قازىر بۇكىل الەم كوروناۆيرۋس ىندەتىنەن جاپا شەگۋدە. جەر شارىن ىندەت شارپىعالى كوپ ەلگە بارىپ-قايتۋدىڭ ءجونى بولماي تۇر. كارانتين كەسىرىنەن ءبىراز ەلدىڭ ءتۋريزمى تۇرالاپ قالعانى راس. اسىرەسە، بۇل ءاربىر ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا ۇلكەن سوققى بولىپ وتىر.
تۋريزم كەز كەلگەن ەل ءۇشىن ءجىو-ءدى ارتتىرىپ، قوسىمشا ساۋدا مەن جۇمىس ورىندارىن اشۋعا كومەكتەسەدى. سوندىقتان، ەلىمىز ءۇشىن تۋريزم- وتە قاجەتتى سالا. بۇگىندە بۇل سالانىڭ دامۋى ءۇشىن مەملەكەتتەن از قارجى ءبولىنىپ جاتقان جوق. كارانتين شارالارىنا دەيىن ەندى-ەندى ەتەك الىپ، دامىپ كەلە جاتقان ەل ءتۋريزمىنىڭ بۇگىنگى كۇندە جايى قانداي؟
ەل ءتۋريزمىن ەندى عانا قارقىن الۋدا دەيتىن سەبەبىمىز، 2019 جىلى بۇل سالانىڭ ەل ەكونوميكاسىنا قوسقان ۇلەسى- 5,6 پايىزدى قۇراعان. جوسپار بويىنشا بۇل كورسەتكىشتى 2025 جىلدارعا دەيىن 8 پايىزعا كوتەرۋ بەلگىلەنگەن. ولاي بولسا، شەتتەن ادام شەكتەلگەن قازىرگى جاعدايدا ەلدەگى ءتۋريزمدى ءوزىمىز كوتەرۋىمىز قاجەت سەكىلدى.
2017 جىلى وتكىزىلگەن «ەحرو-2017» الەمدىك كورمەسىنىڭ ارقاسىندا قازاقستانعا كەيىنگى جىلدارى كەلەتىن شەتەل ازاماتتارىنىڭ سانى 6 ملن-عا جەتكەن. ويتكەنى، 2019 جىلدىڭ العاشقى ون ايىندا ەلىمىزگە 6,4 ملن شەتەل ازاماتى كەلگەن. بۇل ايتارلىقتاي ۇلكەن كورسەتكىش. قازاقستانعا قىدىرىپ كەلەتىن كوبىنەسە رەسەي، ۋكراينا، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان، قىتاي، تۇركيا، ءۇندىستان ەلىنىڭ ازاماتتارى. ونىڭ ىشىندە العاشقى ۇشتىكتى قۇرايتىن ەلدەر – وزبەكستان، قىرعىزستان، رەسەي. ەلىمىزگە كەلەتىن شەتەل تۋريستەرىنىڭ دەنى-تمد ەلدەرى بولسا، ەۋروپا ەلدەرىنەن كەلەتىن يتاليا، گەرمانيا، فرانتسيا، تۇركيا تۋريستەرىنىڭ مولشەرى 1 پايىزدان اسپايدى. امەريكا قۇرلىعىنان ارنايى كەلەتىن ساياحاتشىلاردىڭ سانى دا كوپ ەمەس. ياعني، بۇدان قازاقستان تەك ىرگەلەس كورشى ەلدەرگە عانا قىزىقتى ءارى قولايلى ەل بولعانى ما دەگەن قورىتىندى شىعادى. قازاق حالقى وزىندىك كونە تاريح پەن تۇرمىس-تىرشىلىككە، ەرەكشە سالت-داستۇرگە وتە باي. ەلىمىزدە ات باسىن بۇرىپ ارنايىلاپ باراتىن تاريحي ولكەلەر مەن قاسيەتتى ورىنداردىڭ سانى كوپ. شەت ەلدەگىدەي كوز تويمايتىن ەرەكشە تۇمسا تابيعات بىزدە دە بار. مۇنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ وركەنيەتىمىزدى قۇرايدى. ال، شەتەل ازاماتتارىن ۇنەمى وزگە حالىقتىڭ وركەنيەتى قىزىقتىرادى. ىرگەلەس وزبەك باۋىرلارىمىز وسى ءۇردىستى ۇتىمدى پايدالانعان. مىڭداعان عاسىرلىق ساۋلەتى مەن تاريحى ۇشتاسقان سامارقان، بۇحارا، حيۋا جانە قوقان سەكىلدى كونە قالالاردى قازىر تۋريزم ورىندارىنا اينالدىردى. قىرعىزستان مەن وزبەكستانعا كەلەتىن تۋريستەر سانى ءبىزدىڭ ەلىمىزدەن ەكى ەسە كوپ. سوندىقتان، ەندىگى كەزەكتە زاماناۋي نۇر-سۇلتان مەن الماتى ەمەس، وركەنيەت پەن مادەنيەتتەن حابار بەرەتىن سارايشىق، وتىرار، تۇركىستان سەكىلدى كونە ەسكەرتكىش قالا ورىندارىنىڭ جۇلدىزىن جاعۋىمىز قاجەت.
