Talıbannyń jyldam túrde Aýǵanstannyń bıligin basyp alýy álemdi tańǵaldyrdy.
Tálibter degen kim?
«Talıban» (boksqyn, stýdent) 1980 jyldardyń basynda Pákistannyń soltústik-batys shekaralyq provınııasy men Belýdjıstan aýmaǵynda Pákistan Islam Respýblıkasy bıliginiń nusqaýy boıynsha jasyryn jaǵdaıdaǵy medresede jáne soǵan sáıkes ıdeologııalyq ári dinı bilim alǵan Aýǵan qashqyndarynyń balalarynan quryldy. Resmı túrde 1994 jyly Mohammed Omardyń basshylyǵymen 50 stýdentpen "Talıban" quryldy.
«Talıban» uıymynyń etnıkalyq negizin ultshyl pýshtýn qaýymynyń ókilderi quraıdy.
Aýǵan elindegi ulttar quramy negizinen tómendegideı:
Pýshtýn - 42 %
Tájik - 27 %
Hazar - 9 %
Ózbek - 9 %
T.b ulttar
ALǴAShQY "AÝǴANSTAN ISLAM EMIRATY" NESIMEN ESTE QALDY?
1996 jyly tálibter Aýǵanstannyń 90 % jerine baqylaý jasap, 2001 jylǵa deıin bılik qurdy. Olar memlekettik bılikti júzege asyrý barysynda "sharıatqa" júgingen.
- Resmı túrde Pákistan, Túrkimenstan, Saýd Arabııasy, Birikken Arab Ámirligi ǵana moıyndaǵan.
- "Talıban" halyqaralyq quqyqqa túkirip, Aýǵanstannyń prezıdenti Mohammad Nadjıbýllany darǵa asty. Atalmysh oqıǵa álem elderi tarapynan Aýǵanstan Islam Emıratyn moıyndamaýǵa ákelip soqty.
- "Talıban" resmı túrde shoshqa eti men alkogoldy ishimdikterge tyıym saldy. Odan bólek, mýzyka, teledıdar, óner salasy, kóńil kóteretin oıyn-saýyq, sportpen aınalysý, kógershin jáne úı janýarlaryn asyraýǵa qatań shekteý qoıylyp, kınoteatrlar meshitke aınaldy.
- Jańa jyldy toılaýǵa tyıym salyndy.
- Qyz balalarǵa mektepke barýǵa, jumys isteýge ruqsat berilmedi. Syrtta jalǵyz júrse, jazalandy.
- Er adamdarǵa qyrynýǵa tyıym salyndy.
- 15 jastan bastap, áskerı mindettilik engizilip, belsendi 400 000 áskeri boldy.
- Talıbandardyń bıligi kezinde esirtki saýdasy 2200 tonnadan 185 tonnaǵa azaıǵan.
- 1998 jyly talıbter Irannyń 11 elshisin óltirdi. Iran jaýap retinde shekaraǵa 70 000 myń áskerin jaqyndatyp, soǵyspaqshy boldy. Tek BUU men AQSh dıplomattarynyń arqasynda soǵys qaýpi seıildi.
- 2001 jyly Bamıandaǵy 1500 jyldyq tarıhı mura Býdda eskertkishiniń kózin joıdy. Ol jaıynda talıbterdiń kóshbasshysy Omar: "Býdda eskertkishin qurtqym kelmep edi. Alaıda birneshe sheteldik azamattar jańbyrdyń áserinen sál zardap shekken Býdda eskertkishine jóndeý jumysyn júrgizýge ótkizýge ótinish jasady. Olardyń bul áreketi meni tańǵaldyrdy. Eger sheteldikter úshin Aýǵanstandaǵy ashtan ólgeli otyrǵan halyqtyń jaǵdaıynan qaraǵanda, eskertkishtiń hali mańyzdy bolsa, onda Býdda eskertkishiniń barynan joǵy jaqsy".
"Talıbannyń" atalmysh áreketi Japonııa, Úndistan, Shrı-Lanka, Ońtústik Koreıa, Nepal, Iran, Katar, Reseı, Saýd Arabııasy tarapynan halyqaralyq narazylyq týdyrdy.
- Eldegi sheteldik kompanııaǵa 50%-dyq salyq salynyp, tólemegenderge shabýyl jasaldy. Saldarynan 2001 jyly jan basyna shaqqandaǵy tabys 200 dollardy qurap, ekonomıkasy álsiredi.
- 2000 jyldyń jeltoqsan aıynda talıbter Ýsama Ben Ladenge qoldaý kórsetip jáne jendetterin daıyndaýǵa kómekteskeni úshin, BUU sankııa jarııalady.
- 2001 jyl AQSh-taǵy qaıǵyly oqıǵadan keıin, AQSh pen "Soltústik Alıans" Aýǵanstanǵa basyp kirip, tálibterdiń rejımin qulatty.
QAITA BILIKKE KELGEN TÁLIBTER
Beıresmı derekter boıynsha 100 myńǵa jýyq áskeri bar tálibterdiń Aýǵanstannyń resmı áskerimen soǵysý barysynda qarjyny qaıdan aldy degen suraq kópshilkti qyzyqtyratyny anyq. BUU 2021 jyldyń maýsym aıyndaǵy esebine sensek, tálibter esirtki satý, adam urlaý, paıdaly qazbalardy satý syndy áreketterimen is-áreketterin júzege asyrýda.
