Halyq — meniń shyn atym

3425
Adyrna.kz Telegram

Jambyl ádebı shyǵarmashylyǵynan bólek, jeke ómirine qatysty artynda mol mura qalǵan adam. Jambyl Jabaevtyń foto sýretteri, hronıkalyq vıdeolary molynan kezdesedi. Sondaı-aq tirshilikte tutynǵan buıymdarynyń ózi taý-tóbe. Jáne shyp-shyrǵasyz saqtaýly tur. Osy oraıda jyr alyby Jambyl Jabaevtyń 175 jyldyq mereıtoıyna oraı, aqynnyń ádebı-memorıaldy mýzeıi týraly materıal usynamyz.

Jambyl qartaıǵan shaǵynda Almatyǵa kóshirip alsaq degen usynys bolypty. Sonda uly aqyn: «Meni kóshirip qaıtesińder? Qalasańdar ózim baryp turamyn, men osy Uzynaǵash topyraǵynan jaralǵam. Jatqan jerim de osy topyraqqa buıyrsyn» degen kórinedi.

1938 jyly Jambyl aqynnyń shyǵarmashylyq óneriniń 75 jyldyǵy toılanady. Osy mereıtoıǵa oraı, úkimet aqynǵa 12 bólmeli úı salyp beredi. Astyna MK M1 markaly mashına mingizedi. Sol zamanda ondaı avtokólik búkil Qazaqstan boıynsha alty-aq adamda bar eken. Jákeń solardyń biri bolyp shyǵa keledi. Sol mashına Jambyl Jabaev ádebı-memorıaldy mýzeıiniń garajynda áli tur. Jáne qazir ot aldyrsań, qazir-aq dúr etip júrip ketetin jaǵdaıda. 2008 jyly tolyq kúrdeli jóndeýden ótipti.

Hosh. 1938 jyly Jambylǵa han saraıyndaı úı syılap qana qoımaı, úkimet aqyndy tolyq memlekettik qamqorlyqqa alady. Aqynnyń jeke dárigeri, medbıke, jeke aspaz jáne ádebı hatshylary taǵaıyndalady.

 

 

Jambyl aqynnyń kózi tirisinde úıinen qonaq úzilmegen. Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov, Baýyrjan Momyshuly, Málik Ǵabdýllın t.b. ádebıet pen óner maıtalmandary biri kelip, biri ketip jatatyn. Sondaı bir joly, 1938 jyly alystan qydyryp kelgen botanık ǵalym, akademık Keller aqynǵa kók tústi sháı servızin syılapty. Ekinshi dúnıe júzilik soǵys kezinde Máskeýdiń úlken teatry Almatyǵa evokýaııalanady. Mine, sol teatrdyń ártisteri – kınorejısser Sergeı Eızenshteın men ataqty balerına Galına Ýlanova 1942 jyly Jambyl shańyraǵyna samaýryn, ojaý, podnos syıǵa tartqan. Al reseılik A.A. Rıttıh degen sýretshisi 1944 jyly avtordyń ózi aqynǵa “Jambyl kolhozshylar arasynda” kartınasyn salyp, usynady.

 

 

Jańa bir sózimizde aıtqandaı 1938 jyldan bastap aqynnyń densaýlyǵyn qadaǵalaýǵa qaraýyndaǵy eki medbıkesimen birge dáriger Rahymbaı Dosymbekovty taǵaıyndaıdy. Aqyn óziniń bir shýmaq óleńinde bylaı deıdi:

 

Raqymbaı otyrmysyń meni baǵyp,

Aýrý ár adamdy qylar kárip.

Eki tizem syrqyrap bastyrmaıdy,

Muń boldy ǵoı shyǵýym syrtqa baryp.

 

 

Aqynnyń artynda qalǵan jeke zattary sol qalpy saqtaýly. Solardyń birsypyrasy: taıaǵy, dombyrasy, kebisi, másisi, bórki týraly bir az sóz. 1937 jyly Jambyl aqyn Grýzııaǵa Shoto Rýstavelıdiń “Jolbarys terisin jamylǵan batyr” atty poemasynyń 750 jyldyq mereıtoıyna barady. Sol saparda ádebı hatshysy Taıyr Jarokov ádemi, kúmispen bederlengen qońyr taıaq syılaıdy. Jambyl Jabaev 1945 jyly 22 maýsymda tańǵy saǵat 7.55-te qaıtys bolady. Týra sol kezde aqynnyń bólmesindegi saǵaty da toqtap qalǵan desedi. Al aqyn óziniń jan serigi – dombyrasy jaıly:

 

Sııa-saýyt, qalamsyz

Oı qozǵaǵan dombyra.

