تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى قۇرمەتىنە وراي ۇيىمداستىرىلعان «اتامەكەن» تارحي-تانىمدىق ەكسپەديتسياسى جەتىسۋ جەرىندە جالعاستى. ءىس-شارا بارىسىندا ءبىر توپ جۋرناليست پەن بلوگەر وبلىستىڭ پانفيلوۆ جانە ۇيعىر اۋدانى اۋماعىنداعى ماڭىزدى نىسانداردى ارالاپ، ەل تىنىسىمەن تانىسىپ قايتتى، دەپ حابارلايدى egemen.kz.egemen.kz.
جاركەنتتە جالاۋىن كوتەرگەن ەكسپەديتسيا جۇمىسى اۋدانداعى داڭق مۋزەيىن ارالاۋدان باستالدى. ءوڭىردىڭ ءوتكەنى مەن بۇگىنگى شەجىرەسىن جيناقتاپ، قۇندى مالىمەتتەر مەن جادىگەرلەردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ وتىرعان مەكەمە 4 ەكسپوزيتسيالىق زالعا بولىنگەن ەكەن. مۇندا ارعى زامانداردا جاركەنت اۋماعىندا ءسانى مەن سالتاناتى جاراسىپ تىرلىك كەشكەن قازاقتىڭ كوشپەلى ءومىر سالتى مەن وتىرىقشىلىققا ۇلاسقان ءداۋىرىنەن حابار بەرەتىن ايعاقتار جەتكىلىكتى كورىندى. «شىعىس قاقپا» اتانعان جاركەنت شاھارى ەجەلدەن ۇلى جىبەك جولىنداعى ماڭىزدى ەلدى مەكەن بولعانى انىق. ياعني ولكەدە دالا وركەنيەتىنىڭ ءىزى مەن قالا مادەنيەتىنىڭ مايەگى توعىسىپ تۇرعان. بۇعان جىبەك جولى بويىمەن جوڭكىگەن ساۋدا كەرۋەندەرى ارقىلى ۇنەمى الماسىپ، جاڭارىپ تۇراتىن ونەر مەن عىلىمنىڭ العاشقى جەتىستىكتەرىن قوسىڭىز. ەندى وسىنداي تاريحى قاتپار-قاتپار تاعىلىمنان تۇراتىن كونە قالانىڭ شەجىرەسىن ءتۇزىپ، دارىپتەپ وتىرعان مۋزەي ۇجىمىنىڭ ىسىنە قالاي ريزا بولمايسىز...
– مۇراجايدىڭ نەگىزگى قورى ەجەلگى تاريحىمەن، تاريحتاعى وتكەندى انىقتايتىن زاتتارىمەن بايلانىستى عوي. ءارى ءبىزدىڭ مەكەمە «داڭق مۇراجايى» دەپ اتالاتىندىقتان، جۇمىس رەتىنە قاراي وتكەن ءداۋىردىڭ جادىگەرىمەن قوسا بۇگىنگى كەزەڭدەگى ءىرى تاريحي وقيعالاردىڭ جىلناماسىن جازىپ، ايتۋلى ادامداردىڭ ەرلىك ءىسىن پاش ەتۋگە ەرەكشە كوڭىل ءبولەمىز. وعان تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە قول جەتكىزگەن تابىستارىمىز تۋرالى اقپاراتتىق كورنەكى قۇرالدار، وسى جاركەنت وڭىرىنەن شىققان سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرلەرىنىڭ اتىن، ءىسىن دارىپتەۋ ماقساتىنداعى ءىس-شارالاردى ايتۋىمىز كەرەك. قازىر مۇراجايدا 364 ماڭىزدى ەكسپونات بار. ەندى اۋداننىڭ ولكەتانۋ مۋزەيىنە اينالساق پا دەپ وتىرمىز. بۇل