ساقتالعان باتىرلار قارۋى

4957
Adyrna.kz Telegram

قازاقتىڭ ەل قورعاعان باتىرلارى مەن حاندارىنىڭ كەيبىر قۇندى مۇرالارى بۇگىنگى كۇنىمىزگە جەتىپ وتىر. ءار ءتۇرلى مۋزەيلەردەگى مۇنداي جادىگەرلەردى قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە باتىر ۇرپاقتارى ساقتاپ تاپسىرعان.

 

دۋلىعا

بوگەنباي باتىردىڭ دۋلىعاسى

 

 

 

 

 

 

اقمولا وبلىسىنا قاراستى ەرەيمەنتاۋ اۋدانىندا قانجىعالى بوگەنبايدىڭ دۋلىعاسى ساقتالعان. وتقا قاقتالىپ، توسكە سوعىلعان شىم بولات قۇندى جادىگەر XVIII عاسىردىڭ باسىندا ۇستانىڭ قولىنان شىعىپتى.  تالاي قاندى جورىقتا ءبىتىمى بولەك باتىردىڭ التىن باسىن اجال وقتارىنان اراشالاپ قالعان جاراقتىڭ قازىر تەمىرى عانا قالعان. توبەسىندەگى شاشاقتارى مەن قۇلاق پەن مويىندى جاۋىپ تۇراتىن توركوز ساۋىتتارىن ەل-جۇرت تابارىك رەتىنە تاراتىپ اكەتىپتى.  قازىرگى كەزدە قۇندى جادىگەر بوگەنباي باتىردىڭ جەتىنشى ۇرپاعى جاباي كەنجاليننىڭ ۇيىندە ساقتاۋلى تۇر.

بولەك باتىردىڭ دۋلىعاسى

دۋلىعانى ەلدىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن باتىردىڭ قازىرگى ۇرپاقتارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ مۋزەيىنە 2005 جىلى تاپسىرعان.  قازاق باتىرلارىنىڭ قارۋ-جاراقتارىن زەرتتەۋشى، سۋرەتشى قاليوللا احمەتجاننىڭ دەرەگىنشە، «فورمالىق-تيپولوگيالىق تۇرعىدان قاراستىرساق بۇل دۋلىعا XVIII-XIح عاسىرلاردا كەڭ قولدانىستا بولعان مانچجۋر-تيبەتتىك دۋلىعاعا جاتادى. بۇل ءتيپتى دۋلىعا (تونگكۋي) XVIII-XIX عاسىرلاردا مانچجۋر ديناستياسى كەزىندە قىتايدا، تيبەتتە جانە مونعوليادا كەڭ تاراعان بولاتىن. بۇل دۋلىعانىڭ سالتاناتتى ۆاريانتتارىندا توبەسى كۇردەلى ورنەكپەن جانە ءدىني جازۋلارمەن اشەكەيلەندى. دۋلىعا يەسىنىڭ الەۋمەتتىك دارەجەسىنە سايكەس توبەلدىرىگىنىڭ تۇتىكشەسىنە قۇستىڭ قاناتتارىنان جىعا ورناتىلىپ، ودان تومەن جىبەك جىپتەن نەمەسە اتتىڭ قىلىنان قىزىل شاشاق تاعىلدى». دۋلىعانىڭ سالماعى – 2,5 كەلى.  بولەك باتىر قاراۇلى (1700-1785) شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىردىڭ قول استىندا اسكەري باسشى بولعان. 1729 جىلى جوڭعارلارمەن بولعان شەشۋشى ۇرىستا بولەك باتىر قالماق باتىرى اڭىراقايدى جەڭىپ، حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرگەن.

ايتباي باتىردىڭ دۋلىعاسى

ايتباي باتىردىڭ دۋلىعاسى – قوستاناي وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنداعى اسا قۇندى جادىگەردىڭ ءبىرى. ۇرپاقتان ۇرپاققا ساقتالىپ كەلگەن مۇرانى باتىردىڭ قوستاناي وبلىسىنىڭ سارىكول اۋدانىندا تۇراتىن ۇرپاعى مارات جانۇزاقوۆ مۋزەيگە تاپسىرعان.  سارىكول ءوڭىرىن مەكەندەيتىن ارعىن رۋىنىڭ قانجىعالى تايپاسىنان شىققان ايتباي باتىر – ءارى شەشەن، ءارى باتىرلىعىمەن دارالانعان تۇلعا. ايگىلى بوگەنباي، قابانبايلارمەن تەرەزەسى تەڭ، ۇزەڭگىلەس وعان ابىلايحان ەرەكشە ءتانتى بولعان. ول ەدىل قالماقتارىمەن عانا سوعىسىپ قويماي، 1770 جىلدارى ەلىمىزدىڭ شەكاراسىن بەكىتۋگە دە اتسالىسقان. كەيىن دەنەسى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە قويىلدى.

