تاليباننىڭ جىلدام تۇردە اۋعانستاننىڭ بيلىگىن باسىپ الۋى الەمدى تاڭعالدىردى.
تالىبتەر دەگەن كىم؟
«تاليبان» (بوكسقىن، ستۋدەنت) 1980 جىلداردىڭ باسىندا پاكىستاننىڭ سولتۇستىك-باتىس شەكارالىق پروۆينتسياسى مەن بەلۋدجيستان اۋماعىندا پاكىستان يسلام رەسپۋبليكاسى بيلىگىنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا جاسىرىن جاعدايداعى مەدرەسەدە جانە سوعان سايكەس يدەولوگيالىق ءارى ءدىني ءبىلىم العان اۋعان قاشقىندارىنىڭ بالالارىنان قۇرىلدى. رەسمي تۇردە 1994 جىلى موحاممەد وماردىڭ باسشىلىعىمەن 50 ستۋدەنتپەن "تاليبان" قۇرىلدى.
«تاليبان» ۇيىمىنىڭ ەتنيكالىق نەگىزىن ۇلتشىل پۋشتۋن قاۋىمىنىڭ وكىلدەرى قۇرايدى.
اۋعان ەلىندەگى ۇلتتار قۇرامى نەگىزىنەن تومەندەگىدەي:
پۋشتۋن - 42 %
تاجىك - 27 %
حازار - 9 %
وزبەك - 9 %
ت.ب ۇلتتار
العاشقى "اۋعانستان يسلام ەميراتى" نەسىمەن ەستە قالدى؟
1996 جىلى تالىبتەر اۋعانستاننىڭ 90 % جەرىنە باقىلاۋ جاساپ، 2001 جىلعا دەيىن بيلىك قۇردى. ولار مەملەكەتتىك بيلىكتى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا "شارياتقا" جۇگىنگەن.
- رەسمي تۇردە پاكىستان، تۇركىمەنستان، ساۋد ارابياسى، بىرىككەن اراب امىرلىگى عانا مويىنداعان.
- "تاليبان" حالىقارالىق قۇقىققا تۇكىرىپ، اۋعانستاننىڭ پرەزيدەنتى موحامماد نادجيبۋللانى دارعا استى. اتالمىش وقيعا الەم ەلدەرى تاراپىنان اۋعانستان يسلام ەميراتىن مويىنداماۋعا اكەلىپ سوقتى.
- "تاليبان" رەسمي تۇردە شوشقا ەتى مەن الكوگولدى ىشىمدىكتەرگە تىيىم سالدى. ودان بولەك، مۋزىكا، تەلەديدار، ونەر سالاسى، كوڭىل كوتەرەتىن ويىن-ساۋىق، سپورتپەن اينالىسۋ، كوگەرشىن جانە ءۇي جانۋارلارىن اسىراۋعا قاتاڭ شەكتەۋ قويىلىپ، كينوتەاترلار مەشىتكە اينالدى.
- جاڭا جىلدى تويلاۋعا تىيىم سالىندى.
- قىز بالالارعا مەكتەپكە بارۋعا، جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات بەرىلمەدى. سىرتتا جالعىز جۇرسە، جازالاندى.
- ەر ادامدارعا قىرىنۋعا تىيىم سالىندى.
- 15 جاستان باستاپ، اسكەري مىندەتتىلىك ەنگىزىلىپ، بەلسەندى 400 000 اسكەرى بولدى.
- تاليبانداردىڭ بيلىگى كەزىندە ەسىرتكى ساۋداسى 2200 توننادان 185 تونناعا ازايعان.
- 1998 جىلى تاليبتەر يراننىڭ 11 ەلشىسىن ءولتىردى. يران جاۋاپ رەتىندە شەكاراعا 70 000 مىڭ اسكەرىن جاقىنداتىپ، سوعىسپاقشى بولدى. تەك بۇۇ مەن اقش ديپلوماتتارىنىڭ ارقاسىندا سوعىس قاۋپى سەيىلدى.
- 2001 جىلى باميانداعى 1500 جىلدىق تاريحي مۇرا بۋددا ەسكەرتكىشىنىڭ كوزىن جويدى. ول جايىندا تاليبتەردىڭ كوشباسشىسى ومار: "بۋددا ەسكەرتكىشىن قۇرتقىم كەلمەپ ەدى. الايدا بىرنەشە شەتەلدىك ازاماتتار جاڭبىردىڭ اسەرىنەن ءسال زارداپ شەككەن بۋددا ەسكەرتكىشىنە جوندەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋگە وتكىزۋگە ءوتىنىش جاسادى. ولاردىڭ بۇل ارەكەتى مەنى تاڭعالدىردى. ەگەر شەتەلدىكتەر ءۇشىن اۋعانستانداعى اشتان ولگەلى وتىرعان حالىقتىڭ جاعدايىنان قاراعاندا، ەسكەرتكىشتىڭ ءحالى ماڭىزدى بولسا، وندا بۋددا ەسكەرتكىشىنىڭ بارىنان جوعى جاقسى".
