ەتنونيم «قازاق»: «ۆسپومني يميا سۆوە!»

9752
Adyrna.kz Telegram

ەتنونيم «قازاق», نەسومنەننو، تەسنو سۆيازان س تيۋركسكيم كازاچەستۆوم، و چەم سۆيدەتەلستۆۋەت نە تولكو دوشەدشايا دو ناس سەمانتيكا ەتوگو سلوۆا، نو ي وبراز جيزني درەۆنيح كوچەۆنيكوۆ. منوگوجەنستۆو، امەنگەرستۆو، «جەتى اتا» وچەن وسلوجنيالو سيتۋاتسيۋ دليا مولودوگو مۋجچينى. ناليچيە ۆ اۋلاح سۆوبودنىح وت سەمي دجيگيتوۆ سوزداۆالو ۆ سرەدە كازاحوۆ-منوگوجەنتسەۆ (تيۋركوۆ) ناپرياجەننۋيۋ اتموسفەرۋ. ودناكو سۋششەستۆوۆال وبىچاي، كوتورىي پوموگال ميرنو رەشيت ەتۋ نەپروستۋيۋ سيتۋاتسيۋ، سوگلاسنو كوتورومۋ ستارشيە براتيا دولجنى بىلي ۋيتي يز اۋلا.

                            پوحودنايا جيزن ليشنيح يۋنوشەي

پراۆو وستاتسيا س روديتەليامي يمەل ليش سامىي ملادشي سىن كەنجە. پو وبىچايۋ، پراۆو ملادشەگو زاكرەپلەنو فورمۋلوي: «كەنجە بالا قارا-شاڭىراك ءيecى»(ملادشي سىن ۆلادەلەتس دوما وتتسا). وتتسوۆسكوە پراۆو ي وتتسوۆسكايا يۋرتا كارا-شاڭىراق») پوسلە سمەرتي وتتسا پەرەحوديلي ك كەنجە. كستاتي، ناسلەدوۆانيە وتچەگو دوماوتمەچەنو ي ۆ كاگاناتە چينگيز-كاگانا: تولۋي كاك ملادشي سىن ناسلەدوۆال پوسلە سمەرتي ۆەليكوگو كاگانا ەگو كورەننوي ۋلۋس.

ەجەگودنو نەسكولكو سوتەن تىسياچ مۋجچين ۆ ستەپي ستانوۆيليس ليشنيمي. وني گوتوۆى بىلي ەميگريروۆات ۆ مەستا پروجيۆانيا وكرۋجايۋششيح ستەپ وسەدلىح نارودوۆ. ەتو ي پرويسحوديلو ۆ دەيستۆيتەلنوستي. رىنكي ۆ گوروداح ۆوكرۋگ ستەپي بىلي مەستوم رەكرۋتينگا ەتيح يۋنوشەي يز ستەپي، روديتەلي وتپراۆليالي يح يز اۋلا س مينيمۋموم پروۆيانتا، نو ۆەرحوم نا لوشادي. ەتي مولودىە ليۋدي موگلي نانيماتسيا ۆ كاچەستۆە ۆوينوۆ يلي جە سامي سوستاۆليالي بوەۆۋيۋ ەدينيتسۋ س تەم، چتوبى ۆوەۆات نە تولكو رادي دوبىچي، نو ي رادي زاحۆاتا بۋدۋششەي جەنى.  

…گەرودوت ۆ سۆوەي «يستوري» پوۆەدال لەگەندۋ و پرويسحوجدەني سكيفوۆ وت ملادشەگو سىنا گەراكلا ي جەنششينى-زمەي، كوتورومۋ گەراكل وستاۆيل سۆوي لۋك ي پوياس، نا كونتسە زاستەجكي كوتوروگو ۆيسەلا زولوتايا چاشا. ي ۆ پاميات و توي چاشە سكيفى نوسيلي چاشي نا پوياسە. ۆ ەتوي يستوري توجە كەنجە: ستارشيە براتيا ۋشلي يز دوما.

يستوريك وپيسال رەالنىي سلۋچاي پوكلونەنيا سكيفوۆ ي گرومادنومۋ كوتلۋ: «ودين سكيفسكي تسار پو يمەني اريانت پوجەلال ۋزنات چيسلەننوست سكيفوۆ. ون پريكازال دليا ەتوگو ۆسەم سكيفام پرينەستي پو ودنومۋ ناكونەچنيكۋ سترەلى. توگدا سكيفى پرينەسلي تاكوە منوجەستۆو ناكونەچنيكوۆ، چتو تسار رەشيل ۆوزدۆيگنۋت يز نيح سەبە پامياتنيك: ون پوۆەلەل يزگوتوۆيت يز ناكونەچنيكوۆ مەدنىي سوسۋد ي ۆىستاۆيت ۆ ەكسامپەە».