«Covid -19» ىندەتى باستالعالى الەمدىك ءتۋريزمنىڭ 70-80 پايىزى شىعىنعا ۇشىرادى. بۇل سالانىڭ قايتادان قالپىنا كەلۋى ءۇشىن ساراپشىلار ەكى جىل كولەمىندە ۋاقىت كەرەك ەكەنىن ايتادى. بۇل جاعداي بۇگىندەرى قارقىن الىپ جاتقان ەل تۋريزمىنە دە ءوز اسەرىن تيگىزدى. بىراق، ەداۋىر جاپا شەككەن كوبىنەسە تۋريستىك اگەنتتىكتەر مەن كومپانيالار. ەلىمىزدە 450-500 كولەمىندە تۋريستىك كومپانيالار بولسا، ولاردىڭ 80-90 پايىزى شەت ەلگە جۇمىس جاساپ كەلگەن. الپاۋىت مەملەكەتتەر كەلۋشىلەرگە شەكتەۋ قويعان العاشقى كارانتين كەزەڭدەرىندە تۋريستىك اگەنتتىكتەردىڭ ءبىرازى شىعىن بولىپ، سالىق تولەۋدە قيىندىقتارعا ۇشىراپ، مەملەكەتتەن كومەك سۇراعان ەدى. تۋريستىك كومپانيالار وكىلدەرىنىڭ ايتۋى بويىنشا، قازىر ىشكى ءتۋريزمدى پايدالانا وتىرىپ، حالىقتىڭ قالتاسى كوتەرەتىندەي تۋر پاكەتتەر جاسالىنىپ ۇسىنۋدا. سايىپ كەلگەندە، كوپ ساراپشىلار قازىرگى احۋال ىشكى ءتۋريزمدى دامىتۋعا قولايلى ۋاقىت ەكەنىن ايتادى. باستاپقى كارانتين شارالارى كەزىندە ەلىمىزدەگى بارلىق كۋرورتتىق دەمالىس ورىندارى ەپيدەميولوگيالىق جاعدايعا سايكەس سانيتارلىق الگوريتمدى ساقتاۋعا ءماجبۇر بولدى. 700 مىڭ كولەمىندە تۇراقتى كەلۋشىسى بار تەك الاكول بىلتىر جاز مەزگىلىندە شقو-داعى اۋرۋدىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى كەلۋشىلەردەن پتر تەستتى تالاپ ەتتى. ىرگەلەس اقمولا ماڭىنداعى 300-گە جۋىق دەمالىس ورىندارى دا وتكەن جىلى ءبىراز كەلۋشىلەرىنەن ايىرىلعان ەدى. ادامداردىڭ ازايۋى بۇل بۇكىل وڭىردەگى دەمالىس ورىندارىنا قيىندىقتار اكەلدى. بىراق، تۋريزم وكىلدەرىنىڭ سوزىنشە، قانداي جاعدايعا قاراماستان، ەلدەگى تۋريزم ءوز جۇمىسىن توقتاتپاۋعا تىرىسۋدا. ويتكەنى، جىلىنا شەتەل اساتىن 4,5 ميلليون جارىم قازاقستاندىقتاردىڭ ەندىگى كەزەكتە دەمالىس باعىتى ءوز ەلىمىزدە بولۋى قاجەت.
