قازاقتا جىگىتتىڭ 3 جۇرتى بار

قازاقتا جىگىتتىڭ 3 جۇرتى بار. ولار: ءوز جۇرتى، قايىن جۇرتى جانە ناعاشى جۇرتى. وسى 3 جۇرتىڭداي ەشكىم قادىرلى ەمەس. ولاردان جاقىن تۋىس جوق. ايتسە دە، دانا حالقىمىز وسى جۇرتتىڭ ارقايسىسىنا جەكە-جەكە انىقتاما بەرگەن. ماسەلەن، «ءوز جۇرتىڭ – كۇنشىل، قايىن جۇرتىڭ – ءمىنشىل، ال ناعاشى جۇرتىڭ بولسا – سىنشىل كەلەدى» دەيدى. ءبىز وسى 3 جۇرت جونىندە كەڭىنەن بايانداپ كورمەكپىز.

1. «ءوز جۇرتىڭ – كۇنشىل. بار بولساڭ كورە المايدى، جوق بولساڭ، ءبولىپ بەرە المايدى»

ەردىڭ سۇيەۋشىسى – ەلى. «ەلىم» دەپ ەڭىرەپ تۋعان ەر جىگىت ەلى ءۇشىن جانىن پيدا قىلۋدان تايىنبايدى. سويتە ءجۇرىپ ول ەل ىشىندەگى ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن جاناشىرلارىن ەسىنەن شىعارمايدى. ءۇش جۇرتى امان تۇرعاندا جىگىت دۇنيەدەن كەمشىلىك كورەمىن دەپ ويلامايدى. «تارىققاندا جەبەۋشىم، زارىققاندا دەمەۋشىم بار» دەپ شىرەنە باسىپ، شىرت تۇكىرەدى. سول جاناشىر جاقىننىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى – اعايىن جۇرتى. ءوزىنىڭ اتا-اناسى، اعا-باۋىرلارىنان باستاپ، اكەسىنىڭ ارعى اتالارىنان قوسىلاتىن اعايىندارىنا دەيىن جىگىتتىڭ ءوز تۋىسى سانالادى. ولاردى جەتى اتادان بەرى ساناي باستاعان، ءوز الدىنا رۋلى ەل بولىپ كوزگە تۇسەدى. جىگىت سولاردى ءوز جۇرتىم دەپ ماقتان ەتىپ، ەڭ الدىمەن سولاردىڭ سويىلىن سوعادى.

2. «قايىن جۇرتىڭ – ءمىنشىل. جاعاڭنىڭ قىزىلدىعىن، قولىڭنىڭ ۇزىندىعىن قالايدى. جۋاس بولساڭ جۇندەيدى، مىقتى بولساڭ كۇندەيدى»

جىگىتتىڭ ايەلىنىڭ توركىنى (تۋىستارى) قايىن جۇرت سانالاتىنى بەلگىلى. «جۇرت» بولعان سوڭ ولار ءبىر عانا وتباسىنىڭ ادامدارى ەمەس. الايدا جىگىت ەڭ الدىمەن ءوز كەلىنشەگى شىققان شاڭىراقتىڭ ادامدارىن «قايىنىم» دەپ قادىر تۇتادى. ولاردىڭ قاتارىندا قايىن اتا، قايىن ەنە، قايىن اعا، قايىن بيكە، بالدىزدار بار. اتا-ەنە تۋرالى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى. جىگىت ءۇشىن قايىن اعا مەن قايىن بيكەنىڭ دارەجەسى تەڭ. سوندىقتان ۇلكەندى سىيلاۋ داستۇرىمەن جىگىت ولاردى ارقاشان دا قادىر تۇتىپ، ءوزىنىڭ اعاسى مەن اپكەسىندەي قۇرمەتتەيدى. ولاردىڭ الدىندا كوستەڭدەمەي، اۋىزىن باعىپ، ورىنسىز قالجىڭنان تيىلادى. ال، بالدىزبەن قارىم-قاتىناسقا كەلگەندە جەزدەنىڭ جانىپ تۇسەتىندىگى بارشاعا بەلگىلى.