كوتەل (كازان) يزدرەۆلە يمەل وگرومنوە زناچەنيە ۆ جيزني نومادوۆ

س درەۆنيمي سۆياتيليششامي ي يح اتريبۋتوم – مەتالليچەسكيم كازانوم، سۆياششەننىم سوسۋدوم دليا جەرتۆوپرينوشەني، بىلي سۆيازانى ي پلەمەننىە ينيتسياتسيي(ۆوزراستنىە وبريادى). س مالىح لەت دەتەي گوتوۆيلي ك ۆزروسلوي جيزني: دەۆوچەك – ك ۆەدەنيۋ دوماشنەگو حوزيايستۆا ي رولي جەنى ي ماتەري، مالچيكوۆ – ك جيزني وحوتنيكا ي ۆوينا.

دليا ەتوگو يۋنوشەي وتدەليالي نا نەسكولكو لەت وت سەمي ي پريۋچالي ك ريتۋالنو-ماگيچەسكيم، پلەمەننىم، ۆوەننىم ي درۋگيم پراۆيلام. پوحودنايا جيزن ۆدالي وت پوسەلەني ي پريگرانيچنايا ۆوەننايا سلۋجبا پرەۆراششالي يۋنوشەي ۆ پرەۆوسحودنىح ۆوينوۆ. پروحودياششيح وبرياد نازىۆالي كازاكامي.  

كوچەۆوە سكوتوۆودستۆو پوزۆوليالو يمەت بولشە سۆوبودنىح وت ترۋدا مۋجچين، رەگۋليارنۋيۋ، سپەتسيفيچەسكي ورگانيزوۆاننۋيۋ ارميۋ، منوگوكراتنو دوكازاۆشۋيۋ سۆوە پرەيمۋششەستۆو پەرەد ۆوەننوي تراديتسيەي وسەدلىح نارودوۆ. ەتو ي دەسياتيچنايا سيستەما دەلەنيا ارمي نا پودرازدەلەنيا، ي موبيلنايا كوننيتسا، ي يسپولزوۆانيە وحوتنيچيح ناۆىكوۆ ي ت.د.

                                    سيلا سۆياششەننوگو سوسۋدا

س نەزاپامياتنىح ۆرەمەن ۆ تسەنترالنوي ازي بىتوۆالو پوكلونەنيە چاشە. ۆ كىپچاكسكيح پوگرەبەنياح ناحوديلي چاشي، كازانى، كۋۆشينى. نا ودنوم نايدەننوم سوسۋدە بىلا تيۋركسكايا نادپيس: «موگۋچي» ي «حوزياين-ۆلادەلەتس». نەداروم ودنو يز سامونازۆاني تيۋركوۆ بىلو كۋمان (سوسۋد دليا ۆودى).

نەوبحوديمو وتمەتيت، چتو كازان ك تومۋ جە بىل ودنيم يز ۆنەشنيح اتريبۋتوۆ ۆلاستي: چەم بولشە ۆلاستي ۋ چەلوۆەكا، تەم بولشە ي ەگو كازان. پرەدۆوديتەل دولجەن بىل وبلادات وگرومنوي سيلوي، چتوبى پودنيات سۆوي كازان. وب ەتوم كوسۆەننو سۆيدەتەلستۆۋەت ي رۋسسكايا لەتوپيس، ۆ كوتوروي وتمەچاەتسيا ۆ ۆيدە كومپليمەنتا، چتو پولوۆەتسكي حان كونچاك موجەت كوتەل نا پلەچاح پەرەنەستي چەرەز رەكۋ سۋلۋ.

سيلا سۆياششەننوگو سوسۋدا، پو پوۆەريۋ، بىلا ۆ ەگو نازۆاني. نەۋديۆيتەلنو، چتو نازۆانيە ەتوي پوسۋدى بىلو راسپروسترانەننىم يمەنەم ۋ تيۋركوۆ، ا تاكجە گەوگرافيچەسكيم نايمەنوۆانيەم، ناپريمەر گورود كازان. كاك ماگيچەسكي اتريبۋت ۋ كازاحوۆ حرانيتسيا ۆ تۋركەستانە، ۆ ماۆزولەە حودجا احمەدا ياسساۋي وگرومنىي تاي-كازان.