تۋريستىك كومپانيالاردىڭ ىشكى دەمالىس ورىندارىنا ارنالعان تۋر پاكەتتەرى قانشا تۇرادى؟ قازاقستانعا قاراعاندا، شەتەلگە قىدىرىپ قايتۋ ءتيىمدى ءارى ارزان دەگەن سوزدەر بار. بۇل قانشالىقتى راس؟
تۇركيا، ەگيپەت، گرۋزيا، دۋباي مەملەكەتتەرىنە ءار ءتۇرلى تۋريستىك كومپانيالاردىڭ تۋر پاكەتتەرى 150 مىڭ تەڭگەدەن باستاپ، قوناق ۇيلەردىڭ جۇلدىزىنا قاراي 400-500 مىڭ تەڭگەگە دەيىن بارادى. ال، بىلتىر كوكتەمدە ناعىز ەپيدەميولوگيالىق احۋال ءورشىپ تۇرعان شاقتا اشىلعان اقتاۋداعى «Rixos Water World» بەس جۇلدىزدى قوناق ۇيىنە 3 تۇنگە قونۋ ءۇشىن ەكى ەرەسەك ادامعا 459 مىڭ تەڭگە دەپ كورسەتكەن. قازىر الماتى ماڭى، بۋراباي، قاتون-قاراعاي جەرلەرىنىڭ تابيعاتىن كورۋگە جانە الاكول، بالقاش كولدەرىنە ساپارلاپ قايتۋ ءۇشىن ءبىر-ەكى كۇندىك تۋر پاكەتتەر كوبەيگەن. مىسالى، الماتىداعى كولساي، قايىڭدى، شارىن شاتقالىنا 2 كۇندىك ساپار 35 مىڭ تەڭگە بولادى ەكەن. ساپار ىشىندە بارىپ-قايتۋ ترانسپورتى، قوناق ءۇي -3 مەزگىل تاماعىمەن جانە گيد. الاكولگە دە 2 كۇندىك ساپار ءدال وسىنداي تۋر جيىنتىعىمەن 20-25 مىڭ تەڭگە شاماسىندا بولسا، بالقاشقا ەكى كۇندىك ساپار 30-35 مىڭ تەڭگەگە جۋىقتايدى. ال، قاتون-قاراعاي جەرىنە ءبىر اپتا بولىپ قايتامىن دەسەڭىز، 100 مىڭداي اقشاڭىز دايىن بولسىن. بۇل تۋريستىك اگەنتتىكتەردىڭ ۇسىنىپ وتىرعان ارنايى جاساقتالعان پاكەتتەرى. ءوزىڭىز ەركىن ءجۇرىپ-تۇرامىن دەسەڭىز، قازاقستاننىڭ قاي-قاي دەمالىس ورنىنا بارىپ-قايتۋ تۋريستىك كومپانيالار ۇسىنىپ جاتقان ءبىر شەتەلگە بارۋدىڭ اقشاسىنا جەتىپ قالادى.
ەلدەگى قىزمەت كورسەتۋ دەڭگەيىن ءسوز قىلاتىندار كوپ. قازاقستاننىڭ ءار اۋماعىندا قىزمەت كورسەتۋ ءار ءتۇرلى. باعاسى ورتاشا نەمەسە تومەن دەمالىس ورىندارىندا سەرۆيس تومەن بولادى. ال، باعاسى جوعارى دەمالىس ورىندارىندا سايكەسىنشە، سەرۆيس تە كوڭىلدەن شىعادى. قازىر الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءتۇرلى ترەۆەل-بلوگ جۇرگىزەتىندەر كوبەيدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، جوعارى دەڭگەيدەگى قىزمەت كورسەتۋ بۋرابايداعى «Rixos Borovoe» قوناق ءۇيى، شقو-داعى شيپاجايلار مەن الماتىداعى كولساي ماڭىنداعى دەمالىس ورىندارى ەۋروپا ەلدەرىنەن كەم تۇسپەيتىنىن ايتادى. بىراق، ەلدە قىزمەت كورسەتۋدە بىرىڭعاي ستاندارت جوق. ونى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بىرنەشە جىلدار قاجەت. قىزمەت كورسەتۋى جوعارى جەرلەرگە بارۋعا حالىقتىڭ 60-70 پايىزىنىڭ جاعدايى تارتا بەرمەيدى.