"تاليباننىڭ" اتالمىش ارەكەتى جاپونيا، ءۇندىستان، شري-لانكا، وڭتۇستىك كورەيا، نەپال، يران، كاتار، رەسەي، ساۋد ارابياسى تاراپىنان حالىقارالىق نارازىلىق تۋدىردى.
- ەلدەگى شەتەلدىك كومپانياعا 50%-دىق سالىق سالىنىپ، تولەمەگەندەرگە شابۋىل جاسالدى. سالدارىنان 2001 جىلى جان باسىنا شاققانداعى تابىس 200 دوللاردى قۇراپ، ەكونوميكاسى السىرەدى.
- 2000 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا تاليبتەر ۋساما بەن لادەنگە قولداۋ كورسەتىپ جانە جەندەتتەرىن دايىنداۋعا كومەكتەسكەنى ءۇشىن، بۇۇ سانكتسيا جاريالادى.
- 2001 جىل اقش-تاعى قايعىلى وقيعادان كەيىن، اقش پەن "سولتۇستىك اليانس" اۋعانستانعا باسىپ كىرىپ، تالىبتەردىڭ رەجيمىن قۇلاتتى.
قايتا بيلىككە كەلگەن تالىبتەر
بەيرەسمي دەرەكتەر بويىنشا 100 مىڭعا جۋىق اسكەرى بار تالىبتەردىڭ اۋعانستاننىڭ رەسمي اسكەرىمەن سوعىسۋ بارىسىندا قارجىنى قايدان الدى دەگەن سۇراق كوپشىلكتى قىزىقتىراتىنى انىق. بۇۇ 2021 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنداعى ەسەبىنە سەنسەك، تالىبتەر ەسىرتكى ساتۋ، ادام ۇرلاۋ، پايدالى قازبالاردى ساتۋ سىندى ارەكەتتەرىمەن ءىس-ارەكەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋدا.
بۇل تالىبتەردىڭ بۇرنىعى تالىبتەردەن ايىرماشىلىعى دا بار دەيدى. ونىڭ ءبىر سەبەبى، تالىبتەردىڭ ساپىندا اسكەرلەردىڭ بارلىعى دەرلىك پۋشتۋنداردان قۇرالعان ازاماتتار ەمەس، شەتەلدىك جەندەتتەردىڭ بولۋىندا. سونىمەن قاتار تالىبتەر اۋعانستاننىڭ پرەزيدەنتى اشراف گانيمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ەلدەن ءتىرى كۇيىندە كەتۋگە مۇمكىندىك بەردى.
ەندى رەسمي بيلىككە كەلگەن تالىبتەر ەل ىشىندەگى دۇرلىكپەنى باسۋ ءۇشىن، ايەلدەر پاراندجا كيىپ، جۇمىستارىن جالعاستىرا بەرەدى ت.ب ۋادەلەرمەن حالىقتى تىنىشتاندىرا الماي الەك.
قازاقستان مەن اۋعانستاندى ءوزارا نە بايلانىستىرادى؟
- قوس ەلدىڭ شەكاراسى تۇيىسپەسە دە، ارا قاشىقتىعى نەبارى 1 500 شاقىرىمدى قۇرايدى.
- 1979-1989 جىلدار ارالىعىندا وتكەن اۋعان سوعىسىنا ەلىمىزدەن 21 239 ازامات قاتىسىپ، 947-ءسى قازا تاپقان.
- قازاقستان اۋعانستاننىڭ تۇراقتىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن، 2009 جىلى 1000 اۋعان ستۋدەنتىنە ەلىمىزدە وقۋعا ارنايى گرانت بولگەن.
- 2014 جىلى اۋعانستانداعى تابيعي اپاتتىڭ سالدارىن جويۋ ءۇشىن، 6 ملن دوللار كولەمىندە قارجىلاي كومەك كورسەتتى.
- قوس ەلدىڭ اراسىنداعى ساۋدا اينالىمى 2020 جىلى 623,6 ملن دوللاردى قۇراعان. قازاقستاننىڭ بيداي ەكسپورتتاۋىندا توپ-3 مەملەكەتتىڭ ىشىنە وزبەكستان، تاجىكستان، اۋعانستان كىرەدى.