درەۆنەتيۋركسكي ۆاريانت ەتوي سلوۆوفورمى – قازعان – يمەەت ي درۋگوە زناچەنيە: «دوبىۆات، پريوبرەتات»(تاكوە زناچەنيە سوحرانيلو سلوۆو كازان ۆ تاتارسكوم، باشكيرسكوم، نوگايسكوم يازىكاح). ەتو نە سلۋچاينو، يبو كازان – پوسۋدا دليا دوبىچي، جەرتۆوپرينوشەني.

وت ەتوگو سلوۆا وبرازوۆالوس سلوۆو قازعاق, يسحودنايا فورما سلوۆا قازاق, كوتورايا ۆسترەچاەتسيا ۆ رۋنيچەسكوي پيسمەننوستي (فراگمەنت ە 3, ۋيۋك-تۋران، وكولو VII-VIII ۆۆ.) ۆ سوچەتاني «قازعاقىم وعلىم» (ا.امانجولوۆ. تۇركى فيلولوگياسى جانە جازۋ تاريحى. الماتى، 1996).

پيسمەننىي پامياتنيك ۋيۋك-تۋران (ە 3) بىل وبنارۋجەن ۆ 1887 گودۋ تۋرانو-ۋيۋكسكوي كوتلوۆينە، نەدالەكو وت گورودا تۋران (التاي). ۆ 1943 گودۋ بىل پەرەنەسەن ۆ تۋۆينسكي مۋزەي. ۆىسوتا پامياتنيكا – 2,82 م، دلينا – 0,19 م، شيرينا – 0,41 م. ترانسليتەراتسيا: tŋri : elmke : qzγqm : oγlm : en uz : oγlm : ltï biŋ : yuntm. ترانسكريپتسيا: teŋiri : elimke : qazγaqïm : oγulïm : en uz : oγulïm : altï biŋ : yuntum. پەرۆوناچالنىي پەرەۆود ا.س.امانجولوۆا: «موەمۋ بوجەستۆەننومۋ پلەمەننومۋ سويۋزۋ موە پريوبرەتەنيە، موي سىن ەن ۋز، موي سىن ي شەست تىسياچ مويح لوشادەي».

ۆپوسلەدستۆي التاي سارسەنوۆيچ امانجولوۆ يزمەنيل ەتوت پەرەۆود ۆ كنيگە «يستوريا ي تەوريا درەۆنەتيۋركسكوگو پيسما» (2003). ۆ سۆوە ۆرەميا دال التاي سارسەنوۆيچ تاكوە وبياسنەنيە: «سۋششەستۆيتەلنوە قازعاق وبرازوۆانو وت گلاگولا قازعان- «دوبىۆات، پريوبرەتات» س پوموششيۋ سۋففيكسا ي وزناچاەت «دوبىچا، پريوبرەتەنيە»، ا تاكجە «توت، كتو دوبىۆاەت»، ت.ە. «دوبىتچيك». تاكيم جە سپوسوبوم وبرازوۆانى، ناپريمەر، سۋششەستۆيتەلنىە بۋلعاق «رودنيك» وت گلاگولنوي فورمى بۋلعا- «مۋتيت، ۆزمۋچيۆات»، قاراق «زراچوك» وت قارا- «سموترەت» ي ت.د. درەۆنەتيۋركسكي يازىك پو سراۆنەنيۋ س سوۆرەمەننىمي تيۋركسكيمي يمەل بولشە گورتاننىح زۆۋكوۆ: قازعان-قازان، ورعاق-وراق، تارعاق-تاراق، بۋلعاق-بۋلاق ي ت.د. تو جە ساموە سلۋچيلوس سو سلوۆوم قازعاق, كوتوروە سو ۆرەمەنەم ۆىپاۆشي «ع» پرەۆراتيل ۆقازاق».

سلوۆو «قازعاق» ۆ رۋنيچەسكوي نادپيسي نە يمەەت ەتنيچەسكوگو زناچەنيا، ەتو پريتياجاتەلنايا فورما سۋششەستۆيتەلنوگو، ي سووتنوسيتسيا سو سلوۆوم وعلىم (وعۋل، وعلان): مالچيك، سىن، ناسلەدنيك، مولودەتس، ۆوين ي ت.د. دو سوچەتانيا ۆ ەپيتافي ۋپوميناەتسيا سىن پوكوينوگو. ۆ داننوم جە سلۋچاە يمەليس ۆ ۆيدۋ مولودىە ۆوينى (كازاكي-مولودتسى، كازاكي-ۆوينى) يلي ليچنايا گۆارديا.

