Rahymbaev Toqtaǵan 1922 jyly sáýir aıynda Merki óńirindegi Qostaǵan eldi mekeninde dúnıege kelgen. Arǵy ata-babalary, áke-sheshesi orta dáýletti sharýalar bolǵan. Onyń eki baýyry bolǵan eken, úlken aǵasy 1930 jyly 20 jasynda qaıtys bolady, kishi inisi de kóp uzamaı eldi asharshylyq jaılaǵan jyldary bul dúnıeden ozǵan.
Áke-sheshesinen erte aıyrylǵan Toqtaǵan 1950 jylga deıin ákesimen birge týǵan aǵasynyń qolynda tárbıelenedi. Qansha aıtsaq ta, jetimdiktiń kúni qıyn bolady ǵoı. Onyń balalyq shaǵy eldegi alapat ashtyqqa tuspa-tus keldi. 1932 jyly Merki óńiriniń barlyq aýyl-aımaqtarynda bolǵan ashtyqtan halyq jappaı qyrǵynǵa ushyrady. Toqgaǵan da talaı qıyndyqtardy basynan keshirýge májbúr boldy. Býyny qatpaǵan jas bala úlkendermen birge masaq terip, júgeri aıdaýǵa kómektesip kúnin kórgen.
Toqtaǵan aqsaqal qıyn-qystaý zamandaǵy balalyq shaǵyn qınala esine túsirip:
- Jetim bala qandaı bolýshy edi? Balalyq shaǵym jaqsy bolǵan joq. Ol kezde eldiń jaǵdaıy óte qıyn boldy. Sol aýyrtpalyqtardy balalar da úlkendermen birge bastarynan keshirdi ǵoı. 1931-1932 jyldardaǵy asharshylyqtyń saldarynan el-jurt toz-toz bolyp basy aýǵan jaqqa qańǵyryp ketti, aýyldyń kóshelerinde, butalardyń túbinde, kez kelgen jerde ólip jatqan adamdardy kórip tóbe shashymyz tik turatyn. Osyndaı da sumdyq bolady eken-aý! Biz aǵamnyń arqasynda ash bolǵanymyz joq. Biraq turmys jaǵdaıymyz aýyr boldy. Masaq terdik, júgeri aıdadyq. Mektepke 1934 jyly 12 jasymda Qostaǵanda bardym. Bılik ókilderi eldiń malyn bir ortaǵa jınap ujymdastyrý saıasatyn júrgizdi, osy kezde bizdiń aýylda kolhoz jańadan uıymdastyrylǵan edi. Kolhozdan halyqqa eshqandaı kómek bolmaı, maldan jurdaı bolǵan aýyl turǵyndary ashtyqtyń zardabyn ábden tartty. Keńes ókimeti ujymdastyrýdy qolǵa alyp, Merkidegi eldiń barlyq malyn kolhozǵa jınady. Qostaǵanda da jergilikti el-jurtty kolhozǵa kúshtep kirgize bastady. Sodan elde tigerge tuıaq qalmaı, qoldaryndaǵy azyq-túlik qory taýsylǵan halyq ashtyqqa uryndy, - dep aýyr kúrsindi.
Soǵys bastalǵan kezde jasy jetip tursa da, Toqtaǵandy áskerge almaǵan. Onyń sebebi, 1931 jyly ashtyqtyń kesirinen densaýlyǵy nasharlap, qatty aýyrady. Sodan onyń bir qoly kem bolyp, qozǵalmaı aýzyna jetpeı qalǵan. Sol aýyr jyldary Qostaǵanda olardyń turaqty úıi bolmaı, árkimniń úıinde turady.
... Bir kúni on jasar Toqtaǵan úıine úreılene kirip keldi. Kózi sharasynan shyǵyp ketetindeı, baqyraıyp tur. Entigin basa almaı alqynyp «Aǵa, aǵa!» deýge ǵana shamasy keldi.
- Aǵa, anaý jaqta butalardyń arasynan ólgen adamdardy kórdim. Olardyń janynda kishkentaı bala da ólip jatyr.
- Qoryqpa, qarǵam. ¥l bala eshnárseden qoryqpaýy kerek. Qazirgi qıyn zamanda kez kelgen jerde bir úzim nanǵa jete almaı ólip jatqan adamdar kóbeıip ketti ǵoı. Áli de qanshasy ólerin bir Allanyń ózi ǵana biledi. Sondyqtan qorqýshy bolma, - dep ákesiniń týǵan aǵasy basý aıtqandaı syńaı bildirip, úreılenip turǵan balany qushaǵyna aldy. Mynadaı ashtyq tóngen surqııa kezeńde kúni erteń ózderiniń basy qısaıa ketse, esi kirip qalǵan bala ǵoı, qulaǵy úırene bersin dep ádeıi aıtqany edi.
