(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە)
قىتايدىڭ شىعىس تۇركىستاننىڭ بايىرعى حالقىنا قىسىمى وسى ايماقتى جاۋلاپ العاننان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ايماقتاعى ۇيعىر، قازاق جانە باسقا دا ۇلتتىق مەكتەپتەر جابىلدى. بۇل – شىڭجاڭدى قىتايلاندىرۋ پروتسەسىنىڭ ەكپىندى فازاسى بولاتىن. ال اياۋسىز رەپرەسسيا 1997 جىلعى قۇلجاداعى ۇيعىرلاردىڭ نارازىلىعىنان كەيىن قاتتى كۇشەيدى. قىتاي بيلىگى نارازىلىقتى اياۋسىز باسىپ-جانشىپ، «مۇنىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن – ەكسترەميستىك تەررورلىق ماقساتى بار «شىعىس تۇركىستاندى ازات ەتۋ مايدانى» دەپ جاريالادى. اتاۋى ءدال وسىنداي ۇيىم بولعانى جونىندە دالەل جوق. دەگەنمەن، قىتاي بيلىگى ۇيعىرلاردىڭ نارازىلىعىن «بۇكىلالەمدىك لاڭكەستىككە قارسى كۇرەس» كونتسەپتسياسى اياسىندا قاراستىردى. رەسمي پەكين 2009 جىلدىڭ شىلدە ايىنداعى ۇرىمشىدەگى ۇيعىرلار مەن حانزۋلاردىڭ اراسىنداعى قاقتىعىستى دا ۇيىمداستىرعان – ەل اۋماعىندا جاسىرىنىپ جۇرگەن «شىعىس تۇركىستاندى ازات ەتۋ مايدانى» دەپ مالىمدەگەن. وسى ۇيىمعا قاتىسى بار دەگەن جەلەۋمەن مىڭداعان ۇيعىر ۇزاق مەرزىمگە تۇرمەگە قامالدى، ونداعان ادام ءولىم جازاسىنا كەسىلدى.
قىتاي بيلىگى قاتاڭ جازالاۋ شارالارىمەن قاتار، «شىعىس تۇركىستاندى ازات ەتۋ مايدانىن» الەمگە جاۋىزدىعىمەن اتاعى شىققان ءال-كايدا تەررورلىق ۇيىمىمەن بايلانىستىراتىن ناسيحاتتى كۇشەيتتى. ءتىپتى، شىڭجاڭداعى بۇتكىل ۇيعىردى ەكسترەميستىك يدەيادان ەشقاشان ارىلمايتىن، ءاردايىم تەرروريزمگە بەيىم ۇلت ەتىپ كورسەتۋگە تىرىستى.
«وسى كەزەڭدە ايماقتاعى نەگىزگى ەكى ۇلتتىڭ – قازاقتار مەن ۇيعىرلاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى قانداي بولدى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرە كەتۋ ماڭىزدى. ۇيعىرلاردىڭ ءالسىن-ءالسىن باس كوتەرۋىن قىتاي قازاقتارى قولداعان جوق. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى جوعارىدا ايتىلدى. سوندىقتان قازاقتاردىڭ باسىم بولىگى، سول سياقتى ايماقتاعى باسقا دا از ۇلتتار قىتاي بيلىگىنىڭ ۇيعىرلارعا جاساپ جاتقان اياۋسىز رەپرەسسيالىق ارەكەتىن «بۇلىنشىلىككە قارسى جازا» تۇرعىسىندا باعالادى. تۇرعىندار اراسىندا «ۇيعىرلار شىڭجاڭداعى بەيبىت ءومىردى قالامايدى، تىنىش جۇرمەيدى» دەگەن وي باسىم بولدى. بۇل ۇستانىم قىتاي بيلىگىنىڭ «سەپاراتيزم مەن ءدىني ەكسترەميزمگە جانە لانكەستىككە قارسى كۇرەس» كونتسەپتسياسىمەن ۇيلەسىپ جاتقان بولاتىن. وسىلايشا قىتاي بيلىگى شىعىس تۇركىستانداعى ۇيعىرلار مەن باسقا ۇلتتاردىڭ اراسىنا سىنا قاعۋ تاكتيكاسىن كۇشەيتىپ، بولشەكتەپ الىپ جاۋكەمدەۋگە كوشتى.
شىعىس تۇركىستاننىڭ بايىرعى حالىقتارى اراسىنداعى الاۋىزدىقتىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بار. ايماقتا سانى جاعىنان باسىم ۇيعىرلار جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىندا قىزمەت ەتتى. قازىرگە دەيىن قىتايدىڭ ورتالىق بيلىگى شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونومياسىنىڭ ءبىرىنشى باسشىلىعىنا ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلىن تاعايىندايدى.