سوچەتانيە «قازعاقىم-وعلىم» موجنو پەرەۆەستي كاك «موي سىنوۆيا-دوبىتچيكي (ۆوينى-كازاكي)»، ت.ە. تەرمين «قازاق» («قازعاق») بىتوۆال ەششە ۆ VII-VIII ۆۆ. كازاكامي منوگيە اۆتورى نازىۆالي ۋ تيۋركوۆ «نيزشي رازرياد كوننوگو ۆويسكا، نايبولەە لەگكو ۆوورۋجەننىي». ۆوزموجنو، تاكوە جە زناچەنيە يمەل تەرمين «قازعاق» ۆ VII-VIII ۆۆ.

كاك ۆوزموجنايا درەۆنەتيۋركسكايا فورما ەتنونيما ەتو سلوۆو ۆ سۆوە ۆرەميا پريۆلەكلو ۆنيمانيە ۋچەنىح ا.مارگۋلانا، ۆ.يۋدينا، نىگمەتا مىنجانا ي در. گ. ف. بلاگوۆا ۆ ستاتە «يستوريچەسكيە ۆزايمووتنوشەنيا سلوۆ كازاك ي كازاح» ۆ كنيگە «ەتنونيمى» (م.، 1970) تاك جە وبراششاەت ۆنيمانيە نا ەتو سلوۆو.

نو نەپراۆيلنىي پەرەۆود ۆ.رادلوۆا («موي پريوبرەتەننىە سىنوۆيا») ي س.مالوۆا («موي دوچەري») نە دالي رازۆيتسيا ەتوي توچكە زرەنيا. ليش ادەكۆاتنىي پەرەۆود ا.امانجولوۆا داەت ۆوزموجنوست پو-نوۆومۋ ۆزگليانۋت نا ەتوت تەرمين. ۆەد ۆ ەتنونيمە «قازاق» س پوزيتسي سوۆرەمەننوگو كازاحسكوگو يازىكا نە ۆىياۆلياەتسيا سەمانتيچەسكوە يادرو.

سلەدۋەت وتمەتيت، چتو سلوۆو قازعاق زافيكسيروۆانو ەششە ۆ درۋگوي رۋنيچەسكوي نادپيسي («پەرۆوە ۋپومينانيە ەتنونيما «قازاق», http://kghistory.akipress.org/unews/un_post:6889), ا تاكجە ۆ ودنوي لەگەندە نا ستاروكازاحسكوم يازىكە و رودوناچالنيكە كازاحوۆ پو يمەني قازعاق (وتەبويداق تىلەۋقابىلۇلى. شيپاگەرلىك بايان. الماتى، 1996).

داجە پو يستەچەني منوگيح ۆەكوۆ سيلا ماگيچەسكوگو سلوۆا سوحرانيلاس ۆ پەرۆوناچالنوي فۋنكتسي كازاكوۆ – «دوبىۆات». ۆ پريگرانيچنوي زونە كازاكي بىلي پرەدنازناچەنى يمەننو دليا تاكوي رولي: «وتروكي ناشي زا ستەپيۋ گلياديات» («سوكروۆەننوە سكازانيە»).

ۆ مولودوستي كازاكوۆالي بابۋر، ەمير تيمۋر ي درۋگيە. تاكوە زناچەنيە پودتۆەرجداەت ودنو يز راننيح ۋپوميناني سەمانتيكي سلوۆا «قازاق»، كوتوروە ۆسترەچاەتسيا ۆ تيۋركسكو-ارابسكوم سلوۆارە 1245 گودا سو زناچەنيەم «برودياگا، سكيتالەتس، نەجەناتىي». بليزكو ك ەتوي تراكتوۆكە ي تولكوۆانيە سلوۆا رۋسسكيح وريەنتاليستوۆ: «ۋدالەتس، ۆولنىي، رازبوينيك، برودياگا».

پو درۋگوي ۆەرسي, درەۆنەە تيۋركسكوە زناچەنيە «وتدەليۆشيسيا، وتلوجيۆشيسيا وت سۆوەگو رودا». وچەن ۋداچنو پەرەۆەلي ەتو سلوۆو رۋسسكيە لەتوپيستسى – پولوۆەتس (پولوۆ – پولسكوە «دوبىچا»، لوۆ – بولگارسكوە «دوبىچا»، رۋسسكوە «لوۆەتس»), تو ەست «دوبىتچيك». تاك وني نازىۆالي زاپادنىح كىپچاكوۆ.

