«نەگە سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلمەدى؟»
ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تاريحىن تارازىلاعاندا، سانانى سانسىراتقان، جاۋابى جۇپتالماعان وسى ساۋال ءجيى قويىلادى. مىسالى، 702 ءفاشيستىڭ جانىن جاھاننامعا اتتاندىرعان، تەڭدەسى جوق ورىس سنايپەرى ميحايل يليچ سۋركوۆ سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا نەگە ۇسىنىلمادى؟ سەبەبى – وسى كۇنگە شەيىن جۇمباق.
نەگە 487 نەمىستى، ياعني ءبىر پولك اسكەردى ءولتىرىپ، ونىڭ ۇستىنە «سەن تۇر، مەن اتايىن» 35 سنايپەردى جەكە تاربيەلەگەن، ۇلتى – ەۆەنك يۆان نيكولاەۆيچ كۋلبەرتينوۆ نەگە بۇل اتاقتى سوعىس كەزىندە المادى؟ تەك ۇزاق جىلداردان سوڭ، وندا دا ءفاني دۇنيەدەن قايتقاسىن عانا ماراپاتتالدى...
ساحا اعايىننان شىققان قاھارمان، 429 نەمىستىڭ كوزىن جويعان فەدور ماتۆەەۆيچ وحلوپكوۆ ەڭجوعارى ناگرادانى مايدان دالاسىندا جۇرگەندە كەۋدەسىنە تاقپايتىنداي نە جازىپ قويىپ ەدى؟ جەڭىس كۇنىنەن جيىرما جىل وتكەننەن كەيىن، 1965 جىلى عانا ادىلدىك ورنادى. بىراق «التىن جۇلدىزدىڭ» يگىلىگىن ءۇش-اق جىل كورىپ، باقيلىق بولدى.
ارتىق تا، كەم دە ەمەس، 418 گيتلەرشىنى، ونىڭ ىشىندە 17 جاۋ سنايپەرىن ءبىرجولا قۇرتىپ، 156 مەرگەندى ءوز مەكتەبىنەن دەربەس ۇيرەتىپ شىعارعان نيكولاي يۆانوۆيچ گالۋشكين بەرگى زاماندا پرەزيدەنت نيكولاي ەلتسين «رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ باتىرى» اتاعىن بەرمەسە، ەلەۋسىز قالىپ كەتكەندەي ەكەن.
ءبىرى – 329, ەكىنشىسى – 500 دۇشپاندى كەلمەسكە جونەلتىپ، وزدەرى دە قازا تاپقان سوۆەت وداعىنىڭ باتىرلارى ح.اندرۋحاەۆ پەن ن.يلين ۇستاعان وپتيكالىق ۆينتوۆكانى كەزەگىمەن قابىلداپ العان، ءسويتىپ 417 نەمىستى اجال قۇشتىرعان افاناسي ەمەليانوۆيچ گورديەنكونىڭ ماڭدايىنا دا ۇستازدارىنا تيگەن ۇلىق دارەجە بۇيىرماپتى.
ەۆەنكىدەن ورگەن تاعى ءبىر مەرگەن، نەمىستەر «ءسىبىر شامانى» دەپ ات تاققان سەمەن دانيلوۆيچ نوموكونوۆ گەرمانيامەن دە، كۆانتۋن ارمياسىمەن دە سوعىسىپ، 367 جاۋدى (ىشىندە ءبىر گەنەرالى بار) جەر جۇتقىزعانىمەن، وسى كۇنگە دەيىن لايىقتى باعاسىن العان جوق. ولگەندە جەتكەن دارەجەسى – «زابايكالەنىڭ ۇلى ادامدارى» اتتى 2009 جىلعى كۇللىايماقتىق ساۋالناما-سايىستا دارالانا توپ باستاعاندىعى.
نىساناسىنا ىلىككەن 297 نەمىستى ءولتىرىپ، تىپتى اۋەدەگى ءبىر ۇشاقتى اتىپ تۇسىرگەن داڭقتى سنايپەر تسىرەنداشي دورجيەۆتى رەسەي باتىرى جاساۋ ءۇشىن جەڭىستىڭ 65 جىلدىعى قارساڭىندا بۇكىل بۋريات، ولارعا قوسىلا جاقىن-جۋىق «بۇراتانالار» شۋلارداي-اق شۋلادى...
قالاي بولعاندا دا، «ەشتەن كەش جاقسى»، ارينە...
اڭگىمە القيسساسىنىڭ ءتۇيىنى – جوعارىداعى تارلاندارعا تاعدىرى ۇقساس قازاق سنايپەرلەرى دە بار.
جاۋ باتالونىن جايراتقان باتىر
رەسەيدىڭ پسكوۆ وبلىسىنىڭ نوۆوسوكولنيكي اۋدانىنىڭ توپىراعىندا قازاقتىڭ ەكى سۇرمەرگەنى ماڭگى دامىلداپ جاتىر.