جىگىتتىڭ ايەلىنەن جاسى كىشى ۇلدار – (قايىن ءىنى) مەن قىزدار (بالدىز) بولعاندا، ولار ءۇشىن جىگىت جەزدە سانالادى عوي. حالىق داستۇرىندە قايىنىسى مەن جەڭگەسى سياقتى، بالدىزدار مەن جەزدەنىڭ ەمىن-ەركىن ويناۋىنا ەرىك بەرىلگەن. ءازىل-قالجىڭ ءوز الدىنا، رەتى كەلگەندە بالدىزداردىڭ جابىلىپ كەتىپ جەزدەسىن تۇيەباس قىلۋى عاجاپ ەمەس. ولار نە ىستەسە دە، جەزدەنىڭ اشۋلانۋعا حاقى جوق. مۇندايدا جەزدەدە قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرمايدى. ول بالدىزدارىن سوزبەن بۋىپ، تىلمەن شاعىپ، ولاردىڭ جاندى جەرىنە تيۋگە تىرىسادى، قورعانۋدىڭ قامىن ويلايدى. وسىنىڭ ءبارى ويىن-كۇلكى شەگىنەن اسپاي، وزىنشە ءبىر قىزىق-تاماشا بولىپ كوڭىلدى كوتەرەدى. قازىرگى كەيبىر جەزدەلەر بۇل ءداستۇردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنە ءمان بەرمەي، بالدىزداردى ءسال وكتەمدىك جاساي باستاسا قىزارانداپ شىعا كەلەدى. بالدىزداردىڭ ەركەلىگىن كوتەرىپ، ازىلدەسە ءبىلۋ دە زور عانيبەت.

3. «ناعاشى جۇرتىڭ – سىنشىل. جاقسىڭا سۇيىنەدى، جامانىڭا كۇيىنەدى، ءاردايىم تىلەكشى، تىلەۋلەس بوپ جۇرەدى»

جىگىتتىڭ شەشەسىنىڭ تۋىستارى ناعاشى اتالىپ، ءوزى ولارعا جيەن بولاتىنى بارشاعا بەلگىلى. ناعاشى جۇرت جيەندى ەشۋاقىتتا سىرتقا تەپپەيدى، كەرىسىنشە «قىزدان تۋعاننىڭ قيىعى جوق» دەپ باۋرىنا تارتىپ وتىرادى. سويتە تۇرا «جيەن ەل بولمايدى، جەلكە اس بولمايدى» دەيتىنى تاعى بار. بۇعان جاۋاپ رەتىندە: «جيەن ەل بولادى – مالى بولسا، جەلكە اس بولادى – مايى بولسا»،- دەپ ءازىل-قالجىڭعا ماي قۇيادى. مۇنىڭ ءبارى ناعاشى مەن جيەن اراسىن الىستاتۋ ءۇشىن ايتىلعان ءسوز ەمەس، ءوزارا دوستىق ازىلدەن تۋىپ، كوپشىلىك اراسىندا قالىپتاسىپ كەتكەن بەينەلى ۇعىمدار. جيەننىڭ جاۋ ەمەس ەكەنىن بىلە تۇرا ونى «ەل بولمايدى» دەۋ اقىلعا سيمايدى. بۇل جىگىت نامىسىن قايراي ءتۇسۋ ءۇشىن ادەيى ايتىلعان ءازىل-قالجىڭ. سوندىقتان دا جىگىت بۇل سوزگە جاسىمايدى، قايتا جىگەرلەنە تۇسەدى. ءازىلى جاراسقان جيەن قاشان دا ناعاشى جاعىنان قىرىق سەركەش «داۋلاۋمەن» بولادى. ناعاشىلارى وعان «كەت ءارى» دەمەيدى، كەرىسىنشە ونىڭ تالابىن قۇپ الىپ، تاۋانىن قايتارمايدى. بۇل بۇل ما، جيەنىن ءوز قولىنان ۇيلەندىرىپ، باسىنا وتاۋ تىگىپ، الدىنا مال سالىپ بەرگەن ناعاشىلار دا بارشىلىق. بۇل – اركىمنىڭ حال اقۋالىنا قاراي ورىندالاتىن ءداستۇرلى سىيلىق. ەگەر ناعاشىنىڭ قولى قىسقا بولىپ، جيەننىڭ بايلىعى ارتىپ جاتسا، جاڭاعى سىيلىقتىڭ كەرىسىنشە جۇرەتىن كەزى دە بولادى.

ناعاشى مەن جيەن اراسىنداعى قارىم-قاتىناس الىم-بەرىمگە عانا قاتىستى ەمەس. مال-دۇنيە قولدىڭ كىرى سياقتى، ونىڭ ءبىر جۇتتا جۋىلىپ-شايىلىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. ال، ناعاشى مەن جيەن تۋىستىق جاعىنان ماڭگى اجىرامايتىن تۇلعالار. بۇلار مەيلى باي، مەيلى كەدەي بولسىن ءبارى ءبىر، بىرىنەن-ءبىرى كەتە المايدى. ءوز اناسىن شىن سۇيەتىن جىگىت سول انانىڭ تۋىستارىن دا جاقىنىم، ءبىر جۇرتىم دەپ قادىر تۇتىپ، ولاردىڭ باۋىرىنا كىرۋگە ءازىر تۇرادى. ناعاشىلار دا جيەندى بالاسىنداي ەركەلەتىپ، باسىنان سيپايدى.