تاكيم وبرازوم، ۆ تە دالەكيە ۆرەمەنا كازاكوم ستانوۆيليس، دەلاليس. دليا وبوزناچەنيا وبرازا جيزني كازاكا ۆ ۆوستوچنىح يستوچنيكاح وبرازوۆانو سۋششەستۆيتەلنوە «قازاقلىق» «كازاكوۆانيە»، «كازاچەستۆو». پونياتيە «ۆو ۆرەمەنا كازاچەستۆا» («كوگدا كازاكوۆال»)وبىچنو پەرەداەتسيا، سووتۆەتستۆەننو: قازاقلىقدا، قازاقلىقلاردا; «قازاقلاماق» زناچيت ۆولنيچات.

«كازاك نە ۆسەگدا پروۆوديل سۆوە «كازاكوۆانيە» ۆ پولنوم ودينوچەستۆە. چەلوۆەك، پوجەلاۆشي رازدەليت س ۆولنىم كازاكوم ەگو نەپرەدسكازۋەمۋيۋ سۋدبۋ، ستانوۆيلسيا ەمۋ كازاكداشەم. سلوۆو كازاكداش (وبرازوۆانو پو يزۆەستنومۋ وبرازتسۋ: يۋلداش «سپۋتنيك»، اركاداش «توۆاريشش»، اۋلداش«زەملياك»، ۆاتانداش «سووتەچەستۆەننيك») ۆسترەتيلوس منە ۆپەرۆىە ي تولكو ودناجدى ۆ سوچينەني ال-حادججا ابد ال-گاففارا كيريمي «ۋمدات ات-تاۆاريح». كازاكداش. ليۋبوپىتنوە سلوۆو! نو يا نە زنايۋ، كاك تولكوۆو پەرەۆەستي ەگو نا رۋسسكي يازىك» (لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي كلياشتورنىي س.گ.).

                                   زاگادكا فيردوۋسي

پەرەلومنىم ەتاپوم دليا تيۋركسكوگو كازاچەستۆا ياۆيلسيا حIII ۆەك. چينگيز-كاگان سوزدال سۆوي كاگانات پو درەۆنەتيۋركسكومۋ وبرازتسۋ. سوزداننىي ۋلۋس كاگان نازۆال پو-تيۋركسكي مۋڭعول (مۋڭ قول) – «ارميا يز تىسياچ». يمەننو «تىسياچنايا» ورگانيزاتسيا بىلا ۆوەننو-ادمينيستراتيۆنوي وسنوۆوي ۆسەي يمپەري. دليا وسنوۆانيا يمپەري نۋجنا بىلا سووتۆەتستۆۋيۋششايا ورگانيزاتسيا ناسەلەنيا.

ۆ 1206 گودۋ چينگيز-كاگان سوزدال 95 مۋنگول – 95 ادمينيستراتيۆنىح ەدينيتس، سپوسوبنىح ۆىستاۆليات ي سنابجات ۆسەم نەوبحوديمىم پو تىسياچە ۆوينوۆ. پولكوۆودچەسكي گەني چينگيز-كاگانا سوزدال پرووبراز بۋدۋششەي رەگۋليارنوي ارمي، ۆ چاستنوستي رۋسسكوي، ۆ كوتوروي بولشۋيۋ رول يگرالو كازاچەستۆو.

تيۋركسكيە كازاكي سوستاۆيلي لەگكوۆوورۋجەننىە پەرەدوۆىە ۆويسكا چينگيز-كاگانا. زاۆوەۆانيا چينگيزا سدەلالي پوپۋليارنىمي كاك يميا كازاكوۆ، تاك ي يح سوسلوۆيە. ۋجە ۆ حV ۆەكە پوياۆليايۋتسيا رۋسسكيە، ۋكراينسكيە كازاكي، پەرەنياۆشيە نە تولكو يميا ي وبراز جيزني سۆويح پرەدشەستۆەننيكوۆ. تيۋركسكيە كازاكي ياۆليايۋتسيا پريامىمي ي كروۆنىمي يح پرەدكامي: رۋسسكيە يستوچنيكي زافيكسيروۆالي تيۋركسكيە يمەنا اتامانوۆ رۋسسكيح كازاكوۆ.