ولاردىڭ ءبىرى – 78 ءفاشيستىڭ كوزىن جويعان قاھارمان قىز ءاليا مولداعۇلوۆا بولسا، ەكىنشىسى – 397 نەمىس باسقىنشىسىن جەر جاستاندىرعان ەسىل ەر تولەۋعالي ابدىبەكوۆ.
تولەۋعالي ابدىبەكوۆ
العاشقىسى 1944 جىلدىڭ 15 قاڭتارىندا قىرشىنىنان قيىلسا، سوڭعىسى اراعا اي سالىپ، 23 اقپاندا گوسپيتال توسەگىندە اۋىر جاراقاتتان كوز جۇمعان (6-شى دەربەس مەديتسينالىق-سانيتارلىق باتالوننىڭ كومانديرى، گۆارديا كاپيتانى شتەينباح 1944 جىلعى 14 ناۋرىزدا قول قويىپ راستاعان، رەسەي اسكەري-مەديتسينالىق مۇراجايىنىڭ قورىندا تىركەۋلى انىقتاما قاعازعا سايكەس).
ءاليا الگى اۋداننىڭ اۋماعىنداعى موناكوۆو سەلوسىندا، ال تولەۋعالي ناسۆا ستانتسياسىنان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي 7 شاقىرىم جەردە، 107,1 بەلگىسى سوعىلعان توبەدە جەرلەنگەن.
مولداعۇلوۆا – كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، ابدىبەكوۆ – وسى اتاققا ۇسىنىلعان، بىراق نەمەرە اعاسى كەمەلبايدىڭ (بەلگىلى جازۋشى ايگۇل كەمەلبايدىڭ اتاسى) «حالىق جاۋى» بولۋىنا بايلانىستى ونداي قۇرمەتتەن قاعىلعان.
ءاليا تۋرالى جەتكىلىكتى جازىلدى. ەسىمى مەن ەرلىگى – ەلىنىڭ ەسىندە، جۇرتىنىڭ جان-جۇرەگىندە. ال ءبىر باتالوننان استام جاۋ جاساعىن جايراتقان تولەۋعالي تۋرالى ماعلۇمات ماردىمسىز. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تىلەۋ كولباەۆ پەن رەسپۋبليكالىق ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى جۇمابەك اشۋۇلىنىڭ ىزدەنىستەرى مەن ىنتا-ىجداھاتىنىڭ ناتيجەسىندە ول جونىندە ەداۋىر دەرەكتەر ەكشەلدى. سول كىسىلەر جيناقتاعان جادىگەرلەرگە جانە ءوز تاراپىمىزدان تاپقاندارىمىزعا سۇيەنە وتىرىپ، ساڭلاق سنايپەر جايلى تۇسىنىگىمىزدى تولىقتىردىق.
سوعىس سۇراپىلىن ناقتى سەزىنگەن ناسۆا دەرەۆنياسىن بۇرىن پاريج كوممۋناسىنا قاتىسۋشى، ءحىح عاسىرداعى ورىس حالىقشىلدار قوزعالىسى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى پەتر لاۆروۆتىڭ «كىشى وتانى» دەپ تانىساق، ەندى قازاقتىڭ باتىر ۇلى تولەۋعالي ابدىبەكوۆتىڭ سۇيەگى جاتقان مەكەن دەپ تە بىلەمىز. ونىڭ جانىندا ءوزى سەكىلدى شەيىت باۋىرلارى – قىزىلوردالىق ءمادىحان دۇيسەنوۆ، جامبىلدىق ۇسەن راحىمبەرديەۆ، تۇركىستاندىق جاباي ەرعاشەۆ، قاراعاندىلىق داۋرەنبەك وماربەكوۆ، وڭتۇستىكقازاقستاندىق بايماحان احمەتوۆ جانە باسقا ۇلتتاردىڭ جاۋىنگەرلەرى جاي تاپقان.
ءسويتىپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ەڭ ۇزدىك مەرگەندەرىنىڭ قاتارىنا كىرگەن، ءتىزىم بويىنشا العاشقى جيىرمالىقتا تۇرعان وزات وعلانىمىز جايىندا نە ايتا الامىز؟
تۋعان جىلىنىڭ مالىمەتى ەكى ءتۇرلى: 1916 جانە 1919. زەرتتەۋشىلەردىڭ دەنى الدىڭعىسىن دۇرىس كورەدى.
دۇنيەگە كەلگەن قونىسى انىق: سەمەي وبلىسى، جارما اۋدانى، ەڭبەكشى ۇجىمشارى، بىرلىكشىل اۋىلدىق كەڭەسى.
اسكەرگە قاي جەردەن، قاي مەزگىلدە شاقىرىلعاندىعى جونىندەگى دەرەكتەر الا-قۇلا.
