راحىمباەۆ توقتاعان 1922 جىلى ءساۋىر ايىندا مەركى وڭىرىندەگى قوستاعان ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. ارعى اتا-بابالارى، اكە-شەشەسى ورتا داۋلەتتى شارۋالار بولعان. ونىڭ ەكى باۋىرى بولعان ەكەن، ۇلكەن اعاسى 1930 جىلى 20 جاسىندا قايتىس بولادى، كىشى ءىنىسى دە كوپ ۇزاماي ەلدى اشارشىلىق جايلاعان جىلدارى بۇل دۇنيەدەن وزعان.
اكە-شەشەسىنەن ەرتە ايىرىلعان توقتاعان 1950 جىلگا دەيىن اكەسىمەن بىرگە تۋعان اعاسىنىڭ قولىندا تاربيەلەنەدى. قانشا ايتساق تا، جەتىمدىكتىڭ كۇنى قيىن بولادى عوي. ونىڭ بالالىق شاعى ەلدەگى الاپات اشتىققا تۇسپا-تۇس كەلدى. 1932 جىلى مەركى ءوڭىرىنىڭ بارلىق اۋىل-ايماقتارىندا بولعان اشتىقتان حالىق جاپپاي قىرعىنعا ۇشىرادى. توقگاعان دا تالاي قيىندىقتاردى باسىنان كەشىرۋگە ءماجبۇر بولدى. بۋىنى قاتپاعان جاس بالا ۇلكەندەرمەن بىرگە ماساق تەرىپ، جۇگەرى ايداۋعا كومەكتەسىپ كۇنىن كورگەن.
توقتاعان اقساقال قيىن-قىستاۋ زامانداعى بالالىق شاعىن قينالا ەسىنە ءتۇسىرىپ:
- جەتىم بالا قانداي بولۋشى ەدى؟ بالالىق شاعىم جاقسى بولعان جوق. ول كەزدە ەلدىڭ جاعدايى وتە قيىن بولدى. سول اۋىرتپالىقتاردى بالالار دا ۇلكەندەرمەن بىرگە باستارىنان كەشىردى عوي. 1931-1932 جىلدارداعى اشارشىلىقتىڭ سالدارىنان ەل-جۇرت توز-توز بولىپ باسى اۋعان جاققا قاڭعىرىپ كەتتى، اۋىلدىڭ كوشەلەرىندە، بۇتالاردىڭ تۇبىندە، كەز كەلگەن جەردە ءولىپ جاتقان ادامداردى كورىپ توبە شاشىمىز تىك تۇراتىن. وسىنداي دا سۇمدىق بولادى ەكەن-اۋ! ءبىز اعامنىڭ ارقاسىندا اش بولعانىمىز جوق. بىراق تۇرمىس جاعدايىمىز اۋىر بولدى. ماساق تەردىك، جۇگەرى ايدادىق. مەكتەپكە 1934 جىلى 12 جاسىمدا قوستاعاندا باردىم. بيلىك وكىلدەرى ەلدىڭ مالىن ءبىر ورتاعا جيناپ ۇجىمداستىرۋ ساياساتىن جۇرگىزدى، وسى كەزدە ءبىزدىڭ اۋىلدا كولحوز جاڭادان ۇيىمداستىرىلعان ەدى. كولحوزدان حالىققا ەشقانداي كومەك بولماي، مالدان جۇرداي بولعان اۋىل تۇرعىندارى اشتىقتىڭ زاردابىن ابدەن تارتتى. كەڭەس وكىمەتى ۇجىمداستىرۋدى قولعا الىپ، مەركىدەگى ەلدىڭ بارلىق مالىن كولحوزعا جينادى. قوستاعاندا دا جەرگىلىكتى ەل-جۇرتتى كولحوزعا كۇشتەپ كىرگىزە باستادى. سودان ەلدە تىگەرگە تۇياق قالماي، قولدارىنداعى ازىق-تۇلىك قورى تاۋسىلعان حالىق اشتىققا ۇرىندى، - دەپ اۋىر كۇرسىندى.