نەمەتسكي يستوريك گ. شتەكل پيسال, چتو «پەرۆىە رۋسسكيە كازاكي بىلي كرەستيۆشيەسيا ي وبرۋسەۆشيە تاتارسكيە كازاكي، پوسكولكۋ دو كونتسا XV ۆ. ۆسە كازاكي، كوتورىە وبيتالي كاك ۆ ستەپياح، تاك ي ۆ سلاۆيانسكيح زەملياح، موگلي بىت تولكو تاتارى. رەشايۋششەە زناچەنيە دليا وبرازوۆانيا رۋسسكوگو كازاچەستۆا يمەلو ۆليانيە تاتارسكيح كازاكوۆ نا پوگرانيچە رۋسسكيح زەمەل. ۆلييانيە تاتار پروياۆليالوس ۆو ۆسەم – ۆ وبرازە جيزني، ۆوەننىح دەيستۆياح، سپوسوباح بوربى زا سۋششەستۆوۆانيە ۆ ۋسلوۆياح ستەپي. ونو راسپروسترانيالوس داجە نا دۋحوۆنۋيۋ جيزن ي ۆنەشني وبليك رۋسسكيح كازاكوۆ».

ەتو پودتۆەرجداەت ي ۆوەننايا، بىتوۆايا لەكسيكا رۋسسكوگو كازاچەستۆا، يمەيۋششايا تيۋركسكيە كورني: اتامان، ەرتاۋل، ەساۋل،كاراۋل، كۋرەن، كوشەۆوي، سابليا، ناگايكا ي ت.د. رۋسسكيە كازاكي نە ۋتراتيلي سۆيازي سو سۆويم يمەنەم، وپرەدەليايا سەبيا كاك ۆولنىح كازاكوۆ.

چينگيز-كاگان، كاك موگۋششەستۆەننوە بوجەستۆو، سمەشال پلەمەنا ي نارودى، يازىكي ي نارەچيا. ي وپرەدەليل پوسلەدنيە گراني كريستالليزاتسي تيۋركسكيح ي مونگولسكيح ەتنوسوۆ.

مات ي ستارشايا جەنا چينگيزا – يز پلەمەني وڭەرات(كونىرات). يمەننو ۆ ونگيراتسكوي نارودنوي پەسنە ۆسترەچاەتسيا سوچەتانيە «حاساگ تەرگەن»اربا تيۋركسكيح كازاكوۆ (كازاحسكايا اربا):

«ۆ ودنوكولكۋ كازاچيۋ ۆەربليۋد ۆورونوي

زاپرياجەن، ي رىسيۋ پۋستيم ەگو»

(«سوكروۆەننوە سكازانيە», پەرەۆود «يۋان-چاو بي-شي»،1240 گ.).

دوباۆيم، چتو نازۆانيە «قازاق» راسپروسترانيلوس س زاۆوەۆانيامي پوترياساتەليا ۆسەلەننوي نا وبشيرنوي تەرريتوري.

ۆ سەرەدينە حV ۆەكا ۆ ۋزبەكسكوم ۋلۋسە نازرەل كونفليكت مەجدۋ چينگيزيدامي ابۋلحاير-حانوم ي سۋلتانامي جانيبەكوم ي كەرەەم. ەتو ستولكنوۆەنيە – ۆ كوتورىي راز! – بىلو ي سوتسيالنىم. ۆوكرۋگ ابۋلحايرا وبەدينيلاس ۆوەننايا زنات – ۋزبەكي (يۋز بەك – تيۋركسكوە «گوسپودين»، بۋكۆالنو «سوتنيك»). بولشينستۆو جە – كازاكي – پوددەرجالو جانيبەكا ي كەرەيا. تاك پوياۆيليس ي نوۆىە يمەنا دۆۋح تيۋركسكيح نارودوۆ، روجدەننىح «تىسياچنوي» سيستەموي.

سلوۆوم «قازاق» ستالي نازىۆات كوچەۆنيكوۆ يز ۋزبەكسكوگو ۋلۋسا ابۋلحايىر-حانا، وتكوچەۆاۆشيح وت نەگو ۆ سەرەدينە XV ۆەكا ۆو گلاۆە س پوتومكامي ۋرۋس-حانا سۋلتانامي كەرەەم ي دجانيبەكوم. ۋ وسنوۆاتەلەي كازاحسكوگو حانستۆا بىلي دالەكو يدۋششيە پلانى، ي پوستەپەننو تەرمين «قازاق»، ۆناچالە يمەۆشي چيستو سوتسيالنوە زناچەنيە، پرەۆراتيلسيا ۆ پوليتيچەسكي، وبوزناچايا پودداننىح نوۆوگو حانستۆا. كوگدا جە پود ۆلاستيۋ دۆۋح سۋلتانوۆ وبەدينيليس منوگيە پلەمەنا، دو توگو پودچينياۆشيەسيا ابۋلحايىر-حانۋ، ەتو سلوۆو پرەۆراتيلوس يز پوليتيچەسكوگو ۆ ەتنيچەسكي تەرمين.