بىرىندە مايدانعا سەمەي وبلىسىنىڭ جارما اۋداندىق كوميسسارياتىنان 1941 جىلدىڭ ساۋىرىندە اتتانعان دەپ كورسەتىلگەن. ەكىنشىسىندە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ماقتارال اۋدانىنىڭ يليچ اۋلىنان 1941 جىلعى 12 جەلتوقساندا باتىسقا ساپار شەككەندىگى ناقپا-ناق جازىلعان. ال سولار سەكىلدى قول قويىلعان، ءمور باسىلعان ءۇشىنشى رەسمي قاعازدا قىزىلوردا وبلىسىنىڭ سىرداريا اۋدانىنان ساربازدار ساپىنا ىلىگىپ، قاندى قىرعىن باستالعان جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا حابار-وشارسىز كەتكەندىگى العا تارتىلادى (اسكەرگە شىعارىپ سالعان تۋىسىنىڭ اتى-ءجونى ميكەتوۆا جاناماس، ايەلىنىڭ نىسپىسى نايسىمكۇل دەلىنىپ، ەڭ سوڭعى حاتى 993-ءشى دالالىق پوشتادان كەلگەندىگى راسىمدەلگەن). بۇل مالىمەتتەردىڭ اۋەلگىسى مەن اقىرعىسىن سوعىس بىتكەن سوڭ، 1946 جىلدىڭ 16 تامىزى مەن 13 قىركۇيەگى كۇندەرى جارما اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتى ورتالىقتاعى مۇراعاتقا ەكى قايتارا جىبەرگەن.
بىزدىڭشە، ورتاڭعى قۇجاتتىڭ مالىمەتى شىندىققا جۋىقتايدى.
ت.ابدىبەكوۆ مايدان شەبىندە
ويتكەنى بۇل تۇستا تولەۋعالي ابدىبەكوۆ حاباروۆسك ولكەسىندە اسكەري بورىشىن وتەپ قايتقانان كەيىن، وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ كۇنكورىس كاسىبى مەن ناپاقالى ناسىبىنە اينالعان ماقتا شارۋاشىلىعىنىڭ ماڭىندا ءجۇر ەدى. جامان بولعان جوق – بريگادا باسقاردى. ءوزى زامانىندا الاش ارداگەرلەرى تۋ تىككەن ايماقتان شىعانداپ شىعىپ، جۇرت جاڭالاعانىنا دا ءبىرشاما وتكەن. جاڭا، جويقىن وكىمەتتىڭ كەسەلدى كەزىنە كيلىككەن اعاتايى «تاپ دۇشپانى» اتانعالى، تۋعان-تۋىسپەن بىرگە قيانداپ قاشىپ قۇتىلعان – بارار جەر، باسار تاۋى وسى بولدى. سويتسە، سايىن ساحارادا، ءاپايتوس ارقادا اكەسى ناسىرحاننىڭ قاسىنان قالماي ساياتشىلىق قۇرعاندا مەڭگەرگەن مەرگەندىك ماشىقتارى كادەگە جارايتىن كۇن تاياپ، ءتىپتى توبەدەن ءتونىپ تۇر ەكەن.
سونىمەن، 22-ءشى ارميانىڭ گەنەرال-مايور ي.ۆ.پانفيلوۆ اتىنداعى، قىزىل تۋلى 8-ءشى گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 1077-ءشى (كەيىنىرەك 30-شى) اتقىشتار پولكىنىڭ 1-ءشى اتقىشتار ءباتالونىنىڭ 2-ءشى روتاسىنىڭ سنايپەرى، اعا سەرجانت، بك(ب)پ مۇشەسى تولەۋعالي ابدىبەكوۆتىڭ داڭقى تەز جايىلدى.
1942 جىلعى 14 مامىردا ءبىرىنشى كالينين مايدانىنا جەتىپ، 17 مامىردا ۇرىسقا كىرىسكەن ول ءا دەگەننەن مەرگەندىگىن مويىنداتتى، ياعني يۆانكوۆو قونىسىنىڭ ماڭىندا 6 نەمىستى جەر قاپتىردى. قاقتىعىستا قازا تاپقان كومانديرىنىڭ ورنىن جوقتاتپاي، روتانىڭ تىزگىنىن ءوز قولىنا الىپ، ورمان ىشىندەگى جاۋ اۆتوماتشىلارىن ءارى تىقسىردى. حولم قالاسى ءۇشىن شايقاستىڭ العاشقى كۇنى 17 ءفاشيستى جايپاپ سالسا، كەلەسى كۇنى ەسەپتى 58-گە جەتكىزدى. ءۇشىنشى كۇنى مۇنىڭ قاتارىنا تاعى 9 دۇشپاننىڭ ولىگى قوسىلدى. ال ۆەليكيە لۋكي تۇبىندەگى جانتالاستا 87 گيتلەرشىنى مەرت قىلدى.