سوعىس باستالعان كەزدە جاسى جەتىپ تۇرسا دا، توقتاعاندى اسكەرگە الماعان. ونىڭ سەبەبى، 1931 جىلى اشتىقتىڭ كەسىرىنەن دەنساۋلىعى ناشارلاپ، قاتتى اۋىرادى. سودان ونىڭ ءبىر قولى كەم بولىپ، قوزعالماي اۋزىنا جەتپەي قالعان. سول اۋىر جىلدارى قوستاعاندا ولاردىڭ تۇراقتى ءۇيى بولماي، اركىمنىڭ ۇيىندە تۇرادى.
... ءبىر كۇنى ون جاسار توقتاعان ۇيىنە ۇرەيلەنە كىرىپ كەلدى. كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتەتىندەي، باقىرايىپ تۇر. ەنتىگىن باسا الماي القىنىپ «اعا، اعا!» دەۋگە عانا شاماسى كەلدى.
- اعا، اناۋ جاقتا بۇتالاردىڭ اراسىنان ولگەن ادامداردى كوردىم. ولاردىڭ جانىندا كىشكەنتاي بالا دا ءولىپ جاتىر.
- قورىقپا، قارعام. ¥ل بالا ەشنارسەدەن قورىقپاۋى كەرەك. قازىرگى قيىن زاماندا كەز كەلگەن جەردە ءبىر ءۇزىم نانعا جەتە الماي ءولىپ جاتقان ادامدار كوبەيىپ كەتتى عوي. ءالى دە قانشاسى ولەرىن ءبىر اللانىڭ ءوزى عانا بىلەدى. سوندىقتان قورقۋشى بولما، - دەپ اكەسىنىڭ تۋعان اعاسى باسۋ ايتقانداي سىڭاي ءبىلدىرىپ، ۇرەيلەنىپ تۇرعان بالانى قۇشاعىنا الدى. مىناداي اشتىق تونگەن سۇرقيا كەزەڭدە كۇنى ەرتەڭ وزدەرىنىڭ باسى قيسايا كەتسە، ەسى كىرىپ قالعان بالا عوي، قۇلاعى ۇيرەنە بەرسىن دەپ ادەيى ايتقانى ەدى.
سول كەزدە دالاداعى شارۋاسىن ءبىتىرىپ ءۇيدىڭ تابالدىرىعىن اتتاي بەرگەن جەڭگەسىنە:
- جەيشە، دالادان ولگەن ادامداردى كورىپ، قاتتى شوشىپ كەتتىم. بىرەۋى ۇلكەن كىسى، قالعان ەكەۋى بالالار ەكەن.
- قاراعىم-اۋ، اشتىقتان ءولىپ قالعان شىعار، قازىر ەلدىڭ جاعدايى قيىن بولىپ تۇر عوي، قورىقپا، ەشنارسەنى ويلاما، ەندى ونى ۇمىت! - دەپ جەڭگەسىنىڭ ايتقان سوزىنەن كەيىن توقتاعاننىڭ قورقىنىشى ءسال-ءپال باسىلعانداي بولدى.
بۇل 1932 جىلدىڭ كۇزى ەدى. ەلدە اشارشىلىق شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. سوناۋ 1930 جىلدان باستاپ اۋىلداعى مالدىڭ ءبارىن وكىمەت ۋاكىلدەرى ءبىرىن دە قالدىرماي ايداپ اكەتكەن. تاركىلەۋگە قارسىلىق كورسەتكەندەردىڭ قولدارىنا كىسەن سالىپ، اباقتىعا جاپتى. قوستاعان اۋىلىنداعى حالىقتىڭ ۇرەيى ۇشىپ، نە ىستەرىن بىلمەي دال بولدى. اۋىل تۇرعىندارى وكىمەتتىڭ تاركىلەۋىنەن جاسىرىپ قالعان ءبىرلى-جارىم مالىن دا تاۋىسىپ ءبىتتى.