ۆ وسنوۆە منوگيح تيۋركسكيح ەتنونيموۆ لەجات ۆوەننو-سوسلوۆنىە نازۆانيا. ۆ پەريود راسپادا يمپەري پوستەپەننو مەنياەتسيا ي گوسۋدارستۆەننوە ۋپراۆلەنيە. ۆ ۋزبەكسكوم ۋلۋسە وسنوۆنوي ياچەيكوي ستانوۆيتسيا يۋز (سوتنيا), كوتورايا ي دالا نازۆانيە ۋلۋسۋ – يۋز-وردا، يۋزبەك. ا ۆ كازاحسكوم حانستۆە جۋز ستال رەگيونالنوي ەدينيتسەي.

حوتيا سلوۆو «قازاق» بىلو يزۆەستنو يزداۆنا وت ۆەليكوي كيتايسكوي ستەنى دو ەگيپەتسكيح پيراميد، پەرۆوناچالنۋيۋ يزۆەستنوست ونو پولۋچيلو يمەننو نا تەرريتوري سوۆرەمەننوگو كازاحستانا.

ودنو يز زاگادوچنىح سۆيدەتەلستۆ وب ەتوم، نە دوشەدشەە دو ناشيح دنەي، بىلو ۆ پوەمە فيردوۋسي (ح-حI ۆۆ.) «شاحنامە»، گدە راسسكازىۆالوس و كازاح-حانە ي نارودە كازاك، كوتورىي بىل يزۆەستەن سۆويمي رازبويامي (وب ەتوم پيسالي ا.لەۆشين، ا.ۆامبەري، ۆ.رادلوۆ ي در.). ەمۋ ۆتوريات بولەە پوزدنيە اۆتورى، نەيزمەننو وتمەچاۆشيە ۆوينستۆەننوست تيۋركسكيح كازاكوۆ.

ۆ 2015 گودۋ ۆ سمي سووبششيلي، چتو ۋچەنىە يز الماتى سدەلالي وتكرىتيە، كوتوروە ستاۆيت پود سومنەنيە داتيروۆكۋ پوياۆلەنيا نازۆانيا ەتنوسا «قازاق». ۆوستوكوۆەد-يرانيست گاليا كامباربەكوۆا راسسكازالا، چتو ۆ سۆوەي پوسلەدنەي پوەزدكە ۆ تەگەران وبنارۋجيلا نەوبىچنۋيۋ رۋكوپيس س ۋسلوۆنىم نازۆانيەم «تاريحي مونگول». ۆ ەتوم يستوچنيكە ونا ي ناشلا ۋپومينانيە ەتنونيما «قازاق». «كونكرەتنو ناپيسانو، چتو يمەننو كازاحسكيە پلەمەنا، كازاحي، يمەننو تاكيە پلەمەنا، كاك كانلى، كيپچاكي پەريوديچەسكي اتاكوۆالي گورود بالاساگۋن. تو ەست ەتو ۋجە يستوريا ۆوزۆراششاەتسيا ۋجە نە تولكو ك XIV ۆەكۋ، ەتو ۋجە X ۆەك», سووبششيلا ۆوستوكوۆەد.

                               ينستيتۋت تيۋركسكوگو كازاچەستۆا  

نا وسنوۆە درەۆنيح رەليگيوزنىح وبريادوۆ ناچيناەت سكلادىۆاتسيا ينستيتۋت تيۋركسكوگو كازاچەستۆا، كوتورىي سوپوستاۆيم, پو چ.ۆاليحانوۆۋ, س ەۆروپەيسكيم رىتسارستۆوم.

كازاكامي منوگيە اۆتورى نازىۆايۋت ۋ تيۋركوۆ «نيزشي رازرياد كوننوگو ۆويسكا، نايبولەە لەگكو ۆوورۋجەننىي». دورەۆوليۋتسيوننىي ۆوەننىي يستوريك م.يۆانين پيسال، چتو كيرگيزى (ت.ە. كازاحي) «بەز سومنەنيا سوستاۆليالي لەگكيە ۆويسكا – كازاكوۆ» ۆ ارمي چينگيز-كاگانا.