ساۋىت

اقتامبەردى باتىردىڭ ساۋىتى

باتىردىڭ ساۋىتىنىڭ مۋزەيگە تاپ بولۋىنىڭ وزىندىك حيكاياسى بار. 1930 جىلدارى اقتامبەردى اۋلەتىنىڭ كەنجەسى قىتاي جەرىنە وتەر كەزدە شەكارا تۇبىندە قىزىل اسكەردىڭ قارۋلى توسقاۋىلىنا تاپ بولادى. كوشتەگى ادامدار تۇگەل قىرىلىپ، دۇنيە-مۇلىك تالان-تاراجعا تۇسكەن. بۇيىمدار اراسىنان تابىلعان ساۋىتتى بولشەۆيكتەر سەمەيدەگى مۋزەيگە تاپسىرادى. الايدا ۇزاق جىل قويمادا جاتىپ قالعان جادىگەردى كەيىن ارنايى ىزدەپ كەلگەن باتىر ۇرپاعى اسحات ءجۇمادىلوۆ ساۋىتتى تاپ باسىپ تانيدى.  ساۋىتتىڭ سالماعى 10 كەلىگە جۋىق، بىركەلكى شىعىرشالاردان توقىلعان. كەۋدە تۇسىنداعى، ەتەگىندەگى جانە جەڭدەرىندەگى شىعىرشالاردىڭ سىرتى 1,2 سم، ىشكى اۋماعى 0,9 سم. شىعىرلار جالپى بەرىكتىگىنە قاراماستان قاتتى كۇش تۇسسە قاقىراپ ايىرىلىپ كەتەتىن. ساۋىت قازىر وتە ناشار كۇيدە، توت باسقان ءورىمى شاشىلىپ قالعان. سوعان قاراماستان قۇندى جادىگەر باعاسىن تۇسىرمەسى انىق.

قوشقار باتىردىڭ ساۋىتى

سارى قوشقار باتىردىڭ كىرەۋكە ساۋىتىن ۇرپاقتارى امانگەلدى مەموريالدىق مۋزەيىنە تاپسىرعان. قوشقار داۋۇلى (1780-1867) – كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس ساردارلارىنىڭ ءبىرى. قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل، قولى اشىق جومارت، سوزگە شەشەن، ەلگە كوسەم بولعان تۇلعا.

جانقوجا باتىردىڭ ساۋىتى

جانقوجا باتىردىڭ ساۋىتىنىڭ قالدىعى ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا ساقتالعان. تەك وسى سۋىتتىڭ قىسقا بالاقتى شالبارشاسى جوعالعان ەكەن. سۋرەتكە 1979 جىلى تۇسىرىلگەن.  قىلىش

ابىلاي حاننىڭ قىلىشى

قىلىشتى رەسەي پاتشايىمى ءى ەليزاۆەتانىڭ ابىلاي حانعا تارتۋ ەتكەن. قىلىشتىڭ ۇشى جاعىنداعى ەكىنشى جارتىسى سىنىپ جوعالعان. ساقتالعان قىلىش بولاتىنىڭ سول جاق بەتىندە التىن قاقتاۋ ادىسىمەن ورىس تىلىندە جازىلعان «بوجيەيۋ ميلوستيۋ ەليزاۆەتا پەرۆايا يمپەراتريتسا ي سامودەرجيتسا ۆسەروسسيسكايا پوجالوۆالا سەيۋ سابليۋ پودداننوگو سۆوەگو كيرگيس-كاساتسكوگو ابلايا سولتانا زا ەگو ۆرنۋيۋ سلۋجبۋ ۆ سانكت-پەتەربۋرگ 1758 گودا» دەگەن جازۋ بار. ەكىنشى وڭ جاق بەتىندە سول ادىسپەن شاعاتاي تىلىندە اراب جازۋىمەن سول مازمۇندى جازۋ جازىلعان.  قىلىشقا قاتىستى دەرەكتە: «سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ انىقتاماسى بويىنشا 1758 جىلدىڭ 29 يانۆارداعى قۇپيا كەڭەسشى نەپليۋەۆ پەن گەنەرال-مايور تەۆكەلەۆتىڭ ۇسىنىسىنا سايكەس جاسالعان، باعاسى 120 رۋبل قىلىشتى، ورىسشا جانە تاتارشا جازۋلارىن جازىپ ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى ابىلايعا جىبەرىلگەن»، – دەپ كورسەتىلگەن ەكەن.  ءدال وسىنداي سىي-سياپاتتى نۇرالى حان مەن ونىڭ ۇلدارى ەرالى، ايشۋاق سۇلتاندارعا دا تارتۋ ەتكەن. ال ايشۋاقتىڭ بالاسى شەرعازى حاننىڭ دا قىلىشى ساقتالعان.

