شاكارىمنىڭ «ءۇش انىق» فيلوسوفيالىق تراكتاتى جايىندا

10823
Adyrna.kz Telegram

شاكارىمنىڭ شىعارماشىلىق رۋحاني جاعىنان قالىپتاسۋ جولى دالا قازاعىنىڭ ارنايى وقۋ ورنىندا وقىپ، دايارلانباعان قالپىن كورسەتەدى. الايدا وزدىگىمەن اراب، پارسى، شاعاتاي، ورىس ءتىلىن ۇيرەنىپ، سول تىلدەردە جازىلعان رۋحاني قازىنا كوزدەرىن تەرەڭدەي مەڭگەرىپ، شىنشىلدىقپەن وي قورىتقان دالا ويشىلىن كورەمىز.

شاكارىمنىڭ دانالىق، ويشىلدىق، فيلوسوفيالىق تانىمىنىڭ كەڭدىگىنە اۋقىمدى ءارى جان-جاقتى كىتاپحاناسىنىڭ اسەرى مول بولعانىن جاسىرا المايمىز. ءتىپتى، شاكارىم وقىعان اۆتورلارىن ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا ءسوز ەتكەنى بار. ەڭبەكتەرىندە كورسەتىلگەن اۆتورلاردان جازۋشىنىڭ الەمدىك فيلوسوفيانى مەڭگەرگەنىن تانىتادى.

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى: «شاكىرىم «ءۇش انىق» دەپ اتالاتىن فيلوسوفيالىق تراكتاتىن جازۋعا دايارلىقتى 1898 جىلدان باستاپ كءىءرىسىپ، وتىز جىلداي ىزدەنىپ، جيعان تەرگەنىن ءوز وي كورىگىنەن وتكىزىپ قورىتىندى 1928 جىلى اياقتالعانىن كورەمىز», [1,5] – دەپ ايتىلعان سوزدەردەن اڭعاراتىنىمىز جازۋشىنىڭ «ءۇش انىق» فيلوسوفيالىق تراكتاتى وراسان زور ءبىلىم مەن تاجىريبەنىڭ ناتيجەسىندە قولىمىزا تۇسكەن ەكەن.    «ءۇش انىق» تراكتاتى 1991 جىلى عانا باسىلىمعا شىعادى جانە دە وسى ۋاقىتقا دەيىن قولجازبا رەتىندە حالىق اراسىندا تارالعان.

«ءۇش انىقتا» تاراتىلاتىن نەگىزگى وي ابايدىڭ مورال فيلوسوفياسىمەن تەرەڭ بايلانىستا ەكەنىن بايقايمىز.  اقىننىڭ جان قۇمارى ماسەلەسىن ودان ءارى جالعاستىرۋدى شاكىرىم حالقىنىڭ الدىنداعى بورىشى رەتىندە الىپ،  ابايداعى مورال فيلوسوفياسىنا ەرتە قادام باسادى.

«ءۇش انىقتى» جازۋ بارىسىندا شاكىرىم ايتارلىقتاي ءبىلىمىن تەرەڭدەتە ءتۇسىپ، جان-جاقتى ىزدەنىس جولىندا بولعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. رۋحاني قازىنا جيناۋ كەزىندە شىعىس پەن باتىستىڭ يدەوليستىك، ماتەرياليستىك فيلوسوفياسىمەن ەتەنە، تىعىز بايلانىس قۇراعانىن كەلەسى قاتارلارمەن دالەل قىلساق:

                                            جان دەگەن نە،

                                            مۇلدە ولە مە،

                                            شىن جوعالىپ سونە مە؟

                                            دەنە ءجون دەپ،

                                            جوعارى ورلەپ،

                                         جانىڭ مەن دەپ كەلە مە؟ [1,6 ]-

دەپ قازاق دالاسىنىڭ ويشىل فيلوسوفى  سىرعا تولى ماسەلەنى اڭعارعان ەمەس پە؟ بۇل ارقىلى شاكارىم بىرىنشىدەن، زاتشىلدىق عىلىم جولىنداعى تۇسىنىكپەن، ەكىنشىدەن، ءدىني تانىم، تەولوگتاردىڭ كوزقاراستارىن ءبىرىنشى جانە ەكىنشى انىققا جاتقىزادى:

                                ىزدەدىم، تاپتىم انىعىن

                                تاستادىم ەسكى تانىعىن، -

دەپ بار ءومىرىن سارپ ەتىپ ىزدەۋ سالعان ءۇشىنشى انىقتى ورتاعا شىعارادى. ءۇشىنشى انىق دەپ وتىرعانىمىز ابايدىڭ مولىنان ايتىلعان مورال  فيلوسوفياسىنداعى جان قۇمارىمەن تىعىز بايلانىسقا ءتۇسىپ، ۇجدان جايىندا ءار زاماندا ءسوز بولعان ۇلكەن ماسەلەنى قوزعايدى. شاكىرىمنىڭ جىلدار بويى عىلىمي-شىعارماشىلىق ىزدەنىستەنىنەن تۋعان وي قورىتۋى:

                               ەڭبەكپەن، ورنەكپەنەن

                               ونەر ويعا تولىقسا،

                               جاينار كوڭىل، قاينار ءومىر

                               ار ءىلىمى وقىلسا، -

دەگەن جولداردا شاكارىمنىڭ ءۇشءىنشى انىعى تۇجىرىمدالعانى ايقىن-اق! عالىمنىڭ نەگىزگى ماقساتى ار تۇزەيتىن عىلىمدى تابۋ جانە دە سول ىزدەنىس جولىنا عۇمىرىن ارناۋ بولعان.

