Qazaqta jigittiń 3 jurty bar. Olar: óz jurty, qaıyn jurty jáne naǵashy jurty. Osy 3 jurtyńdaı eshkim qadirli emes. Olardan jaqyn týys joq. Áıtse de, dana halqymyz osy jurttyń árqaısysyna jeke-jeke anyqtama bergen. Máselen, «óz jurtyń – kúnshil, qaıyn jurtyń – minshil, al naǵashy jurtyń bolsa – synshyl keledi» deıdi. Biz osy 3 jurt jóninde keńinen baıandap kórmekpiz.
1. «Óz jurtyń – kúnshil. Bar bolsań kóre almaıdy, joq bolsań, bólip bere almaıdy»
Erdiń súıeýshisi – eli. «Elim» dep eńirep týǵan er jigit eli úshin janyn pıda qylýdan taıynbaıdy. Sóıte júrip ol el ishindegi óziniń eń jaqyn janashyrlaryn esinen shyǵarmaıdy. Úsh jurty aman turǵanda jigit dúnıeden kemshilik kóremin dep oılamaıdy. «Taryqqanda jebeýshim, zaryqqanda demeýshim bar» dep shirene basyp, shyrt túkiredi. Sol janashyr jaqynnyń eń birinshisi – aǵaıyn jurty. Óziniń ata-anasy, aǵa-baýyrlarynan bastap, ákesiniń arǵy atalarynan qosylatyn aǵaıyndaryna deıin jigittiń óz týysy sanalady. Olardy jeti atadan beri sanaı bastaǵan, óz aldyna rýly el bolyp kózge túsedi. Jigit solardy óz jurtym dep maqtan etip, eń aldymen solardyń soıylyn soǵady.
2. «Qaıyn jurtyń – minshil. Jaǵańnyń qyzyldyǵyn, qolyńnyń uzyndyǵyn qalaıdy. Jýas bolsań júndeıdi, myqty bolsań kúndeıdi»
Jigittiń áıeliniń tórkini (týystary) qaıyn jurt sanalatyny belgili. «Jurt» bolǵan soń olar bir ǵana otbasynyń adamdary emes. Alaıda jigit eń aldymen óz kelinshegi shyqqan shańyraqtyń adamdaryn «qaıynym» dep qadir tutady. Olardyń qatarynda qaıyn ata, qaıyn ene, qaıyn aǵa, qaıyn bıke, baldyzdar bar. Ata-ene týraly aıtpasaq ta túsinikti. Jigit úshin qaıyn aǵa men qaıyn bıkeniń dárejesi teń. Sondyqtan úlkendi syılaý dástúrimen jigit olardy árqashan da qadir tutyp, óziniń aǵasy men ápkesindeı qurmetteıdi. Olardyń aldynda kósteńdemeı, aýyzyn baǵyp, orynsyz qaljyńnan tıylady. Al, baldyzben qarym-qatynasqa kelgende jezdeniń janyp túsetindigi barshaǵa belgili.
Jigittiń áıelinen jasy kishi uldar – (qaıyn ini) men qyzdar (baldyz) bolǵanda, olar úshin jigit jezde sanalady ǵoı. Halyq dástúrinde qaıynysy men jeńgesi sııaqty, baldyzdar men jezdeniń emin-erkin oınaýyna erik berilgen. Ázil-qaljyń óz aldyna, reti kelgende baldyzdardyń jabylyp ketip jezdesin túıebas qylýy ǵajap emes. Olar ne istese de, jezdeniń ashýlanýǵa haqy joq. Mundaıda jezdede qol qýsyryp qarap otyrmaıdy. Ol baldyzdaryn sózben býyp, tilmen shaǵyp, olardyń jandy jerine tııýge tyrysady, qorǵanýdyń qamyn oılaıdy. Osynyń bári oıyn-kúlki sheginen aspaı, ózinshe bir qyzyq-tamasha bolyp kóńildi kóteredi. Qazirgi keıbir jezdeler bul dástúrdiń ózindik ereksheligine mán bermeı, baldyzdardy sál óktemdik jasaı bastasa qyzarandap shyǵa keledi. Baldyzdardyń erkeligin kóterip, ázildese bilý de zor ǵanıbet.
3. «Naǵashy jurtyń – synshyl. Jaqsyńa súıinedi, jamanyńa kúıinedi, árdaıym tilekshi, tileýles bop júredi»
Jigittiń sheshesiniń týystary naǵashy atalyp, ózi olarǵa jıen bolatyny barshaǵa belgili. Naǵashy jurt jıendi eshýaqytta syrtqa teppeıdi, kerisinshe «qyzdan týǵannyń qıyǵy joq» dep baýryna tartyp otyrady. Sóıte tura «Jıen el bolmaıdy, jelke as bolmaıdy» deıtini taǵy bar. Buǵan jaýap retinde: «Jıen el bolady – maly bolsa, jelke as bolady – maıy bolsa»,- dep ázil-qaljyńǵa maı quıady. Munyń bári naǵashy men jıen arasyn alystatý úshin aıtylǵan sóz emes, ózara dostyq ázilden týyp, kópshilik arasynda qalyptasyp ketken beıneli uǵymdar. Jıenniń jaý emes ekenin bile tura ony «el bolmaıdy» deý aqylǵa sımaıdy. Bul jigit namysyn qaıraı túsý úshin ádeıi aıtylǵan ázil-qaljyń. Sondyqtan da jigit bul sózge jasymaıdy, qaıta jigerlene túsedi. Ázili jarasqan jıen qashan da naǵashy jaǵynan qyryq serkesh «daýlaýmen» bolady. Naǵashylary oǵan «ket ári» demeıdi, kerisinshe onyń talabyn qup alyp, taýanyn qaıtarmaıdy. Bul bul ma, jıenin óz qolynan úılendirip, basyna otaý tigip, aldyna mal salyp bergen naǵashylar da barshylyq. Bul – árkimniń hal aqýalyna qaraı oryndalatyn dástúrli syılyq. Eger naǵashynyń qoly qysqa bolyp, jıenniń baılyǵy artyp jatsa, jańaǵy syılyqtyń kerisinshe júretin kezi de bolady.
Naǵashy men jıen arasyndaǵy qarym-qatynas alym-berimge ǵana qatysty emes. Mal-dúnıe qoldyń kiri sııaqty, onyń bir jutta jýylyp-shaıylyp ketýi ábden múmkin. Al, naǵashy men jıen týystyq jaǵynan máńgi ajyramaıtyn tulǵalar. Bular meıli baı, meıli kedeı bolsyn bári bir, birinen-biri kete almaıdy. Óz anasyn shyn súıetin jigit sol ananyń týystaryn da jaqynym, bir jurtym dep qadir tutyp, olardyń baýyryna kirýge ázir turady. Naǵashylar da jıendi balasyndaı erkeletip, basynan sıpaıdy.
Daıyndaǵan: Madııar MEŃDIBAI,
«Adyrna» ulttyq portaly