كارانتين شارالارى كۇشەيىپ تۇرعان شاقتا ىشكى تۋريزم ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق بولعان بۇل تۇركىستاندا ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى «كەرۋەن –ساراي» تۋريستىك كەشەنىنىڭ اشىلۋى. تۋريستىك كەشەننىڭ ينۆەستيتسياسىنا 87 ميلليارد تەڭگە قۇيىلعان. ءبىر ۋاقىتتا 10 مىڭ ءتۋريستى قابىلداي الاتىن كەشەننىڭ قۇرىلىسى 2019 جىلدىڭ سوڭىندا باستالعان بولاتىن. كوپفۋنكتسيانالدى كەشەنگە «جىبەك جولى» داۋىرىندەگى ساۋداگەرلەر مەن قولونەرشىلەر كوشەسى، ات شوۋىن وتكىزەتىن امفيتەاتر، شىعىس بازارى مەن ساۋدا ورىندارى، مەيرامحانالار مەن قوناق ۇيلەر، سپا-ورىندارى مەن فيتنەس ورتالىقتارى، كينوتەاتر، وتباسىلىق ويىن-ساۋىق ورتالىعى كىرەدى. اقپاراتتار بويىنشا كەشەندە 4 مىڭنان اسا تۇراقتى جۇمىس ورنى قۇرىلعان. بارلىق قۇرىلىمدار سۋ ارناسى ارقىلى بايلانىسادى. سۋداعى «قايىق شەرۋى» تەاترلاندىرعان شوۋى كوپ كەلۋشىنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ جاتىر. «قازاقستاننىڭ ۆەنەتسياسى» اتانعان جاڭاشا تۇركىستاننىڭ كەلبەتىن تاماشالاۋ ءۇشىن وسى كۇنى ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن اعىلىپ جاتقان ادامدار كوپ. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، بولاشاقتا كەشەنگە جىلىنا 300-400 مىڭداي ادامنىڭ كەلۋىنە جاعداي جاسالماق. بۇل جاڭا كەشەنگە جولىڭىز تۇسە قالسا، قىزمەت كورسەتۋى جوعارعى قوناق ۇيدە ءبىر كۇنىڭىزگە 25-50 مىڭ تەڭگە اراسىندا ورىن تابا الاسىز.
الەمدى اۋرۋ دەندەپ تۇرعانىمەن، ەلىمىزدەگى ءتۋريزمنىڭ جايى جاقسى. تەك قالتاڭىزدا اقشاڭىز بولسا بولعانى. كەيبىر دەمالىس ورىندارىن قىمبات دەسەك تە، ءالى دە ىشكى تۋريزمدە باسەكەلەستىك ارتپاي وتىر. سۇرانىس كوبەيسە، ءسوزسىز باسەكەلەستىك تە ارتادى. بىراق، ءالى دە وتانداستارىمىز ەلدەن گورى شەت ەلدە قىدىرۋدى ءجون كورەدى. وتكەن جىلى ءباا-نە اۋە جولى اشىلىپ، قازاقستاندىقتار بيلەتتىڭ ءبىرىن قالدىرماي ساتىپ العانى تۋرالى جاڭالىق شىققان ەدى.
قازاقستانداعى ءتۋريزمدى ارتتىرۋ ءۇشىن ءوز وركەنيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى ءتيىمدى قولدانۋ كەرەك بولىپ تۇر. تۋريزم جايىندا ماسەلە كوتەرىپ جۇرگەن پروفەسسور وردەنبەك مازباەۆ باق-تاعى بەرگەن ءوز سوزىندە ءتۋريزمنىڭ يندۋستريا سالاسىن دامىتۋ قاجەت ەكەنىن ايتىپ ءجۇر. ونىڭ ءبىرى -كيىز ءۇي شىعاراتىن زاۋىت. كورشى قىرعىز باۋىرلارىمىزدىڭ كيىز ءۇيدى ىشكى تۋريزمدە قالاي ءتيىمدى پايدالانىپ جاتقانىن كورىپ ءجۇرمىز. شەتەلدەن كەلەتىندەر كوپ بولسىن دەسەك، ەلدىڭ وركەنيەتىن تۋريزممەن بىتە قايناتۋ كەرەك. قورىتا كەلگەندە، ەلىمىزدە تۋريزم سالاسىنداعى ءبىراز ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن حالىق ايتپاقشى، ءوز الدىنا جەكە مينيسترلىك قاجەت سەكىلدى.
سۇيكىم اياپبەرگەنقىزى