Sol kezde daladaǵy sharýasyn bitirip úıdiń tabaldyryǵyn attaı bergen jeńgesine:
- Jeıshe, daladan ólgen adamdardy kórip, qatty shoshyp kettim. Bireýi úlken kisi, qalǵan ekeýi balalar eken.
- Qaraǵym-aý, ashtyqtan ólip qalǵan shyǵar, qazir eldiń jaǵdaıy qıyn bolyp tur ǵoı, qoryqpa, eshnárseni oılama, endi ony umyt! - dep jeńgesiniń aıtqan sózinen keıin Toqtaǵannyń qorqynyshy sál-pál basylǵandaı boldy.
Bul 1932 jyldyń kúzi edi. Elde asharshylyq sharyqtaý shegine jetti. Sonaý 1930 jyldan bastap aýyldaǵy maldyń bárin ókimet ýákilderi birin de qaldyrmaı aıdap áketken. Tárkileýge qarsylyq kórsetkenderdiń qoldaryna kisen salyp, abaqtyǵa japty. Qostaǵan aýylyndaǵy halyqtyń úreıi ushyp, ne isterin bilmeı dal boldy. Aýyl turǵyndary ókimettiń tárkileýinen jasyryp qalǵan birli-jarym malyn da taýysyp bitti.
Toqtaǵannyń keshegi kórgenderi oıynan shyǵar emes. «Bul adamdar qaıdan kelgen? Nege ashtyqtan ólip jatyr?» degen balanyń qııalyna eshqandaı jaýap tabylmaıtyndaı kórinedi. Sońǵy kezderi aýylǵa jan-jaqtan qańǵyryp kelgen bosqyndar kóbeıip ketti. Úılerdiń esikterin toqyldatyp qaıyr suraıdy. Qostaǵan turǵyndary da ashtyqtan qınalyp, jetisip otyrǵan joq, degenmen, qaı kezde bolsyn meıirimdi, qonaqjaı qazaq halqy belgisiz jaqtan bosyp kelgen ashyqqan beısharalarǵa iship-jep otyrǵan birdeńelerinen bólip berip otyrǵan.
Toqgaǵan kópke deıin ólgen adamdardy túsinde kórip, uıqydan shoshynyp oıanyp júrdi...
Aýylda burynǵy kúı joq, ashtyq kúnnen kúnge qysyp barady. Soǵan qaramastan, sholaq belsendiler ókimettiń ýákilderimen birge aýyldy qyryp kete jazdaıdy. Salyq ta kóbeıip ketti. Ásirese, azyq-túlik salyǵyn oryndaı almaǵandarǵa qatty shúılikti. Bılik ókilderi aýyldyń jalǵan belsendilerin ertip alyp úı-úıdi aralap, eldiń talǵajaý etip otyrǵan az ǵana tary-talqanyn da esepke aldy...
Soǵys jyldarynda Toqtaǵan aǵasynyń otbasymen birge Moıynqumda boldy. Ol kezde de talaı qıynshylyqtardy bastarynan keshirip, tek malmen jan saqtady. Sıyr saýyp, qoı baǵyp, maldyń arqasynda ǵana kúnkóristiń qamyn jasady.
- Qudaıdyń maǵan bergen ómiri shyǵar, 93 jasqa kelgenshe qanshama aýyrtpalyqtar basymnan ótse de, eshkimge jamanshylyq oılap kórgen emespin. Armanym joq. Allaǵa táýbe! Endi osy ómirdegi úrim-butaǵyma amandyq tileımin. Qaı jerde jumys istesem de, adal eńbek ettim. Dindi óte jaqsy kóremin. Biraq, quran, namaz oqı almaımyn. Sebebi, myna qolym dáret alýǵa kelmeıdi. Dáretiń bolmasa, namazdy da oqı almaısyń ǵoı. Soǵan qaramastan, Alla taǵaladan úmitimdi úzbeımin. Búginde osyndaı zaman ornaǵanyna qýanyp otyramyn. Eń áýeli jastarymyz aman bolyp, halqymyzǵa Alla tynyshtyq bersin, - dep qarııa bizdi shyǵaryp saldy.
(Merki aýdanynyń qurmetti azamaty Toqtaǵan Rahymbaevtyń esteligi,
Áýlıe-Ata óńirindegi asharshylyq kitabynan)