قاسيەتتى ولكەنىڭ ءبىز ءالى بىلە بەرمەيتىن قىرى مەن سىرى اشىلماعان ەجەلگى تاريحتان اقپارات بەرەتىن تاريحي ارتەفاكتىلەر مەن شەشۋى تابىلماعان جۇمباقتارى تولىپ جاتىر. ماسەلەن، جاركەنت ءوڭىرىنىڭ ەجەلگى قالالارى – جاركەنت، اقكەنت، ىلەبالىق، دوڭگەنە، تىشقان، تاعى باسقا بىزگە بەيمالىم ەلدى مەكەندەر مەن ەرتە ورتاعاسىرلىق قالا، كەنتتەردىڭ قيراندىلارى كوپتەپ سانالادى. ول جەرلەرگە ارحەولوگيالىق قازبالار جۇرگىزىلسە، ەل مەن جەردىڭ تاريحى ءالى دە مىڭداعان جادىگەرمەن تولىعىپ، اتا-بابالارىمىزدىڭ الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسى ايقىندالىپ، مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ماڭگىلىك بولۋى مەن جاس ۇرپاق تاربيەسىندە دە ءولشەۋسىز قىزمەت اتقارارى ءسوزسىز، – دەيدى ءوڭىر شەجىرەسى مەن مەكەمە جۇمىسىنان حاباردار ەتكەن مۋزەيدىڭ مەڭگەرۋشىسى، ولكەتانۋشى-جۋرناليست قالي يبرايىمجانوۆ.
جاركەنت تۋرالى ءسوز قوزعالسا، وسىنداعى اعاشتان سالىنعان مەشىت تۋرالى ايتپاۋ مۇمكىن ەمەس. «اتامەكەن» ەكسپەديتسياسىنىڭ قاتىسۋشىلارى دا وسى تاريحي نىساندى كورۋگە اسىقتى.
– تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بۇل مەشىتتى سوناۋ 1887-1892 جىلدارى ءبىرىنشى گيلديالى ساۋداگەر اتانعان ءۋالياحۋن يۋلداشەۆ دەگەن كوپەس حالىقتان جيناعان قارجىعا سالدىرتىپتى. عيمارات قازاقستان مەن ورتالىق ازيانىڭ ساۋلەت-قۇرىلىس ونەرىنىڭ ەڭ ۇزدىك تاسىلدەرى ەسكەرىلە وتىرىپ جاسالعان. قۇرىلىستى حون پيك دەگەن قىتاي ساۋلەتشىسى باسقارعان ەكەن. مەشىتتىڭ جالپى اۋماعى – 54 شارشى مەتر. عيماراتىنىڭ بيىكتىگى – 14,5 مەتر. مەشىت 52 باعانا تىزبەگىمەن اينالدىرا قورشالعان. ارقالىعى اعاشقا تۇسىرگەن اسەم ويۋلارمەن ناقىشتالعان. بۇل باعانالاردىڭ قۇرىلىس قاڭقاسىن قۇرۋدا ءارى اسەمدىك كورىك بەرۋدە ءمانى وتە زور. باعانالاردى قۇراستىرۋ بارىسىندا بىردە-ءبىر شەگە قولدانىلماعان. ولاردى قيىپ، قاشاپ قيۋلاستىرعان. مۇنداعى كەرەگەگە تۇسىرىلگەن ناقىشتى اراب جازۋلارىنىڭ ءوزى اسەم ورنەك مىندەتىن اتقارىپ تۇر. مەشىتتىڭ ىشىندەگى بەزەندىرۋلەردەن قازاق حالقىنىڭ قوشقار ءمۇيىز ويۋلارىن دا كەزدەستىرۋگە بولادى، – دەدى بىزگە مەشىتتىڭ سالىنۋ تاريحىن ءجىپكە تىزگەندەي ەتىپ ايتىپ بەرگەن تۋريستىك نىسان قىزمەتكەرى كوركەم راحىمعاليەۆا.