جاۋىنگەرلىك «زا رودينۋ» گازەتى ابدىبەكوۆ ولتىرگەن ءفاشيستىڭ سانى 1942 جىلعى قىركۇيەكتە – 102, قازاندا – 125, جەلتوقساندا – سوۆەت سنايپەرلەرىنىڭ ەكىنشى سلەتىنە قاراي 219-عا تولعانىن جازدى. ال ارحيۆ قۇجاتتارى بويىنشا ول سان – 227.
تولەۋعالي ابدىبەكوۆ (ورتادا) مايدانداستارىمەن بىرگە:
سول جاقتا – ءابىل نۇسىپباەۆ، وڭ جاقتا – انورباي ەرجانوۆ (وزبەك).
تاعى ءبىر دەرەك بىلاي سويلەيدى: «تولەۋعالي ابدىبەكوۆ جولداس – پولك پەن ديۆيزيانىڭ ەڭ ۇزدىك سنايپەرى، ول 1942 جىلدىڭ شىلدەسىنەن 1943 جىلدىڭ 10 ناۋرىزىنا دەيىن 255 ءفاشيستى ءولتىردى. بۇدان باسقا، وتكەن مەرزىم ىشىندە ونداعان جاس سنايپەردى (رەسمي تۇردە 32 دەپ كورسەتىلەدى. – ا.ش.) مەرگەندىككە باۋلىدى. ابدىبەكوۆتىڭ سنايپەرلىك شەبەرلىگى ونىڭ مايدان كەزىندەگى ەرجۇرەكتىگىمەن ۇشتاستى. 1943 جىلدىڭ 6-شى جانە 10-شى ناۋرىزى ارالىعىندا ابدىبەكوۆ جولداس قارداي بوراعان جاۋ وعىنىڭ استىندا وتىرىپ، ەپتىلىكپەن نىسانا كوزدەگەنى ارقاسىندا 28 ءفاشيستى ءولتىردى، ەكەۋىن جارالادى».
ەرلىگىنە ءتانتى بولعان 3-ءشى ارميانىڭ اسكەري كەڭەسى تولەۋعاليعا قولپاش حات جولداپ، بۇكىلوداقتىق راديو ول تۋرالى ارنايى حابار جاسادى.
جىر الىبى جامبىل جاباەۆقا مايدان شەبىنەن سالەم-ساۋقات بىلدىرگەن بەلگىلى جازۋشى-جۋرناليست پاۆەل كۋزنەتسوۆ:
«اينالايىن جاكە! ءسىزدىڭ اماناتىڭىزدى ۇلدارىڭىز ادال اتقارۋدا. ماقتارال سوۆحوزىنان كەلگەن مەرگەن تولەۋعالي ابدىبەكوۆ نەمىستىڭ 259 باسقىنشىسىن جايراتتى. ول وتە وجەت جىگىت جانە ادال دوس»، - دەپ جازدى.
ءوزى مايدانگەر، قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى قۋاندىق شاڭعىتباەۆ 1943 جىلى تولەۋعاليعا جىر ارناپ، وندا:
وتىنەمىن، ءوزىڭ امان ءجۇر بىراق،
تال بويىڭدا سارقىلماسىن ءال-شىدام.
جاۋ قاتارى جۋساي بەرسىن قۇلدىراپ،
ولتىرە ءتۇس، ولتىرە ءتۇس، قارشىعام! –
دەپ تىلەك بىلدىرگەن.
وكىنىشكە قاراي، قاھارمان مەرگەن اجال ارانىنان قۇتىلمادى...
قايتىس بولارىنان ەكى كۇن بۇرىنعى، ياعني 1944 جىلعى 21 اقپانداعى مالىمەت بويىنشا، تولەۋعاليدىڭ قولىنان قازا بولعان نەمىس وفيتسەرى مەن سولداتىنىڭ سانى 395-كە جەتكەن. قازا تاپقان سوڭ، سول جىلعى 8 ناۋرىز كۇنى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلعان. بۇل قۇجاتقا پولك كومانديرى، گۆارديا پولكوۆنيگى رەشەتنيكوۆ قول قويعان.
تولەۋعالي ابدىبەكوۆ تەك مەرگەندىگىمەن عانا ەمەس، جالپى جۇرەك جۇتقان باتىرلىعىمەن دە كوزگە تۇسكەن. مىسالى، ارحيۆ دەرەكتەرىنىڭ بىرىندە ونىڭ دۇشپان باقىلاۋىنداعى جولدىڭ بويىنان مەرت بولعان سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ دەنەلەرى مەن قارۋ-جاراقتارىن كورىپ، ەش تايسالماستان ولاردى بەرى الىپ شىعۋعا ارەكەت جاساعانى ايتىلادى. نەمىس سنايپەرىنىڭ وعى اۋىر جارالاعانىنا قاراماستان، ول ەكى كۇن ىشىندە، ياعني 1943 جىلدىڭ 9-10 ناۋرىز كۇندەرى جەتى ۆينتوۆكانى، ءۇش قول پۋلەمەتىن، ءبىر اۆتوماتتى جانە ون پارتيا بيلەتىن ءوزىمىزدىڭ شەپكە وتكىزەدى.
