Talibannyŋ jyldam türde Auǧanstannyŋ bilıgın basyp aluy älemdı taŋǧaldyrdy.
Tälıbter degen kım?
«Taliban» (boksqyn, student) 1980 jyldardyŋ basynda Päkıstannyŋ soltüstık-batys şekaralyq provinsiiasy men Beludjistan aumaǧynda Päkıstan İslam Respublikasy bilıgınıŋ nūsqauy boiynşa jasyryn jaǧdaidaǧy medresede jäne soǧan säikes ideologiialyq ärı dıni bılım alǧan Auǧan qaşqyndarynyŋ balalarynan qūryldy. Resmi türde 1994 jyly Mohammed Omardyŋ basşylyǧymen 50 studentpen "Taliban" qūryldy.
«Taliban» ūiymynyŋ etnikalyq negızın ūltşyl puştun qauymynyŋ ökılderı qūraidy.
Auǧan elındegı ūlttar qūramy negızınen tömendegıdei:
Puştun - 42 %
Täjık - 27 %
Hazar - 9 %
Özbek - 9 %
T.b ūlttar
ALǦAŞQY "AUǦANSTAN İSLAM EMİRATY" NESIMEN ESTE QALDY?
1996 jyly tälıbter Auǧanstannyŋ 90 % jerıne baqylau jasap, 2001 jylǧa deiın bilık qūrdy. Olar memlekettık bilıktı jüzege asyru barysynda "şariatqa" jügıngen. - Resmi türde Päkıstan, Türkımenstan, Saud Arabiiasy, Bırıkken Arab Ämırlıgı ǧana moiyndaǧan. - "Taliban" halyqaralyq qūqyqqa tükırıp, Auǧanstannyŋ prezidentı Mohammad Nadjibullany darǧa asty. Atalmyş oqiǧa älem elderı tarapynan Auǧanstan İslam Emiratyn moiyndamauǧa äkelıp soqty. - "Taliban" resmi türde şoşqa etı men alkogoldy ışımdıkterge tyiym saldy. Odan bölek, muzyka, teledidar, öner salasy, köŋıl köteretın oiyn-sauyq, sportpen ainalysu, kögerşın jäne üi januarlaryn asyrauǧa qataŋ şekteu qoiylyp, kinoteatrlar meşıtke ainaldy. - Jaŋa jyldy toilauǧa tyiym salyndy. - Qyz balalarǧa mektepke baruǧa, jūmys ısteuge rūqsat berılmedı. Syrtta jalǧyz jürse, jazalandy. - Er adamdarǧa qyrynuǧa tyiym salyndy. - 15 jastan bastap, äskeri mındettılık engızılıp, belsendı 400 000 äskerı boldy. - Talibandardyŋ bilıgı kezınde esırtkı saudasy 2200 tonnadan 185 tonnaǧa azaiǧan. - 1998 jyly talibter İrannyŋ 11 elşısın öltırdı. İran jauap retınde şekaraǧa 70 000 myŋ äskerın jaqyndatyp, soǧyspaqşy boldy. Tek BŪŪ men AQŞ diplomattarynyŋ arqasynda soǧys qaupı seiıldı. - 2001 jyly Bamiandaǧy 1500 jyldyq tarihi mūra Budda eskertkışınıŋ közın joidy. Ol jaiynda talibterdıŋ köşbasşysy Omar: "Budda eskertkışın qūrtqym kelmep edı. Alaida bırneşe şeteldık azamattar jaŋbyrdyŋ äserınen säl zardap şekken Budda eskertkışıne jöndeu jūmysyn jürgızuge ötkızuge ötınış jasady. Olardyŋ būl äreketı menı taŋǧaldyrdy. Eger şeteldıkter üşın Auǧanstandaǧy aştan ölgelı otyrǧan halyqtyŋ jaǧdaiynan qaraǧanda, eskertkıştıŋ halı maŋyzdy bolsa, onda Budda eskertkışınıŋ barynan joǧy jaqsy". "Talibannyŋ" atalmyş äreketı Japoniia, Ündıstan, Şri-Lanka, Oŋtüstık Koreia, Nepal, İran, Katar, Resei, Saud Arabiiasy tarapynan halyqaralyq narazylyq tudyrdy. - Eldegı şeteldık kompaniiaǧa 50%-dyq salyq salynyp, tölemegenderge şabuyl jasaldy. Saldarynan 2001 jyly jan basyna şaqqandaǧy tabys 200 dollardy qūrap, ekonomikasy älsıredı. - 2000 jyldyŋ jeltoqsan aiynda talibter Usama Ben Ladenge qoldau körsetıp jäne jendetterın daiyndauǧa kömekteskenı üşın, BŪŪ sanksiia jariialady. - 2001 jyl AQŞ-taǧy qaiǧyly oqiǧadan keiın, AQŞ pen "Soltüstık Alians" Auǧanstanǧa basyp kırıp, tälıbterdıŋ rejimın qūlatty.
QAITA BİLIKKE KELGEN TÄLIBTER
Beiresmi derekter boiynşa 100 myŋǧa juyq äskerı bar tälıbterdıŋ Auǧanstannyŋ resmi äskerımen soǧysu barysynda qarjyny qaidan aldy degen sūraq köpşılktı qyzyqtyratyny anyq. BŪŪ 2021 jyldyŋ mausym aiyndaǧy esebıne sensek, tälıbter esırtkı satu, adam ūrlau, paidaly qazbalardy satu syndy äreketterımen ıs-äreketterın jüzege asyruda.