Dápter kitap, qaǵazsyz

Sóz qozǵaǵan dombyra,- dep tolǵaıdy.

 

 

Osy kúnge aqynnyń úsh dombyrasy jetken. Ekýi óz mýzeıinde tur. Úshinshi dombyra Almaty qalasynda, Yqylas atyndaǵy ult-aspaptar mýzeıinde tur. Aqynnyń osy kúni jatyn bólmesinde turǵan dombyrasyn 1936 jyly KazPI-diń stýdentteri syılapty.

 

Jákeńniń aýzynan shyqqan jyrlarynyń bári 1936 jyldan beri túgel hatqa túsken. “Týǵan elimdi” eń alǵash jazyp alǵan – Ábdildá Tájibaev. Odan keıin 1936-1938 jyldary únemi Jambyl ata qasynda júrip, jyrlaryn jazyp alǵan adam Qalmaqan Ábdiqadyrov. 1938-1940 jyldardaǵy ádebı hatshysy Taıyr Jarokov boldy. Al 1940 jyldan aqyn ómiriniń sońyna deıin Ǵalı Ormanov ádebı hatshysy boldy. 1936-1941 jyldar arasynda Jambyldyń barlyq jyrlaryn orys tiline Pavel Kýzneov aýdarǵan. Sol eńbegi úshin 1940 jyly oǵan “Qurmet belgisi” ordeni berildi. 1941 jyly maýsym aıynda Kýzneov soǵysqa attanyp ketken soń aqynnyń shyǵarmalaryn endi Mark Arkadevıch Tarlovskıı, Dmıtrıı Snegın, Konstantın Altaıskııler aýdara bastady. Jambyl Jabaevtyń ádebı-memorıaldyq mýzeıindegi ádebı hatshylardyń jumys kabınetinde eskilikti, estelikti buıymdar kóp. Aıtalyq 1943 jyly ornatylǵan telefon, peshke japsarlas qoıylǵan kitap shkaf, eskızin Amangeldi Imanovty beıneleı otyryp áıgili sýretshi Ábilhan Qasteev jasap, 1938 jyly “Almaty kilem” fabrıkasy syıǵa tartqan kilemdi kóresiz. 1939 jyly osy úıge qonaq bola kelgen Lenıngrad keramıka zaýytynyń jumysshysy Varvara Maksımovıch Grıgorenko aqynǵa kók vaza syılapty. Syılyq ıesi vazanyń syrtyndaǵy kıiz úı men tabıǵat beınesin Jambyl aqynnyń janynda otyryp salǵan eken. Hatshylar kabınetindegi jáne bir kók vazany aqynnyń 140 jyldyǵynda ózbek aqyn-jazýshylary syıǵa tartqan. Kabınet tórinde «SI» markaly kóne radıoqabyldaǵysh tur. Týǵan uly Alǵadaıdy soǵysqa attandyrǵan áke maıdan jańalyqtaryn «SI» arqyly úzbeı tyńdap otyrǵan desedi.

 

 

Jambyl Jabaev portretin beınelegen qylqalam sheberleri óte kóp. Solardyń biri – ózbek qyzy Ismaılova 1938 jyly aqynnyń kózi tirisinde paıdalanǵan zattary beınelengen keste toqypty. Qazaq sýret óneriniń atasy Ábilhan Qasteev «Jambyldyń syrt beınesi de, tógilgen jyrlary da meniń kóz aldyma halqymyzdyń erlik beınesin elestetip turady» degen eken.

 

Jambyl aqyn úsh ret úılengen. Alǵashqy áıeli Momynnan: Qojaq, Qojash, Qojamberdi, Kúntáı; ekinshi áıeli Talqaırattan: Aqquly, Aqbala atty eki bala kórgen. Úshinshi áıeli Qanymjan Alǵadaı, Shynybaı, Iztileý, Tezekbaı atty tórt ul tabady. Qazirgi kezde osy ul-qyzdarynan júzden astam urpaq bar. Alǵadaı Jambyluly Ekinshi jahan soǵysynda, 1943 jyly Ýkraınanyń Sınelnıkovo qalasynda erlikpen qaza tapqan. Iztileý Jambyluly da soǵysta habar-osharsyz ketken. Eń kenje balasy Tezekbaı Jambyluly 1985 jyly 73 jasynda dúnıeden ótken.