ارادا ۇزاق مەرزىم وتكەندە، رەسەيلىك سوعىس ارداگەرى ۆلاديمير ليتۆاكوۆ «قازاقستان» ۇلتتىق تەلەارناسىنان 2010 جىلدىڭ 22 ناۋرىزى كۇنى كورسەتىلگەن رەپورتاجدا: «باۋىرجان مومىشۇلى سياقتى تاعى ءبىر قازاق جىگىتى بار ەدى. ءبىزدىڭ پولكتا تولەۋعالي ابدىبەكوۆ دەگەن مەرگەن بولدى. ول دا وتە قايسارلىعىمەن تانىلدى. پولك بولىپ ول جىگىتتى ەرەكشە قاستەرلەيتىنبىز»، - دەپ اعىنان جارىلدى.
مىنە، رەسەي قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق مۇراعاتىندا ساقتاۋلى قۇجاتتاردى سويلەتسەك، مايدانداستارى «تەڭدەسسىز مەرگەن، ايلاكەر، ەرجۇرەك، ۇستامدى» دەپ مىنەزدەمە بەرگەن، ۇرەيى ۇشقان نەمىستەر «قارا تاجال» دەگەن لاقاپ تاققان، قىزىل جۇلدىز، قىزىل تۋ، 1-ءشى دارەجەلى وتان سوعىسى، لەنين وردەندەرىنىڭ يەگەرى تولەۋعالي ابدىبەكوۆتىڭ قادىر-قاسيەتى وسىنداي.
تولەۋعالي شاھيد بولعان سوڭ ونىڭ قارۋىن ميراس ەتكەن شاكىرتى ءاشىرالى وسماناليەۆ (وكىنىشكە قاراي، بۇل سۇرمەرگەن جايىندا ازىرگە اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق باسقا مالىمەت جوق) قاندى قارىمتا قايتارىپ، 128 نەمىستى جارىق دۇنيەمەن قوش ايتىستىردى.
بابالارىمىز باعزى تۇسىنىك بويىنشا «باتىردىڭ جانى – قارۋىندا» دەپ سەنگەن. تولەۋعالي ابدىبەكوۆتىڭ قولىنىڭ تابى سىڭگەن، قازىر شۇرىپپەسى مەرگەننىڭ ساۋساعىن ساعىنىپ جاتقان 2916-ءنومىرلى ۆينتوۆكاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا ساقتاۋلى.
قاھارماننىڭ ءوزى كەتسە دە، ەلىنە امانات – كوزى قالىپتى. تەك باعالاي جۇرسەك بولعانى...
قىردىڭ قىراعى قىرانىنداي ەدى
«دالا سۇرمەرگەنى» اتانعان داڭقتى سنايپەر ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ جونىندە مايدانگەر-قالامگەرلەر ف.ليسيتسىن، ق.ءشارىپوۆ، ءا.نۇرشايىقوۆ وزدەرىنىڭ ەستەلىك جازبالارى مەن كىتاپتارىندا كوپتەگەن دەرەكتەر كەلتىرەدى.
1911 جىلى جامبىل وبلىسى سارىسۋ اۋدانىنىڭ قىزىل كۇنشىعىس اۋلىندا تۋعان بولاشاق مەرگەن وتباسىنداعى جەتى پەرزەنتتىڭ ءبىرى ەكەن. اكەسى سۇلەيمەن، شەشەسى تىنىشبالا باسقادان بولەك «ءبىر توبە» ساناعان ۇلدارىن، جارى مەن ءۇش جاسار قىزى وت باسىنىڭ تىرەگىن، توعىز جاسار قارىنداسى اياۋلى اعاسىن 1941 جىلدىڭ قىسقى توقىراۋ كۇنى، 22 جەلتوقساندا اسكەر قاتارىنا شىعارىپ سالادى. بۇعان دەيىن متس-تا تراكتورشى بولىپ جۇرگەن وردا بۇزار وتىزداعى جىگىت قابىلەت-قارىمىنا سايكەس سنايپەرلىك ماماندىققا سايلانادى.
ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ
ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ 3-ءشى ەكپىندى ارميانىڭ 21-ءشى گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ الماتىدا جاساقتالعان 100-ءشى ۇلتتىق دەربەس اتقىشتار بريگاداسىنداعى 2-ءشى باتالوننىڭ جاۋىنگەرلەر ساپىن تولىقتىرىپ، كالينين مايدانىنا بارعاننان-اق ءمۇلت كەتپەس مەرگەندىگىمەن بەدەل جيا باستايدى.