Būl tälıbterdıŋ būrnyǧy tälıbterden aiyrmaşylyǧy da bar deidı. Onyŋ bır sebebı, tälıbterdıŋ sapynda äskerlerdıŋ barlyǧy derlık puştundardan qūralǧan azamattar emes, şeteldık jendetterdıŋ boluynda. Sonymen qatar tälıbter Auǧanstannyŋ prezidentı Aşraf Ganimen kelıssöz jürgızıp, elden tırı küiınde ketuge mümkındık berdı. Endı resmi bilıkke kelgen tälıbter el ışındegı dürlıkpenı basu üşın, äielder parandja kiıp, jūmystaryn jalǧastyra beredı t.b uädelermen halyqty tynyştandyra almai älek. Qazaqstan men Auǧanstandy özara ne bailanystyrady? - Qos eldıŋ şekarasy tüiıspese de, ara qaşyqtyǧy nebary 1 500 şaqyrymdy qūraidy. - 1979-1989 jyldar aralyǧynda ötken Auǧan soǧysyna elımızden 21 239 azamat qatysyp, 947-sı qaza tapqan. - Qazaqstan Auǧanstannyŋ tūraqtylyǧyn qalpyna keltıru üşın, 2009 jyly 1000 auǧan studentıne elımızde oquǧa arnaiy grant bölgen. - 2014 jyly Auǧanstandaǧy tabiǧi apattyŋ saldaryn joiu üşın, 6 mln dollar kölemınde qarjylai kömek körsettı. - Qos eldıŋ arasyndaǧy sauda ainalymy 2020 jyly 623,6 mln dollardy qūraǧan. Qazaqstannyŋ bidai eksporttauynda TOP-3 memlekettıŋ ışıne Özbekstan, Täjıkstan, Auǧanstan kıredı. - 2019 jyly Europalyq Odaq (EO) pen Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ Damu baǧdarlamasy (BŪŪDB) auǧan äielderıne arnalǧan bılım granttary aiasynda Qazaqstanda qosymşa käsıbi bılım aluǧa stipendiia bergen. Baǧdarlama auǧan äielderınıŋ ekonomikalyq qūqyqtary men mümkındıkterın keŋeituge baǧyttalǧan, ol äielderdıŋ keiınnen jūmysqa ornalasuy ärı eldıŋ äleumettık jäne ekonomikalyq ömırıne belsendı qatysuy üşın käsıbi daǧdylary men bılımın arttyruǧa järdemdesedı. - Qazırgı taŋda Qazaqstan aumaǧynda tyiym salynǧan terroristık qūrylymdardyŋ ūlttyq tızımıne Auǧanstannyŋ bilıgıne jaŋadan kelgen "talibter" engızılgen: I. Qazaqstan Respublikasy Joǧarǧy Sotynyŋ 2004 jylǧy 15 qazandaǧy şeşımı negızınde: 1. «Al-Kaida» 2. «Şyǧys Türkıstandaǧy islamdyq qozǧalys» 3. «Özbekstandaǧy islamdyq qozǧalys» 4. «Kürd Halyq Kongresı» («Kongra-Gel») II. Joǧarǧy Sottyŋ 2005 jylǧy 15 nauryzdaǧy şeşımıne säikes: 5. «Asbat al-Ansar» 6. «Bratia-musulmane» 7. «Taliban» qozǧalysy 8. «Boz gurd» 9. «Ortalyq Aziiadaǧy Jamaat modjahedter» 10. «Laşkar-e-Taiba» 11. «Äleumettık reformalar Qoǧamy» III. Nūr-Sūltan qalasy sotynyŋ 2005 jyly 28 nauryzdaǧy şeşımıne säikes: 12. «Hizb-ut - Tahrir» ūiymy IV. Nūr-Sūltan qalasy sotynyŋ 2006 jyly 17 qaraşadaǧy şeşımıne säikes: 13. «AUM Sinrikio» 14. «Şyǧys Türkıstan azat etu ūiymy» V. Nūr-Sūltan qalasy sotynyŋ 2008 jylǧy 5 nauryzdaǧy şeşımıne säikes: 15. «Türkıstan islam partiiasy». VI. Atyrau qalasy sotynyŋ 2011 jylǧy 25 qazandaǧy şeşımıne säikes: 16. «Djund-al-Halifat» VII. Şyǧys Qazaqstan oblysy arnaiy audanaralyq ekonomikalyq sotynyŋ 2012 jylǧy 7 mausymdaǧy şeşımıne säikes: 17. RQB «Senım. Bılım. Ömır» VIII. Nūr-Sūltan qalasy Saryarqa audandyq sotynyŋ 2013 jylǧy 26 aqpandaǧy şeşımıne säikes: 18. «Tabligi djamagat» IX. Nūr-Sūltan qalasy Saryarqa audandyq sotynyŋ 2014 jylǧy 18 tamyzdaǧy şeşımıne säikes: 19. «At-takfir ual-hidjra» X. Nūr-Sūltan qalasy esıl audany sotynyŋ 2015 jyldyŋ 15 qazan aiynda qabyldanǧan şeşımıne säikes: 20. «İslam memleketı» (DAİŞ) 21. «An-Nusra fronty» 22. «Iakyn İnkar» Tüiın: Auǧanstandaǧy bilık özgerısı būǧan deiıngı Qazaqstannyŋ jasap kelgen äreketın joqqa şyǧardy. Sauda salasynda da bırşama bailanysyn arttyrǧan elımız üşın, jaŋa bilık auyl şaruaşylyǧyndaǧy alys-berıstı aqsatary sözsız.Qanat Baiūzaqov
"Adyrna" ūlttyq portaly