بيلىك پەن حالىق اراسىندا الدەبىر قايشىلىقتىڭ بولاتىنى – زاڭدى قۇبىلىس. بۇل فاكتور دا ايماقتاعى باسقا ۇلتتاردىڭ ۇيعىرلارعا دەگەن ىشتەي قارسىلىعىنا دەم بەرىپ تۇردى. قىتايدىڭ ورتالىق بيلىگى وسى جاعدايدى ايماقتاعى ۇيعىرلاردىڭ الەۋەتىن السىرەتۋگە، جاپپاي رەپرەسسيالىق ارەكەتىن اقتاپ الاتىن يدەولوگيانىڭ نەگىزدەمەسى رەتىندە قاراستىردى.
شامامەن 2000-2014 جىلدار ارالىعىندا شەكارا نەمەسە ايماقتاعى پوليتسيا بەكەتتەرىندە ۇيعىرلاردى عانا تەكسەرەتىن. شىڭجاڭدا تۋىپ-وسكەن ەتنيكالىق قازاققا تۇرمىسقا شىعىپ، قازاقستانعا كۇيەۋىمەن بىرگە قونىس اۋدارعان ۇلتى ۇيعىر تۇرسىناي زياۋدتىڭ ايتۋىنشا، ۇيعىرلاردىڭ ءتۇرى ايماقتاعى باسقا ۇلتتاردان ەرەكشەلەنىپ تۇرادى. كەز-كەلگەن بەكەتتە جولاۋشىلاردى تەكسەرگەن كەزدە پوليتسەيلەر ۇيعىرلاردى اۆتوبۋستان ءتۇسىرىپ تەرگەيدى. ال بۇل كەزدە اۆتوبۋس ىشىندە وتىرعان ۇلتى باسقا جولاۋشىلار ۋاقىتتىڭ بوسقا ىسىراپ بولىپ جاتقانىنا ۇيعىرلاردى كىنالاپ، شىدامسىزدانىپ كۇتىپ وتىرادى. «قالا بازارلارى مەن ۇلكەن دۇكەندەردىڭ كىرەبەرىسىندە دە ۇيعىرلار قاتاڭ تەكسەرۋگە ۇشىرايتىن، ولار ارنايى قاقپا الدىندا كەزەككە تۇرىپ تەكسەرۋىن كۇتەدى، ال وسى كەزدە قىتايلار، شەتەلدىكتەر جانە وزگە ۇلتتار باسقا ەسىكتەن ەمىن-ەركىن وتە بەرەدى» دەپ ەسكە الادى تۇرسىناي زياۋد.
شىڭجاڭداعى نارازىلىقتاردان كەيىن تەك ۇيعىرلار عانا قۋدالاۋعا ۇشىراعان جوق، ولاردىڭ اراسىندا قىتايلاردان باسقا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى دە بولدى. ولار – ۇيعىرلارمەن تىعىز بيزنەس نەمەسە ساۋدا-ساتتىق جاساعاندار، ايماقتا بىرنەشە مارتە بولعان، نارازىلىق كەزىندە ۆيدەوكامەراعا ءتۇسىپ قالعاندار جانە قاماۋعا الىنعان ۇيعىرلارمەن قانداي دا ءبىر قارىم-قاتىناستا بولعاندار. مىسالى، بىلتىر قىتايدان قاشىپ كەلگەن قاستەر مۇساحانۇلى 2009 جىلدارى مال جانە ەت ساتۋمەن شۇعىلدانعان. ۇيعىرلاردىڭ نارازىلىعى بولعان تۇستا ونىڭ ۇرىمشىدە بولعانى انىقتالادى. سوندىقتان ونى بىرنەشە ايدان كەيىن قاماۋعا الادى. العاشىندا وعان «ۇيعىرلار نارازىلىعىنا قاتىستى» دەگەن ايىپ تاعىپ، قينايدى. بۇل ايىپ ناقتى دالەلىن تاپپاعان سوڭ، ايتەۋىر تۇرمەگە قاماپ تاستاۋ كەرەك بولعان سوڭ، تەرگەۋ كەزىندەگى ۇرىپ-سوعۋدان ابدەن قينالعان قاستەر مۇساحانۇلى امالى تاۋسىلىپ «مال ۇرلىعى» ايىبىن موينىنا الىپ، ءتورت جىلعا سوتتالادى.