 

 

Jambyldyń ákesi Japa qarapaıym sharýa adamy bolǵan. Sheshesi Uldan Jalaıyr eliniń qyzy. Uldannyń týǵan baýyry Qanadan qobyzshy bolǵan eken. Jambyl bala kezinde qoı baǵyp júrip uıyqtap ketipti. Sodan tús kóredi. Túsinde appaq saqaldy qarııa kelip: balam dombyra alasyń ba, kógen alasyń ba deıdi. Sonda uıqysynan atyp turǵan Jambyl: “Dombyra alam!” dep aıǵaı salǵan kórinedi. Alaıda ákesi Japa balasyna:

 

Ekeıde elý baqsy, seksen aqyn,

Jaratyp minedi eken erttep atyn.

Qobyzy, dombyrasy únin qosyp,

Gýleıdi jyn qaqqandaı keshke jaqyn,- degen sóz bar, sen seksen birinshi aqyn bolmaı-aq qoı dep aqyndyq ónerge qarsy bolady.

 

 

Biraq Jambyl taǵdyry basqasha sheshildi.

 

Meniń pirim Súıinbaı,

Sóz sóılemen syıynbaı,

Syrly, sulý sózderi

Maǵan tartqan syıyndaı,- dep jyrlaǵan aqyn zamanynda “aıtys óneriniń altyn dińgegi” sanalǵan aqıyq aqyn Súıinbaıdan “Adal bol, shyndyqty jyrla, halqyńa jaqyn bol!” degen bata alady.

 

 

Jákeń bir ǵana Súıinbaıdyń shákirti emes. Sol tusta Jetisýda Maıkót, Qaban, Baqtybaı, Qulanaıan Qulmambet syndy aqyndar bar edi. Súıinbaı bastaǵan, Jambyl túıindegen osy sóz alyptary qyrǵyzdyń jyr-dastandaryn kóp bilgen.

 

Jambyl shyǵarmashylyǵyna edáýir áser etken jáne bir tulǵa Sarybaı Aıdosuly (1821-1864). Ekeı elinen shyqqan alǵashqy bı. Ekeı eliniń basyn biriktirgen. Jambyl jas kúninde “Sarybaıǵa” óleńin arnaǵan.

 

Sareke, saldym bir sóz synyńyzǵa,

Sizdiń syn tarazy ǵoı syrymyzǵa.

Qolyma dombyra alyp talap qyldym

Beresiz qandaı baǵa ulyńyzǵa,- dep aldynan ótip, aq batasyn alǵan.

 

Jambyldyń Dosmaǵanbet, Qulmambet, Aıkúmis, Shybyl, Shashýbaılarmen aıtysy el aýzynda. Solarynyń ishindegi eń ataqtysy – Qulmambetpen aıtysy. 1881 jyly Ile ózeniniń boıynda úlken jıyn ótedi. Sol jıynda toǵyz aqyndy birdeı jeńgen Qulmambet sóz qaǵysýǵa Jambyldy shaqyrtady. Qulanaıan Qulmambettiń:

 

Bolǵanda men aq suńqar, sen bir taýyq

Sen átesh, aıqaılaǵysh aýyq-aýyq.

Bolmasa aty shyqqan Súıinbaıyń.

Qalǵanyn qoıý kerek, jyly jaýyp,- degen shabýyldy sózine otyz bes jastaǵy Jambyl:

 

Adamdyqty aıt, erlikti aıt, batyrlyqty aıt.

El birligin saqtaǵan tatýlyqty aıt.

Qarynbaıdaı sarańdar tolyp jatyr,

Qalǵanyn qoıý kerek jyly jaýyp,- dep jaýap qaıyrǵan eken. Sol-aq eken tóńiregin túgel sózben jaıpap otyrǵan baǵanaǵy Qulmanbet bir sát múdirip qaldy desedi. Al ekpin ala sóılegen Jymbyl bodan ári:

 

- A, Qulmambet, Qulmambet!

Aǵyp jatqan sýmen ket!

Sýmen ketseń, el isher!

Sýdan shyqqan býmen ket!