1942 جىلى مامىر ايىندا تاعايىندالعان «سنايپەر» توسبەلگىسىن تۇڭعىشتاردىڭ قاتارىندا كەۋدەسىنە قادايدى. بكپ(ب) مۇشەلىگىنە كانديداتتىققا ىلىگەدى.
رجەۆ تۇبىندەگى قانتوگىستە 39 جاۋدى نىساناعا ىلىكتىرسە، مولودوي تۋد مەكەنى ءۇشىن ارپالىستا 79 ءفاشيستى وققا بايلاپ، «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىن الادى. ۆەليكيە لۋكي ماڭىنداعى سۇراپىلدا تاعى دا 60 گيتلەرشىنى ءولىم قاپتىرىپ، وسى ەرلىگى قىزىل جۇلدىز وردەنىنە لايىق دەپ تابىلادى. بۇعان قوسا ەكىنشى وپتيكالىق ۆينتوۆكا سىيعا بەرىلەدى دە، ىبىرايىم ولە-ولگەنشە يىعىنان نىسانالى قوس مىلتىعىن جانە جانىنان ءبىر اۆتومات، ءبىر گراناتانى تاستاماي ۇستاۋدى ادەتكە اينالدىرادى. ءۇش رەت جاراقاتتانىپ، ايىققان بەتتە قايتادان مايدان شەبىنە ۇمتىلادى.
1943 جىلدىڭ جازىنا دەيىن ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ مۇرتتاي ۇشىرىپ، سەسپەي قاتىرعان ءفاشيستىڭ ۇزىن سانى 239-عا جەتكەنى انىق. ويتكەنى مۇنىڭ تاسقا باسىلعان ايعاقتارى بار.
ى.سۇلەيمەنوۆ قيمىل ۇستىندە
مىسالى، 3-ءشى ەكپىندى ارميانىڭ قولباسشىسى، گەنەرال كۋزما نيكيتوۆيچ گاليتسكي ءوزىنىڭ «قاھارلى سىناق جىلدارى. 1941-1944» اتتى كىتابىندا: «مەنى جەكە قۇراممەن كەزدەستىرگەن كەزدە ەكى مەرگەندى – قىزىل جۇلدىز وردەنىن العان اعا سەرجانت ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆپەن جانە احمەت جۇماعۇلوۆپەن تانىستىردى. ولاردىڭ ءبىرىنشىسىنىڭ ولتىرگەن نەمىسى – 239, ەكىنشىسىنىكى – 101 ەكەن»، - دەپ جازادى.
بىزگە بەلگىلى تام-تۇم دەرەككە يەك ارتساق، مۇنداعى ەكىنشى مەرگەن – احمەت جۇماعۇلوۆ قوستاناي وبلىسى امانكەلدى اۋدانىندا 1894 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. 48-ءشى ارميانىڭ قۇرامىنداعى 8-ءشى گۆارديالىق اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 258-ءشى اتقىشتار پولكىندا بولىپ، 1943 جىلعى 30 قازاندا 2407-ءشى دالالىق كوشپەلى حيرۋرگيالىق گوسپيتالدا جاراقاتتان قايتىس بولادى. ۋكراينانىڭ سۋمسك وبلىسىنىڭ شوستينسك اۋدانىنا قاراستى سوبيچەۆو سەلوسىندا جەرلەنگەن. جانە ايەلىنىڭ ەسىمى كۇلجانات ەكەندىگى عانا ءمالىم.
1943 جىلدىڭ ەرتە كوكتەمىندە مايدانداستارى اتىنان جامبىل جاباەۆقا حات جولداعان جۋرناليست-جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ مىناداي جىر جولدارىن تۇزەدى:
قىراعى قىردىڭ قىرانى،
دالانىڭ ۇشقىر قۇلانى،
تاۋدىڭ جۇيرىك بۇلانى،
نەمىستەردى ەكى ءجۇز
وتىز توعىز ولتىرگەن
سۇلەيمەنوۆ ىبىرايىم –
قازاقتىڭ باتىر ۇلانى!
ءجۇز جاساعان جىراۋدان كەشىكپەي جاۋاپ جەتەدى:
حاتتارىڭدى ارناعان،
باتىرلىقتى توقىدىم،
بۇرىن قۇلاق شالماعان،
نەشە الۋان ەل وتكەن،
مۇنداي ەرلىك بولماعان،
قاھارىڭ جەر تەربەتكەن
قايرات بەرگەن سول ماعان،
بايمۇرزين مەن بۇرىشەۆ،
جاۋعان وقتان تايماعان،
تانكتەرمەن ۇرىسىپ،
ناجاعايشا ويناعان،
ىبىرايىم، مىرزاباي،
جاۋ قىرۋعا تويماعان.