Bul tálibterdiń burnyǵy tálibterden aıyrmashylyǵy da bar deıdi. Onyń bir sebebi, tálibterdiń sapynda áskerlerdiń barlyǵy derlik pýshtýndardan quralǵan azamattar emes, sheteldik jendetterdiń bolýynda. Sonymen qatar tálibter Aýǵanstannyń prezıdenti Ashraf Ganımen kelissóz júrgizip, elden tiri kúıinde ketýge múmkindik berdi.
Endi resmı bılikke kelgen tálibter el ishindegi dúrlikpeni basý úshin, áıelder parandja kıip, jumystaryn jalǵastyra beredi t.b ýádelermen halyqty tynyshtandyra almaı álek.
Qazaqstan men Aýǵanstandy ózara ne baılanystyrady?
- Qos eldiń shekarasy túıispese de, ara qashyqtyǵy nebary 1 500 shaqyrymdy quraıdy.
- 1979-1989 jyldar aralyǵynda ótken Aýǵan soǵysyna elimizden 21 239 azamat qatysyp, 947-si qaza tapqan.
- Qazaqstan Aýǵanstannyń turaqtylyǵyn qalpyna keltirý úshin, 2009 jyly 1000 aýǵan stýdentine elimizde oqýǵa arnaıy grant bólgen.
- 2014 jyly Aýǵanstandaǵy tabıǵı apattyń saldaryn joıý úshin, 6 mln dollar kóleminde qarjylaı kómek kórsetti.
- Qos eldiń arasyndaǵy saýda aınalymy 2020 jyly 623,6 mln dollardy quraǵan. Qazaqstannyń bıdaı eksporttaýynda TOP-3 memlekettiń ishine Ózbekstan, Tájikstan, Aýǵanstan kiredi.
- 2019 jyly Eýropalyq Odaq (EO) pen Birikken Ulttar Uıymynyń Damý baǵdarlamasy (BUUDB) aýǵan áıelderine arnalǵan bilim granttary aıasynda Qazaqstanda qosymsha kásibı bilim alýǵa stıpendııa bergen. Baǵdarlama aýǵan áıelderiniń ekonomıkalyq quqyqtary men múmkindikterin keńeıtýge baǵyttalǵan, ol áıelderdiń keıinnen jumysqa ornalasýy ári eldiń áleýmettik jáne ekonomıkalyq ómirine belsendi qatysýy úshin kásibı daǵdylary men bilimin arttyrýǵa járdemdesedi.
- Qazirgi tańda Qazaqstan aýmaǵynda tyıym salynǵan terrorıstik qurylymdardyń ulttyq tizimine Aýǵanstannyń bıligine jańadan kelgen "talıbter" engizilgen:
I. Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Sotynyń 2004 jylǵy 15 qazandaǵy sheshimi negizinde:
1. «Al-Kaıda»
2. «Shyǵys Túrkistandaǵy ıslamdyq qozǵalys»
3. «Ózbekstandaǵy ıslamdyq qozǵalys»
4. «Kúrd Halyq Kongresi» («Kongra-Gel»)
II. Joǵarǵy Sottyń 2005 jylǵy 15 naýryzdaǵy sheshimine sáıkes:
5. «Asbat al-Ansar»
6. «Bratıa-mýsýlmane»
7. «Talıban» qozǵalysy
8. «Boz gýrd»
9. «Ortalyq Azııadaǵy Jamaat modjahedter»
10. «Lashkar-e-Taıba»
11. «Áleýmettik reformalar Qoǵamy»
III. Nur-Sultan qalasy sotynyń 2005 jyly 28 naýryzdaǵy sheshimine sáıkes:
12. «Hızb-ýt - Tahrır» uıymy
IV. Nur-Sultan qalasy sotynyń 2006 jyly 17 qarashadaǵy sheshimine sáıkes:
13. «AÝM Sınrıkıo»
14. «Shyǵys Túrkistan azat etý uıymy»
V. Nur-Sultan qalasy sotynyń 2008 jylǵy 5 naýryzdaǵy sheshimine sáıkes:
15. «Túrkistan ıslam partııasy».
VI. Atyraý qalasy sotynyń 2011 jylǵy 25 qazandaǵy sheshimine sáıkes:
16. «Djýnd-al-Halıfat»
VII. Shyǵys Qazaqstan oblysy arnaıy aýdanaralyq ekonomıkalyq sotynyń 2012 jylǵy 7 maýsymdaǵy sheshimine sáıkes:
17. RQB «Senim. Bilim. Ómir»
VIII. Nur-Sultan qalasy Saryarqa aýdandyq sotynyń 2013 jylǵy 26 aqpandaǵy sheshimine sáıkes:
18. «Tablıgı djamagat»
IX. Nur-Sultan qalasy Saryarqa aýdandyq sotynyń 2014 jylǵy 18 tamyzdaǵy sheshimine sáıkes:
19. «At-takfır ýal-hıdjra»
X. Nur-Sultan qalasy esil aýdany sotynyń 2015 jyldyń 15 qazan aıynda qabyldanǵan sheshimine sáıkes:
20. «Islam memleketi» (DAISh)
21. «An-Nýsra fronty»
22. «Iakyn Inkar»
Túıin: Aýǵanstandaǵy bılik ózgerisi buǵan deıingi Qazaqstannyń jasap kelgen áreketin joqqa shyǵardy. Saýda salasynda da birshama baılanysyn arttyrǵan elimiz úshin, jańa bılik aýyl sharýashylyǵyndaǵy alys-beristi aqsatary sózsiz.
Qanat Baıuzaqov
"Adyrna" ulttyq portaly