توقتاعاننىڭ كەشەگى كورگەندەرى ويىنان شىعار ەمەس. «بۇل ادامدار قايدان كەلگەن؟ نەگە اشتىقتان ءولىپ جاتىر؟» دەگەن بالانىڭ قيالىنا ەشقانداي جاۋاپ تابىلمايتىنداي كورىنەدى. سوڭعى كەزدەرى اۋىلعا جان-جاقتان قاڭعىرىپ كەلگەن بوسقىندار كوبەيىپ كەتتى. ۇيلەردىڭ ەسىكتەرىن توقىلداتىپ قايىر سۇرايدى. قوستاعان تۇرعىندارى دا اشتىقتان قينالىپ، جەتىسىپ وتىرعان جوق، دەگەنمەن، قاي كەزدە بولسىن مەيىرىمدى، قوناقجاي قازاق حالقى بەلگىسىز جاقتان بوسىپ كەلگەن اشىققان بەيشارالارعا ءىشىپ-جەپ وتىرعان بىردەڭەلەرىنەن ءبولىپ بەرىپ وتىرعان.
توقگاعان كوپكە دەيىن ولگەن ادامداردى تۇسىندە كورىپ، ۇيقىدان شوشىنىپ ويانىپ ءجۇردى...
اۋىلدا بۇرىنعى كۇي جوق، اشتىق كۇننەن كۇنگە قىسىپ بارادى. سوعان قاراماستان، شولاق بەلسەندىلەر وكىمەتتىڭ ۋاكىلدەرىمەن بىرگە اۋىلدى قىرىپ كەتە جازدايدى. سالىق تا كوبەيىپ كەتتى. اسىرەسە، ازىق-تۇلىك سالىعىن ورىنداي الماعاندارعا قاتتى شۇيلىكتى. بيلىك وكىلدەرى اۋىلدىڭ جالعان بەلسەندىلەرىن ەرتىپ الىپ ءۇي-ءۇيدى ارالاپ، ەلدىڭ تالعاجاۋ ەتىپ وتىرعان از عانا تارى-تالقانىن دا ەسەپكە الدى...
سوعىس جىلدارىندا توقتاعان اعاسىنىڭ وتباسىمەن بىرگە مويىنقۇمدا بولدى. ول كەزدە دە تالاي قيىنشىلىقتاردى باستارىنان كەشىرىپ، تەك مالمەن جان ساقتادى. سيىر ساۋىپ، قوي باعىپ، مالدىڭ ارقاسىندا عانا كۇنكورىستىڭ قامىن جاسادى.
- قۇدايدىڭ ماعان بەرگەن ءومىرى شىعار، 93 جاسقا كەلگەنشە قانشاما اۋىرتپالىقتار باسىمنان وتسە دە، ەشكىمگە جامانشىلىق ويلاپ كورگەن ەمەسپىن. ارمانىم جوق. اللاعا تاۋبە! ەندى وسى ومىردەگى ءۇرىم-بۇتاعىما اماندىق تىلەيمىن. قاي جەردە جۇمىس ىستەسەم دە، ادال ەڭبەك ەتتىم. ءدىندى وتە جاقسى كورەمىن. بىراق، قۇران، ناماز وقي المايمىن. سەبەبى، مىنا قولىم دارەت الۋعا كەلمەيدى. دارەتىڭ بولماسا، نامازدى دا وقي المايسىڭ عوي. سوعان قاراماستان، اللا تاعالادان ءۇمىتىمدى ۇزبەيمىن. بۇگىندە وسىنداي زامان ورناعانىنا قۋانىپ وتىرامىن. ەڭ اۋەلى جاستارىمىز امان بولىپ، حالقىمىزعا اللا تىنىشتىق بەرسىن، - دەپ قاريا ءبىزدى شىعارىپ سالدى.
(مەركى اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى توقتاعان راحىمباەۆتىڭ ەستەلىگى،
اۋليە-اتا وڭىرىندەگى اشارشىلىق كىتابىنان)