1943 جىلعى 10 ناۋرىزدا «فرونتوۆيك» گازەتىندە ۇلكەن سۋرەتى باسىپىپ، 239 ءفاشيستى ولتىرگەن ەر ەكەنى ايتىلادى.
سول جىلى جازدا وتكەن سنايپەرلەر سلەتىندە ءسوز سويلەگەن ىبىرايىم: «مەن ماسكەۋدى نە ءۇشىن قورعادىم؟ مەن – قازاقپىن، مەنىڭ قازاقستانىم ماسكەۋدەن شالعايدا. ماسكەۋ – بارلىق سوۆەت ادامدارىنىڭ كىندىك قالاسى. ول مەنىڭ دە – استانام. مىنە، سوندىقتان دا ماسكەۋدى قورعادىم. بىراق اڭگىمە مۇنىمەن بىتپەيدى. ماسكەۋ تۇبىندە گيتلەرشىلەردىڭ كولحوزشى ەر-ازاماتتار مەن ايەلدەردى قالاي ايۋاندىقپەن قورلاعانىن كورگەندە، ماعان مىناداي وي كەلدى: ەگەر توقتاتپاساق جانە جايراتپاساق، ولار مەنىڭ تۋعان قازاقستانىما دەيىن جەتۋى مۇمكىن...»، - دەپ وتانشىلدىق وي تولعاپ كەلەدى دە، ءوزىنىڭ 239 نەمىس باسقىنشىسىن جويعانىن تىلگە تيەك ەتەدى.
سونىمەن، ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ 1943 جىلدىڭ شىلدە ايىندا 3-ءشى ەكپىندى ارميا اسكەري كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلادى. قازاقستانعا قۇتتىقتاۋ جەدەلحاتى جىبەرىلەدى. بۇل جايىندا ەل تۇگەل قۇلاقتانىپ، ءبىر-بىرىنەن ءسۇيىنشى سۇراسىپ جاتادى. بىراق كالينين مايدانى باسشىلارىنىڭ شەتقاقپايىنىڭ ناتيجەسىندە ماسەلەنىڭ ارتى سيىرقۇيىمشاقتانىپ، 1944 جىلعى 4 ماۋسىمدا كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعىمەن وعان لەنين وردەنى بەرىلەدى. جاۋجۇرەك قازاق جىگىتى بۇل ۋاقىتتا شاھيد كەشىپ كەتكەن-ءدى...
رەسەيدىڭ پسكوۆ وبلىسىنداعى نەۆەل قالاسىنىڭ اتىن كوزى اشىق قازاقتىڭ ەستىمەگەنى كەمدە-كەم. نەگە دەسەڭىز، بۇل شاھار تۋرالى ءسوز ساباقتالسا، ەسىمىزگە سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى، قازاقتىڭ قاھارمان پۋلەمەتشى قىزى مانشۇك مامەتوۆا تۇسە كەتەدى.
ال وسى نەۆەل – الاش حالقىن الاپات اشارشىلىققا ۇشىراتقان قانىشەر فيليپپ گولوششەكيننىڭ تۋعان توپىراعى ەكەنىنەن ەكىنىڭ ءبىرى حاباردار بولا قويماس. سونداي-اق، سول توڭىرەكتە مانشۇكپەن بىرگە ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆتىڭ دە ەرەن ەرلىك تانىتىپ، قاپيادا قازا قۇشقانىن جالپى جۇرت بىلە بەرمەس. «جەردىڭ ءجۇزى – دومالاق، جولىقپاستى جاناستىرادى، توعىسپاستى تۇيىستىرەدى» دەگەن وسى شىعار، بالكىم. «ادامنىڭ باسى – اللانىڭ دوبى» دەگەنگە دە سايادى.
...1943 جىلدىڭ 15 قازانىندا نەۆەل قالاسىنىڭ باتىسىنا قاراي، يزوچي ستانتسياسى ماڭىنداعى 173,3 بيىكتىك ءۇشىن كەسكىلەسكەن شايقاس بولدى. نەمىستەر كەزەكتى شابۋىلعا شىقتى. سول قاپتالدا مانشۇك جاۋعا قارسى توپەلەتە وق جاۋدىرسا، وڭ جاق قاناتتاعى ءۇش وكوپتى ىبىرايىم قاز-قاتار جايلادى. ەكى شەتكە ءبىر-ءبىر ۆينتوۆكادان قويسا، ورتاڭعى وكوپقا اۆتوماتى مەن گراناتاسىن ىڭعايلادى. شاپشاڭ ورىن اۋىستىرا وتىرىپ، نىسانا كوزدەدى. فاشيستەردىڭ ەكى رەت بەتى قايتارىلدى. بىراق ءۇشىنشى جولى ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەر جاۋىنگەرلەرىنىڭ وق-ءدارىسى تاۋسىلىپ، شەگىنىسكە كوشتى. نەمىستەردىڭ جولىن بوگەگەن مانشۇك پەن ىبىرايىم قاسىق قاندارى قالعانشا توتەپ باقتى. وپات بولدى، بىراق بەكىنىستى ساقتاپ قالدى.