Onda da kesiriń tıedi,

Qyzaryp batqan kúnmen ket.

Kún de qaıtyp shyǵady,

Ottan shyqqan kúlmen ket!

Kúlden aýrý juǵady,

Qarańǵy tuman túnmen ket!..– dep bastyrmalatyp áketse kerek.

 

Jambyl Shashýbaımen kezdesken kezde óleńdi kóp aıta qoımaı, toqtap júrgen kezi eken. Sol jyldary el ishindegi áldebir oqıǵaǵa baılanysty aǵaıynǵa ókpelep, Balqash kóli qaıtqanda Arqadan beri ótken Shashýbaı, Shý, Ile boıyn ánimen ajarlandyryp Almatyǵa keledi. Arqanyń ásem ánin aspandata shyrqaǵan ol Jetisý elin aýzyna qaratady.

 

«Árkimge sóılep-sóılep berip júrmin...» dep ánin toqsan tolqytyp Alataý asyrady. Uly júzdegi jıyn-toılarda óz elin, Arqany kótere maqtaıdy. Arqadan kelip Uly júzdiń ishinde kisilikke jetken, saýdamen baıyǵan Baıbulan, Baqııa, Barlybek, Turlybek syndy adamdardy jer-kókke syıǵyzbaı maqtan etedi.

 

 

Sondaı bir shalqymaly shaqta Baıbulan Alataý atyrabyna aty shyqqan Shapyrashtynyń beldi bolysy Máńkege habar salyp, Jambyldy Almatyǵa aldyrady. Ondaǵy oıy Jambyl men Shashýbaıdy aıtystyrmaq edi. Jambyldyń Almatyǵa kelgen habaryn estigen soń, Baıbulan: «Tamasha meniń úıimde bolsyn», - depti.

 

 

Balasy Qoshqarbaıdyń men Shashýbaı,

Pándesin artyqty, kem qylǵan qudaı.

Sańlaǵyn almatynyń, jıyp alyp,

Syılady qonaq qylyp Baıbulan baı.

 

Shaharym Troıski, Qarqaraly,

Barady keshki bazar tarqaǵaly.

Birqatar tosyn adam kirip keldi.

Ýa, shirkin, ishinde bul adamnyń

Jambyl bar ma,

Sol shirkin kep otyr ma baǵanaly?- dep garmonymen tóńkerilip, bir qaıtaryp tastap, Jambylǵa, Jambylmen ere kelgen kisilerge soqtyǵady.

 

Aıtys uzaqqa sozylady. Túıininde Shashýbaı Jambyldyń qudiretti de, qýatty sózderine moıyn usynady.

 

 

Dosmaǵabet molda men Jabyldyń aıtysynda aqynnyń taǵy bir qyry ashylady. Dosmaǵambet bilimdi, Túrkistan, Buqara medreselerde oqyp, shyǵystyq dinı bilim alǵan kisi. Demek ońaı qarsylas emes.

 

 

Alaıda batyldyq pen shyndyqty bes qarý etken Jambyl Dosmaǵambetke des bermeı, ony qarshyǵadan qorǵalaqtap, buta-butanyń arasynda buǵyp, dirildep otyrǵan torǵaıǵa teńeıdi. Dúmshe moldalardyń unamsyz qylyqtaryn áshkereleıdi, nadandyǵyn kúlki etedi. Dosmaǵambetke qorǵanýdan basqa jol qalmapty. Sóıtip ol Jambyldyń kedeıligin, kórip júrgen joqshylyqty, onyń káriligi men óziniń jastyǵyn aıtyp qarsylasyp baǵady. Biraq bári bir Dosmaǵanbet Jambyl jyrlarynyń ótkirligi men tasqynyna, oıynyń dáldigine jaýap taba almady deıdi...

 

 

Toqtaǵul Satylǵanov (1864-1933) qyrǵyzdyń ataqty aqyny, kompozıtor. Qazaq Jambylmen áldeneshe ret kezdesken. Aqynnyń Toqtaǵulǵa arnaǵan óleńi de bar. Shábden tóre Janataev qyrǵyz eliniń manaby, orys polkovnıgi bolǵan. 1912 jyly osy kisige arnap úlken as beriledi. Sol asqa qyrǵyz-qazaq aqyndary túgel qatysady. Aralarynda Jambyl da bar edi.

Derekkóz: Ádebıet portaly

Pikirler