2000 جىلى ەكى بالاسىمەن قازاقستانعا تۇبەگەيلى قونىس اۋدارعان ەرلى-زايىپتى راحىجان زەينوللا مەن فاريدا قابىلبەك 2004 جىلى قىتايعا قىدىرىپ بارادى. بۇل كەزدە ەكەۋىنە قازاقستان ازاماتتىعىن العانى تۋرالى پرەزيدەنت جارلىعى شىعىپ قويعان، بىراق ولار قولىنا تولقۇجاتتى الىپ ۇلگەرمەگەن. شەكارادان وتە سالىسىمەن راحىجان زەينوللانى قىتاي پوليتسياسى قاماۋعا الىپ، الدىمەن وعان «ادام تاسىمالداۋمەن اينالىستى» دەگەن ايىپ تاعادى. سوڭىندا «تىڭشىلىقپەن اينالىستى» (شپيوناج) دەگەن ايىپپەن 13 جىلعا سوتتاپ جىبەرگەن. فاريدا قابىلبەكتىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ كۇيەۋى قىتايدا دا، قازاقستاندا دا مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەمەگەن، تەك ۇساق ساۋدامەن اينالىسقان.
13 جىل تۇرمە جازاسىن وتەپ شىققان سوڭ، راحىجان زەينوللانى قىتاي بيلىگى تاعى دا ءبىر جارىم جىل «ساياسي ۇيرەنۋ» لاگەرىندە ۇستادى. قازىر 58 جاسقا كەلگەن ول ۇيقاماقتا. ونى قىتاي بيلىگى قازاقستانعا قايتارۋعا نيەت بىلدىرمەي وتىر. بۇل وقيعادان مىنا جاعدايدى بايقاۋعا بولادى. 2000-جىلدارى شىڭجاڭداعى رەپرەسسيا ۇيعىرلاردى عانا قامتىماعانىن، ايماقتاعى باسقا ۇلتتاردىڭ دا ساياسي ناۋقاننىڭ قىرىنا ىلىنگەنىن، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ دا زارداپ شەككەنىن كورسەتەدى.
قىتاي بيلىگى ۇيعىرلاردىڭ نارازىلىعىن ءدىني ەكسترەميزممەن جانە تەرروريزممەن بايلانىستىرعانى بەلگىلى. سونىڭ كەسىرىنەن ءبىرىنشى كەزەكتە مەشىت مولدالارى قاتتى رەپرەسسياعا ۇشىرادى جانە ۇزاق مەرزىمگە سوتتالعانداردىڭ كوبى – ءدىن قىزمەتكەرلەرى. سوندىقتان اياۋسىز رەپرەسسيا قازاق مولدالاردى دا اينالىپ وتكەن جوق. ولارعا قاتىستى مالىمەتتىڭ دەر كەزىندە جاريا بولماي قالۋىنىڭ ءبىر عانا سەبەبى بار – ءدىني ەكسترەميزم مەن سەپاراتيزم ايىبى تاعىلعاندار بىردەن قاتاڭ رەجيمدەگى جابىق تۇرمەلەرگە جونەلتىلدى. ول جەردەن ماردىمدى اقپارات الۋ قيىن جانە سوتتالعانداردىڭ ءبارىنىڭ ۇكىمى قۇپيا. ەكىنشىدەن، شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ تۇگەلگە جۋىعى رەسمي پەكيننىڭ «لاڭكەستىككە قارسى كۇرەسىنە» يمانداي سەنگەن سياقتى، «جەل تۇرماسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى» دەگەن دالەلسىز تۇسىنىكتەن شىعا المادى. ۇشىنشىدەن، 2013 جىلدىڭ ورتاسىنا شەيىن شەكارانىڭ ارعى جانە بەرگى بەتىندەگى قازاقتاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا، ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىققا، قىتايعا نەمەسە قازاقستانعا تۋىستارىنا بارىپ-كەلۋگە ەشقانداي شەكتەۋ بولعان جوق، ولار وسى جاعداي شەكسىز جالعاسا بەرەدى دەپ ويلادى.
شىڭجاڭ ولكەسىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتارعا دا قارسى جاپپاي رەپرەسسيا باستالاتىنىن سەرىكجان ءبىلاشۇلى بولجاعان. ول 2010 جىلدان باستاپ «جارقىن 7» دەگەن لاقاپ اتپەن قىتايدا قولداناتىن WeChat مەسسەندجەرى ارقىلى قازاقتارعا قاۋىپ ءتونىپ كەلە جاتقانىن ايتىپ دابىل قاقتى جانە ودان ساقتانۋ ءۇشىن قىتاي قازاقتارىن قازاقستانعا ءبىرجولا قونىس اۋدارىپ، تەزدەتىپ ازاماتتىق الۋعا ۇگىتتەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، سول كەزدىڭ وزىندە-اق قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىن تۇبەگەيلى قىتايلاندىرىپ، ايماقتاعى تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن تۇبەگەيلى جويۋ پيعىلى ايقىن بولدى.