- 2019 جىلى ەۋروپالىق وداق (ەو) پەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ دامۋ باعدارلاماسى (بۇۇدب) اۋعان ايەلدەرىنە ارنالعان ءبىلىم گرانتتارى اياسىندا قازاقستاندا قوسىمشا كاسىبي ءبىلىم الۋعا ستيپەنديا بەرگەن. باعدارلاما اۋعان ايەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق قۇقىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋگە باعىتتالعان، ول ايەلدەردىڭ كەيىننەن جۇمىسقا ورنالاسۋى ءارى ەلدىڭ الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ومىرىنە بەلسەندى قاتىسۋى ءۇشىن كاسىبي داعدىلارى مەن ءبىلىمىن ارتتىرۋعا جاردەمدەسەدى.
- قازىرگى تاڭدا قازاقستان اۋماعىندا تىيىم سالىنعان تەرروريستىك قۇرىلىمداردىڭ ۇلتتىق تىزىمىنە اۋعانستاننىڭ بيلىگىنە جاڭادان كەلگەن "تاليبتەر" ەنگىزىلگەن:
ءى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى سوتىنىڭ 2004 جىلعى 15 قازانداعى شەشىمى نەگىزىندە:
1. «ال-كايدا»
2. «شىعىس تۇركىستانداعى يسلامدىق قوزعالىس»
3. «وزبەكستانداعى يسلامدىق قوزعالىس»
4. «كۇرد حالىق كونگرەسى» («كونگرا-گەل»)
ءىى. جوعارعى سوتتىڭ 2005 جىلعى 15 ناۋرىزداعى شەشىمىنە سايكەس:
5. «اسبات ال-انسار»
6. «براتيا-مۋسۋلمانە»
7. «تاليبان» قوزعالىسى
8. «بوز گۋرد»
9. «ورتالىق ازياداعى جاماات مودجاحەدتەر»
10. «لاشكار-ە-تايبا»
11. «الەۋمەتتىك رەفورمالار قوعامى»
ءىىى. نۇر-سۇلتان قالاسى سوتىنىڭ 2005 جىلى 28 ناۋرىزداعى شەشىمىنە سايكەس:
12. «حيزب-ۋت - تاحرير» ۇيىمى
ءىV. نۇر-سۇلتان قالاسى سوتىنىڭ 2006 جىلى 17 قاراشاداعى شەشىمىنە سايكەس:
13. «اۋم سينريكيو»
14. «شىعىس تۇركىستان ازات ەتۋ ۇيىمى»
V. نۇر-سۇلتان قالاسى سوتىنىڭ 2008 جىلعى 5 ناۋرىزداعى شەشىمىنە سايكەس:
15. «تۇركىستان يسلام پارتياسى».
ءVى. اتىراۋ قالاسى سوتىنىڭ 2011 جىلعى 25 قازانداعى شەشىمىنە سايكەس:
16. «دجۋند-ال-حاليفات»
VII. شىعىس قازاقستان وبلىسى ارنايى اۋدانارالىق ەكونوميكالىق سوتىنىڭ 2012 جىلعى 7 ماۋسىمداعى شەشىمىنە سايكەس:
17. رقب «سەنىم. ءبىلىم. ءومىر»
VIII. نۇر-سۇلتان قالاسى سارىارقا اۋداندىق سوتىنىڭ 2013 جىلعى 26 اقپانداعى شەشىمىنە سايكەس:
18. «تابليگي دجاماگات»
IX. نۇر-سۇلتان قالاسى سارىارقا اۋداندىق سوتىنىڭ 2014 جىلعى 18 تامىزداعى شەشىمىنە سايكەس:
19. «ات-تاكفير ۋال-حيدجرا»
X. نۇر-سۇلتان قالاسى ەسىل اۋدانى سوتىنىڭ 2015 جىلدىڭ 15 قازان ايىندا قابىلدانعان شەشىمىنە سايكەس:
20. «يسلام مەملەكەتى» (دايش)
21. «ان-نۋسرا فرونتى»
22. «ياكىن ينكار»
ءتۇيىن: اۋعانستانداعى بيلىك وزگەرىسى بۇعان دەيىنگى قازاقستاننىڭ جاساپ كەلگەن ارەكەتىن جوققا شىعاردى. ساۋدا سالاسىندا دا ءبىرشاما بايلانىسىن ارتتىرعان ەلىمىز ءۇشىن، جاڭا بيلىك اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى الىس-بەرىستى اقساتارى ءسوزسىز.
قانات بايۇزاقوۆ
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