ايتپاقشى، پانفيلوۆ اۋدانىنداعى ادام اياعى ۇزىلمەيتىن تانىمدىق ورىننىڭ بىرەگەيى – اۋليەاعاش. دەرەككە ۇڭىلسەك، ءدال وسىنداي اعاش الەمنىڭ 3 ەلىندە عانا بار دەيدى. ءبىر داراق مەككە قالاسىندا بولسا، تاعى ءبىرى ىرگەدەگى قىتايدا ەكەن. ال جاركەنتتەگى اعاش تۋرالى اڭىز كوپ.
– بۇل كيەلى اعاش تۋرالى ءارتۇرلى ميفتىك وقيعا وتە كوپ. سونىڭ ءبىرىن «ەگەمەننەن» وقىپ ەدىم، جۋرناليست مۇحتار كۇمىسبەك جازعان ماقالادان كەيىن مەنەن دە ءبىر تانىستار ءجون سۇراعان بولاتىن. قىسقاسى، ەرتەدە قوقان مەن حيۋا حاندىقتارىنىڭ دۇركىرەپ تۇرعان ۋاقىتىندا شويناق اتتى باتىردىڭ جارى بالا كوتەرە الماي جۇرەدى دە، قاسيەتتى اعاشتىڭ تۇبىنە تۇنەۋگە كەلەدى ەكەن. اللادان پەرزەنت سۇراعان بايبىشەنىڭ كوزى ءىلىنىپ كەتكەندە، تۇسىنە اق ساقالدى قاريا كىرىپ، ءۇش ۇلدى بولاتىنىن، ول ۇلدارىنىڭ اتىن جانتاس، بەكتاس، ەرتاس دەپ قويۋ كەرەكتىگىن ايتادى. راسىمەن، باتىردىڭ ايەلى قۇرساق كوتەرىپ، ءبىرىنشى ۇلى دۇنيەگە كەلەدى. ونىڭ اتىن جانتاس قويادى، ارتىنشا بەكتاس ومىرگە كەلەدى. ءۇشىنشى بالاسى تۋىلعاندا بايبىشە كىم قويۋ كەرەگىن ۇمىتىپ قالىپ، اقپۇشىق دەپ اتاي سالادى. وسى ءتۇنى باياعى اق ساقالدى قاريا كىرىپ: «بالاڭنىڭ اتىن نەگە وزگەرتتىڭ، ساعان قاجەت بولماسا، ءبىز الىپ كەتەمىز»، دەيدى. بۇل تۇسىنەن شوشىنىپ ويانعان انا ءسابيىنىڭ شەتىنەپ كەتكەنىن كورەدى. وسىنداي اڭىزداردىڭ ءتۇر-ءتۇرى ەل اۋزىندا ءجۇر ەكەن، – دەدى التى ادامنىڭ قۇشاعىنا زورعا سىيعان الىپ اعاشتىڭ قاسىندا تۇرعاندا ساپارلاسىمىز، بلوگەر دانيار جانىس.
اۋليەاعاشتىڭ ماڭىنداعى ەن توعايدىڭ ءوزى ءبىر ەرەكشە ەرەجەمەن وسكەندەي ەكەن. سول ماڭداعى قارااعاشتار ءجۇزىن قۇبىلاعا بۇرىپ، ساجدەگە باس قويعان ادام بەينەسىنە ۇقساپ، ماۋەلى بۇتاقتارىن ءيىپ، ءبىر ىزەتتىلىك كورسەتەتىندەي. ءدال سول جەردە ءبىر تامىردان تارالىپ وسكەن جەتى جاس اعاش بار. تۇرعىندار ونى «7 اعايىندى جىگىت» دەپ اتايدى ەكەن.