          جوعارىدا ايتىلعان ءار ءىلىمى تىكەلەي نەمەسە جاناما تۇردە الەم فيلوسوفياسىمەن، ونىڭ ىشىندە باتىس پەن شىعىس ويشىلدارىنىڭ جازعان ەڭبەكتەرىندەگى مورال فيلوسوفياسىمەن ۇشتاسىپ كەلەدى دە، تۋراسىن شاكارىم ولەڭ جولدارىمەن كورسەتەدى:

                                 وتىز جىلدا جيعانىم،

                                 ساۋ اقىل مەنىڭ يمانىم.

                                 الامىن سوعان سيعانىن, [1,5 ] -

دەپ – ابايداعى نۇرلى اقىل تۇسىنىگىمەن ساباقتاستىرا قاراپ،  وزىندىك جان سىرىن اشادى.

شاكارىم ابايدان ءتالىم الىپ، ونىڭ سارا جولىن ەڭ كەمەل تۇردە ۇستانعان شاكىرتى دەسەك، ارتىق ايتپاعان بولارمىز. عالىمنىڭ ءتىرى مەن ءولىنى، جاراتىلىستى، بولمىستى زەرتتەۋ كەزىندەگى تۇجىرىمى مىناداي بولعان: «مىنا الەم قايدان جاراتىلدى، وزدىگىنەن پايدا بولدى ما الدە جاراتقان بىرەۋ بار ما، وسى ەكى ساۋالدىڭ قايسىسى انىق ەكەنىن ءبىلۋ – ارقىلى ساۋ ادامنىڭ مىندەتى»، [2,197 ] -  دەگەن شاكارىم باتىستىڭ ماتەرياليستىك باعىتتاعى چ.دارۆين، ۋزەن توس، مورسلا شاتر جانە ت.ب. فيلوسوفتارىنا قارسى پىكىر ءبىلدىرىپ، جان تۋرالى ايتقان ۇستانىمدارىن سىنعا الادى.

وقىرماندارعا ايتارىمىز شاكارىم ار، ۇجدان، ادامگەرشىلىك ماسەلەسىن العاش رەت «ءۇش انىعىندا» قوزعامادى، ول وسى ماسەلەنى ءار تۋىندىسىندا مىڭداعان بولشەكترەگە ءبولىپ، از-ازدان بەرىپ، بويىمىزعا، ويمىزعا، ءومىرىمءىزگە ءسىڭىمدى بولعانىن قالاعانى بار.   «ءۇش انىق» فيلوسوفيالىق تراكتاتىندا ءسوز بولاتىن تۇجىرىمدارعا مىسال بولا التىن شاكىرمنىڭ اڭگىمەسى - «ۇجدان».

عالىمنىڭ ەڭبەگىندەگى باستى ماسەلە تومەندەگى جولداردا جازىلماق: «ادامداعى: ىنساپ، ادىلەت، مەيرىم ۇشەۋى قوسىلىپ ۇجدان دەگەن ۇعىم شىعادى. مۇنى ورىسشا سوۆەست دەپ ايتامىز... بۇعان نانا الماعان ادامنىڭ جۇرەگىن ەش ءبىر عىلىم، ونەر، ەش ءبىر زاڭ تازارتا المايدى... ۇجدانى سول جاننىڭ ازىعى ەكەنىنە اقىلىمەن سىناپ ىستەسە، ونىڭ جۇرەگىن ەشنارسە قارايتا المايدى» [1,5], - دەگەن ءشاكارىمنىڭ تەرەڭ تولعانىسى ادام بالالاسىن رۋحاني جاڭعىرۋعا دەن قويۋعا شاقىرۋ ىسپەتتى. ادامگەرشىلىك تاربيەسى قولعا الىنباسا، قوعام ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتۋى مۇمكىن دەگەن ۇلكەن دەرتتەن ايىقتىراتىن ەڭبەكتى شاكىرم بارشامىزعا ۇسىنىپ وتىرعان جوق پا؟

تانشولپان توحتاگانوۆا،

 ال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى

دانات جاناتاەۆ،

 ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، دوتسەنت

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. قۇدايبەردىۇلى ش.

ءۇش انىق / قازسسر عىلىم اكاد.، م. و. اۋەزوۆ اتىن. ادەبيەت جانە ونەر ين-تى; جاۋاپتى رەد. ا. سەيدىمبەتكوۆ الماتى: قازاقستان: «عاقليا عىل.-ادەبي ورتالىعى»، 1991 – 80 بەت.

2. اباي-شاكارىم / جالپى رەد. باسق. ق. ابدەۇلى. الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2012. – 210 ب.

پىكىرلەر