2013 جىلى شىڭجاڭداعى جاعداي كۇرت وزگەردى. كەيبىر اۋدانداردا، اسىرەسە ۇيعىرلار قونىستانعان ايماقتىڭ وڭتۇستىگى مەن قۇلجا قالاسىنىڭ ماڭىن مەكەن ەتكەن تۇركىتىلدەس حالىقتىڭ پاسپورتتارىن جيناپ الا باستادى. جەرگىلىكتى بيىلىك يسلامي ءدىن اتريبۋتتارىن، ۇلتتىق ءداستۇردى سيپاتتايتىن تۇرمىستىق زاتتاردى كۇندەلىكتى تۇرمىستا پايدالانۋدى ءىشىنارا شەكتەدى. 2014 جىلدان باستاپ قازاقتاردىڭ كەيبىرىن پوليتسيا نەمەسە قوعامدىق ساقشى مەكەمەسىنە شاقىرىپ، «ساياسي ءتۇسىندىرۋ» مەن «تاربيلەۋدەن» وتكىزگەنى جونىندە مالىمەت كەزدەسەدى. مۇنى جەرگىلىكتى حالىق قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ 20-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا جۇرگىزگەن «مادەني رەۆوليۋتسيا» سياقتى وتپەلى ساياسي ناۋقان دەپ ءتۇسىندى. سوندىقتان شىڭجاڭ قازاقتارى تۇرمىستىڭ كۇيبەڭ تىرشىلىگىنەن ءبىر ءسات باس كوتەرىپ، اينالاسىنا قاراپ، جاعدايدى باعامداۋعا دەن قويمادى.
ولار ءۇي-جايىن، ەلۋ جىلعا ارەنداعا العان ەگىستىك جانە جايىلىمدىق جەرىن، ازىن-اۋلاق بيزنەسىن، زەينەتاقىسىن قيمادى، ۇيرەنشىكتى ورنىنان قوزعالا قويمادى. ال قازاقستانعا قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ كوبى ەكىۇداي ويدا بولىپ، قر ازاماتتىعىن الۋعا اسىقپادى، ءبىرازى ىقتيارحاتپەن (مەرزىمى ۇزاق ۆيزا) ەكى ورتادا ساۋدا-ساتتىق، بارىس-كەلىس جاساپ جۇرە بەردى. ولار وزدەرىن قىتايدىڭ ەۋروپا نارىعىن يگەرۋ ءۇشىن جاساعان «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» اتتى ەكونوميكالىق باعدارلاماسىنا قاتىسۋشى، قازاق-قىتاي ساۋدا بايلانىسىنىڭ ماڭگى دانەكەرى بولىپ قالا بەرەتىندەي سەزىندى، قىتاي بيلىگىنەن اسا قاۋىپ كۇتكەن جوق.
«قىتاي بيلىگى شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ قازاقستانعا قونىس اۋدارۋىنا جەتكىلىكتى مەرزىم بەردى دە، قونىس اۋدارماعاندارعا قارسى قىتايلاندىرۋ پروتسەسىن باستادى» دەپ كەسىمدى پىكىر ايتۋعا بولمايدى. سەبەبى، قىتايدىڭ شىعىس تۇركىستانداعى جاساپ جاتقان ساياسي رەپرەسسياسىنىڭ قۇرباندارىنىڭ ىشىندە شىڭجاڭنىڭ تۇركىتىلدەس قحر ازاماتتارى دا، قر ازاماتتارى مەن ازاماتتىق الۋ پروتسەسىن وتكەرىپ جاتقان ورالمان قازاقتار دا بار. قحر-ءدىڭ بۇۇ الدىنداعى ادام قۇقى بويىنشا العان مىندەتتەمەسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، قىتاي بيلىگى كورشى تۇرعان قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن سىيلاماي وتىر. وسىدان-اق شىڭجاڭداعى گەنوتسيدكە ءتان رەپرەسسيانىڭ اۋقىمى مەن زاردابى اۋىر ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. (جالعاسى بار)
تۇراربەك قۇسايىنوۆ،
«دەموس» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى،
حالىقارالىق جۋرناليستەر فەدەراتسياسىنىڭ (IFJ) مۇشەسى.