سارىسۋلىق سنايپەر بۇل ۇرىستا 30-دان استام گيتلەرشىنى سۇلاتىپ سالىپ، جايپاعان جەندەتىنىڭ سانىن 289-عا جەتكىزدى دەيدى ىبىرايىمنىڭ ءومىربايانىن وزدەرىنشە زەرتتەپ-زەردەلەگەن ىنتاگەرلەر اللا ەروشكينا مەن الەكسەي ۆوۆچەنكو.
بريگادالىق «وتان ءۇشىن» گازەتىنىڭ بەتىندە اقىرعى ايقاستا ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆتىڭ 31 ءفاشيستى اجالعا جەم قىلىپ، بارلىق ولتىرگەن نەمىسىنىڭ سانى 270-كە تولعانى ايتىلادى.
شىنىندا دا، سنايپەر سۇلەيمەنوۆتىڭ قورعاسىن وعىنان قۇتىلماعان نەمىستىڭ سانى قانشا؟ كورىپ وتىرعانىمىزداي، بولجام ارقالاي.
بۇل شارۋامەن اينالىسقان سوعىستانۋشى-عالىم تىلەۋ كولباەۆتىڭ ەسەبىنشە – 341.
البەتتە، گاپ – ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆتىڭ مەرگەندىك كىتاپشاسىندا تىزىلگەن ءفاشيستىڭ سانىن ەسەپتەۋدە عانا ەمەس، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ونىڭ باتىرلىعىنىڭ بايانى مەن باعاسىن بىلۋىندە.
1943 جىلعى قاراشانىڭ 1-ىندە نەۆەل قالالىق كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتى قاۋلى قابىلداپ، ازات ەتىلگەن شاھاردىڭ نوۆوكۆارتالنايا كوشەسى مەن گۋمني بۇرىلىسىنا ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆتىڭ اتىن بەردى. مۇنداي قۇرمەت مانشۇككە دە كورسەتىلدى. 100-ءشى ۇلتتىق دەربەس بريگادانىڭ ساربازدارى قارالى جيىن وتكىزىپ، بوزداقتارمەن قوشتاسۋ ءراسىمىن جاسادى. ءارى اتتانعان اسكەر قالادان شىعىپ بارا جاتقان ساتتە، ىمىرت ءۇيىرىلىپ، قاس قارايعانىنا قاراماستان قالا تۇرعىندارى كوز جاستارىن سىعىپ ءجۇرىپ، ءۇي قابىرعالارىنا جانە شارباقتارعا ىبىراي مەن مانشۇكتىڭ اتى-جوندەرى جازىلعان تاقتايشالاردى ءىلىپ جاتتى.
«ەردىڭ پارىزى – ەلىن قورعاۋ، ەلدىڭ قارىزى – ەرىن قولداۋ» ەكەندىگىنە وسىدان سوڭ كۇمان كەلتىرىپ كور...
********
رەسەيدىڭ پسكوۆ وبلىسىنىڭ اۋماعىندا بۇگىنگى ماقالامىزدا اتتارى اتالعان «شىعىستىڭ قوس جۇلدىزى» - ءاليا مەن مانشۇكتىڭ، سونداي-اق ۇلى وتان سوعىسىنداعى قازاقتىڭ ەڭ ۇزدىك ەكى مەرگەن جىگىتى – تولەۋعالي ابدىبەكوۆ پەن ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆتىڭ سۇيەكتەرى جاتىر. قوس قاھارمان قىزىمىزدىڭ سوۆەت وداعىنىڭ باتىرلارى اتانعانىنا شۇكىرشىلىك ەتەمىز. سونىمەن قاتار، سايىپقىران سنايپەرلەرىمىزدىڭ بۇل اتاققا ىلىنبەي قالعانىن ويلاعاندا، ىشتەي ەكىۇداي كۇيگە تۇسەتىنىمىز دە جاسىرىن ەمەس. باياعىشا – زاماننىڭ زاۋالىنان، ادامنىڭ اۋانىنان كورەمىز-داعى.
تولەۋعالي دا، ىبىرايىم دا ومىرلەرىن وتانىن ساقتاۋ جولىنا، ياكي ءسىز بەن ءبىزدىڭ جارىق دۇنيەدە ءجۇرۋىمىز ءۇشىن سارپ ەتتى، ماراپاتتى نىسانا قىلعان جوق.
باتىرلاردىڭ پەشەنەسىنە جازىلاتىنى – وسى.
امانتاي ءشارىپ