– اۋليەاعاشقا ەم ىزدەپ، تىلەك تىلەپ كەلەتىندەر قاتارى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. پاندەمياعا بايلانىستى تۋريستەر لەگى ازايعانىمەن، كەلگىسى كەلەتىندەر كوپ. ءتىپتى شەتەلدەن ءجون سۇراپ، جول سۇراپ جاتادى. ارينە، قازاق دالاسىنىڭ تۇكپىرىندەگى شاعىن اۋىلدى كورگىسى كەلەتىندەردىڭ قاتارى كوبەيگەنى – ءبىز ءۇشىن مارتەبە. اۋليەاعاش ماڭى كورىكتى وڭىرگە اينالىپ كەلەدى. جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولى توسەلىپ، كەلۋشىلەردىڭ دەمالۋى ءۇشىن الاڭقايعا ورىندىقتار جاسالعان. ورمان ءىشىن جارىقتاندىراتىن ەلەكتر جارىعى تارتىلعان. قىسقاسى، اۋدان تۋريستەردىڭ كەلۋىنە ارقاشان دايىن، – دەيدى پانفيلوۆ اۋدانى اكىمىنىڭ باسپاسوز حاتشىسى نۇربول قاناعات.
قاسيەتتى قارادالا تىنىسى
الماتى وبلىسىنىڭ ۇيعىر اۋدانىنداعى دەمالىس ورىندارىنا كەلۋشىلەردىڭ سانى جىلدان-جىلعا ءوسىپ، ءوڭىر ناعىز دەمالىس ايماعىنا اينالىپ كەلەدى. مۇنى ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىن قارسى العان ءساتتەگى اڭگىمە بارىسىندا اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى كادىرجان باعباەۆ ايتتى.
– بىلتىر قارادالا جازىعىنداعى تابيعي ەسكەرتكىشتەر مەن ىستىق سۋ كوزدەرىنە كەلگەن ساياحاتشىلار سانى 62 500 ادامعا جەتتى. ناتيجەسىندە، قىزمەت كورسەتۋدەن تۇسكەن تابىس كولەمى 310 ملن 500 مىڭ تەڭگەنى قۇرادى. الاقانداي اۋدان ءۇشىن بۇل از ولجا ەمەس. ال اۋماقتىڭ ءتۋريزمدى دامىتىپ، تابىستى ارتتىرۋعا مۇمكىندىگى بار. سونىڭ ءبىرى رەتىندە اۋدان اۋماعىنداعى گەوتەرمالدى سۋ كوزدەرىنىڭ تارتىمدىلىعىن ايتۋعا بولادى. جەر استىنان شىعاتىن ىستىق سۋدىڭ ەمدىك قاسيەتى جوعارى ەكەنى عىلىمي نەگىزدە دالەلدەنگەن. ونىڭ شيپاسى سۋ قۇرامىنىڭ مينەرالدى قوسپالارعا باي بولۋىندا بولسا كەرەك. ال اۋدان ءۇشىن وسى جەراستى سۋى جىل ون ەكى اي بويىنا جۇمىس ورنىن اشىپ، وڭىرلىك ءتۋريزمدى دامىتۋدىڭ دا جاڭا مۇمكىندىگى ەكەنى انىق. ويتكەنى بۇل جەردەگى جۇمىس، ياعني دەمالىس ماۋسىمى قوڭىر كۇزدەن باستالىپ، كۇن قاتتى ىسيتىن جاز ايلارىنا دەيىن قىزادى. سوندىقتان دا مۇندا كەلۋشىلەر جىل سايىن ارتىپ وتىر، – دەدى ول.