 

كەنەسارى حاننىڭ قىلىشى

كەنەسارى حان قازا تاپقان 1847 جىلى نەمەرەسى احمەت سۇلتان بەس جاستاعى بالا ەكەن. اتاسىنىڭ قىلىشىن ساقتاپ قالعان سول كىسى. ال ونىڭ ۇلى ءازىمحان كەنەسارين الاش ارىستارىمەن بىرگە تۇرمەدە تۇسكەن قايراتكەر ەدى، كەيىن 1931 جىلى قۇندى جادىگەردى مۋزەيگە تاپسىرىپتى.  قىلىشتىڭ قىنى تەرىدەن، سابى سۇيەكتەن جاسالعان. قانداۋىرى 70 سم قۇرايدى.

ايداربەك باتىردىڭ قىلىشى

ارالدىڭ سولتۇستىك توڭىرەگىندە عۇمىر كەشكەن ءورىس (شەكتى) بالاسى ايداربەك باتىردىڭ بولات قىلىشى تابىلعان. ارال اۋدانىنداعى تاستۇبەك بالىقشىلار اۋىلىندا تۇراتىن جاسى توقسانعا تاياعان قارت انا ءسابيرا ىبىرايىم كەلىنى ارعى بابالاردان بۇگىنگى ۇرپاعىنا امان جەتكەن تەڭدەسى جوق بولات قىلىشتىڭ تاريحى تۋرالى: «مەن بۇل اۋلەتكە 1945 جىلدىڭ 7 ناۋرىزىندا كەلىن بولىپ ءتۇستىم. كەيىنىرەك قايىن اتام 96 جاسىندا بۇل پانيدەن وتەردە وسىناۋ باعا جەتپەس جادىگەرى ۇلى ساراجات پەن كەلىنى ماعان امانات ەتكەن»، – دەدى.

 

بۇقارباي باتىردىڭ قىلىشى

بۇقارباي باتىردىڭ قىلىشى وزىندىك قىزمەتى بار نەگىزگى ءۇش كونسترۋكتيۆتىك بولىكتەن تۇرادى. ولار كەسۋ، شابۋ، تۇيرەۋ ارقىلى جاراقات سالۋعا ارنالعان. مۇنداي قىلىشتار سول ۋاقىتتاعى جاۋىنگەرلەرگە ءتان. قىلىش ورىس جانە باسقا دا شەتەل مەملەكەتتەرىندە جاسالعان ءوزى تيپتەس قىلىشتارعا قاراعاندا سالماعىن جەڭىلدەتۋ ماقساتىندا ءجۇزىنىڭ بويىمەن ارنايى ويىق شۇڭقىر جاسالماعان. ءجۇزىنىڭ باس جاعى، ياعني ادامدى شاۋىپ تۇسىرۋگە ارنالعان تۇسى ءجيى-ءجيى قايراققا تۇسكەندىكتەن بىركەلكى تەگىس ەمەس، ءسال-ءپال ويىڭقى. قىلىشتى، اعاشتان جاسالىپ، سىرتىنان ەشقانداي ويۋ-ورنەكتەرمەن اشەكەيلەنبەگەن ءارى بىلعارى تەرىمەن قاپتالعان قىناپقا ساقتايتىن بولعان. وسىنداي تەحنولوگيالاردى پايدالانا وتىرىپ ساقتاۋدىڭ ناتيجەسىندە قىلىش ءوزىنىڭ سول كەزدەگى كۇيىن بۇزباي بۇگىنگە جەتىپ وتىر.  بۇقارباي باتىردىڭ قىلىشى قىزىلوردا وبلىسى جالاعاش اۋداندىق مۋزەيىندە ساقتالىپ تۇر.


زاڭعار كارىمحان،
© e-history.kz

پىكىرلەر