زناچەنيە تەرمينا «دوبىچا»، «دوبىتچيك» ۋكازىۆاەت نا اۆانگاردنۋيۋ، پريگراگرانيچنۋيۋ رول لەگكوي كوننيتسى. يز كازاكوۆ فورميروۆالسيا ەرتاۋل (اۆانگارد، رازەزد) – كوننىي وترياد، پوسىلاەمىي دليا ۋگونا سكوتا، دليا دوبىچي ي گرابەجا.

پو سووبششەنيۋ ي.گەورگي، يز ناەمنىح كازاكوۆ كومپلەكتوۆالاس ي ليچنايا گۆارديا پرەدستاۆيتەلەي حانسكوي ۆلاستي. پەرەدوۆوي وترياد لەگكوي كوننيتسى ۆىپولنيال ي حوزيايستۆەننۋيۋ فۋنكتسيۋ: نايتي لۋچشيە كورما، ۆودوپوي يلي ديكيح جيۆوتنىح. كازاكي بىلي بولەە پريسپوسوبلەنى ك پوحودنوي جيزني ۆدالي وت پوسەلەني، چتو ۆىرازيلوس ۆ تەرمينە «قازاقلىق» (كازاچەستۆو، كازاكوۆات) ۆ ۆوستوچنىح يستوچنيكاح.

ۋسيليۆشيس كاك سوسلوۆيە، كازاكي ستانوۆياتسيا رەشايۋششيم فاكتوروم ۆ وبەدينەني پلەمەن. پرەدستاۆيتەلي رازنىح پلەمەن ي سوتسيالنىح گرۋپپ ناچينايۋت پەرەنيمات وبراز جيزني، وبىچاي، يازىك كازاكوۆ. ۆ رولي ينستيتۋتا كازاچەستۆا ناچينال پروياۆلياتسيا ەتنيچەسكوە يادرو، كوتوروە ۆپوسلەدستۆي سىگرالو رەشايۋششۋيۋ رول ۆ فورميروۆاني كازاحسكوگو نارودا.

ۆەس پارادوكس سلوۆا «قازاق» زاكليۋچاەتسيا ۆ توم، چتو نازۆانيە سوسلوۆيا ي يميا نارودا سوسۋششەستۆوۆالي ۆ تەچەنيە ۆەكوۆ، ي «پەرۆىە» كازاحي پوياۆيليس زادولگو دو وبرازوۆانيا كازاحسكوگو حانستۆا.

نو پو مەرە پوتەري ۆوينستۆەننوستي كازاحي ستالي زابىۆات ي سوكروۆەننوە زناچەنيە سۆوەگو يمەني. سو ۆرەمەنەم وني ستالي پرويزۆوديت ەگو وت سينتاكسيچەسكي نەۆەرنوگو سلوۆوسوچەتانيا «قاز اق» (لەبەد).

ەششە نەكوتوروە ۆرەميا دۋح كازاكوۆ-دوبىتچيكوۆ، كوتورىە «دليننىم كوپەم ي وستروي سابلەي» دوبىۆالي سلاۆۋ ۆەليكيح ۆوينوۆ، جيل ۆ دۋشاح كازاحوۆ. ەششە نەكوتوروە ۆرەميا يميا چينگيز-كاگانا ي ەگو پوتومكوۆ حرانيلو ستەپ. نو ۆ حIح ۆەكە س نيم بىلو پوكونچەنو.  

ي وستالوس پوتومكام ستەپنىح كەنتاۆروۆ ليش گوردوە يميا، سمىسل كوتوروگو كازاحي ۋجە نە پومنيلي – وني ۋتراتيلي سامۋ اۋرۋ، دۋشۋ ەتوگو سلوۆا. ي زاروديليس نايۆنو-پوەتيچەسكيە، ششەمياششە-گرۋستنىە نارودنىە لەگەندى و پرويسحوجدەني كازاحوۆ وت بەلوي گۋسىني. ي لەتيت «بەلايا پتيتسا، نەكوگدا ۆوزنيكشايا يز بەلوگو پلاتكا» ۆەليكوي ماتەري، ريادوم سو ستەپنياكوم، كريچا ەمۋ: «ۆسپومني، چەي تى! كاك تۆوە يميا؟ ۆسپومني يميا سۆوە!»

                                                   داستان ەلدەسوۆ،

ناتسيونالنىي پورتال «ادىرنا»  

پىكىرلەر