جالپى، قارادالاعا تابانى تيگەن ادامنىڭ جول بويىنداعى شارىن شاتقالى مەن ەرەن توعايعا سوقپاي كەتۋى سيرەك. ءارى بۇل ەكى تابيعي ورىن دا قالىپتاسقان تۋريستىك نىسان قاتارىنا جاتادى. بۇل ىسپەن قازىر شارىن مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پاركى اينالىسۋدا. ۇلتتىق پارك قۇرامىنا شارىن شاتقالى، قامالدار مەن اڭعارلار، ۇلكەن بۇعىتى تاۋى جانە سارىتوعاي، ەرەن توعايى سياقتى تابيعي دەمالىس اۋماعى كىرەدى. بۇگىندە پارك اۋماعىنا ارنايى كەلەتىن ادامدار ءۇشىن 4 تۋريستىك باعىت جاسالعان
جالپى ۇزىندىعى 49 شاقىرىمعا سوزىلاتىن بۇل مارشرۋت بويىنشا شارىن شاتقالىن، سول ماڭداعى ەسكى بەيىتتەر مەن قورعانداردى، الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن وسىمدىكتەر ءدۇنيەسى ساقتالعان ەرەنتوعايدى كورىپ، ارالاپ شىعۋعا بولادى.
– قازىر بۇل تۋريستىك مارشرۋت بويىندا 3 قوناقۇي، بالالار لاگەرى جانە اراسان كەشەنى جۇمىس ىستەيدى. جاز ماۋسىمىندا جولاۋشى تۇنەپ، دەمالاتىن 52 كيىز ءۇي تىگىلەدى. دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ءدال وسى شارىن تەكتەس شاتقال سولتۇستىك امەريكادا عانا بار عوي. سول سەبەپتەن الىپ دالاداعى تەرەڭ قۇزدى كورىپ، تاماشالاۋعا ەل ىشىنەن بولەك، شەتەلدەن دە ادامدار ءجيى كەلەدى. ال ەرەن توعايى تۋرالى اڭگىمە تىپتەن بولەك. دەرەكتەر بۇل ەرەن توعايى سوناۋ نەوگەن كەزەڭىنەن ساقتالىپ قالعان تابيعات سىيى ەكەنىن ايتادى. تاڭعاجايىپ توعايدى كارتادان ىزدەگەندەر ىلە وزەنىنىڭ سول جاق سالاسى مەن شارىن وزەنىنىڭ ورتاڭعى اعىسىنىڭ تۇسىنان، سارىتوعاي اۋىلىنىڭ ماڭىنان تاۋىپ، كورە الادى. تەك بۇل كەرەمەتتى كوزبەن كورۋ كەرەك، – دەيدى ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىنە ءوڭىر تۋرالى مول ماعلۇمات بەرگەن ۇيعىر اۋدانى اكىمىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى اقجول تۇرارحان.
وسىلايشا، تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىنا وراي «Egemen Qazaqstan» جانە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرى تاراپىنان ۇيىمداستىرىلعان «اتامەكەن» تاريحي-تانىمدىق ەكسپەديتسياسى جەتىسۋدىڭ شۇرايلى ءولكەلەرىن ارالاپ شىقتى. بۇل ساپار بارىسىندا كورگەنىمىز دە، كوڭىلگە تۇيگەنىمىز دە كوپ بولدى. اسىرەسە ۇيعىر اۋدانىنداعى «جارتى بابا» تاريحي-تانىمدىق كەشەنى باسىندا اتالى ءسوز ايتىپ، ات ۇستىندەگى ازاماتتارعا جەتكىزىپ بارىڭدار دەپ امانات جۇكتەگەن اۋداننىڭ اۋزى دۋالى اقساقالى ىزعاربەك بەكتۇرسىنوۆپەن اراداعى اڭگىمەگە ءالى دە ورالامىز. قوس اۋدانداعى ەڭبەك ادامدارىنىڭ ەرەن ىستەرىنەن دە ەرەكشە ءبىر ەكپىن بايقادىق. ەكونوميكانىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسۋدىڭ ۇلگىسىن دە پانفيلوۆ پەن ۇيعىر اۋداندارىنىڭ شارۋالارى مەن كاسىپكەرلەرى كورسەتىپ وتىر. ول دا بولەك تاقىرىپ بولسىن.
