنىڭ مانابى، ورىس پولكوۆنيگى بولعان. 1912 جىلى وسى كىسىگە ارناپ ۇلكەن اس بەرىلەدى. سول اسقا قىرعىز-قازاق اقىندارى تۇگەل قاتىسادى. ارالارىندا جامبىل دا بار ەدى.
